Салық жүйесі қалыптасу кезеңдері мен дамуы

          Жоғарыда көрсетілген қызметтерді  ҚР-сының мемлекеттік салық қызметтерінің  органдарын басқару жүйесінде  “Салық ” автоматизацияланған  ақпараттық жүйесін құрады.

      “ Салық  ” автоматизацияланған ақпараттық  жүйесі жаңа ақпараттық технологияларды  қолдану,мәліметтерді өңдеу әдістері  және жаңа құралдар базасына  сүйене отырып, мемлекеттік салық  қызмет органдарын ұйымдық басқару  формасын көрсетеді.

“ Салық ” автоматизацияланған  ақпараттық жүйесі ақпараттық ағымдарды  реттеу,байланыс құралдары және есептеу  техникасы, экономикалық математикалық  әдістерді салықтық органдарда қолдануда  басқару қызметтерін жүзеге асыру  және еңбекпен қамтуды төмендету, шешілетін  мақсат ортасын кеңейту болып  табылады. Салық автоматизацияланған  ақпараттық жүйесі қызметтерінің мақсаттарын  келесі түрде көрсетуге болады:

•        қабылданған шешімдердің сапасын жоғарлату және     оперативтіленген есебіне қарай салық салу жүйесінің тиімді қызмет етуін көтеру;
• оперативті жұмысты жүзеге асыру және салық инспекторының еңбек өнімділігін көтеру;
• салық заңнамасы туралы уақытылы ақпаратпен оның барлық деңгейінде салық инспекциясын қамтамасыз ету;
• салық заңнамасын сақтауды тиімді бақылау және салық төлеушінің есебі бойынша мәліметтердің сенімділігін көтеру;
• бухгалтерлік есептің оперативтілігі және қасиеттерін жақсарту;
• салықтың түсуі және басқа да бюджетке төленетін төлемдердің түсуі туралы мәліметтерді алу;
• төленген салық соммасының динамикасының анализі және осы динамиканы болжау мүмкіндігі;
• салық заңнамасын сақтау және төленген салық туралы әртүрлі администрацияларды ақпараттау;
• құжат айналым көлемін қысқарту.

       ҚР –сының  заңдарымен қарастырылған жеке  тұлғалардан жиналған негізгі  салық түрлері туралы ақпаратты  басқару және бақылауды жүзеге  асыруға болатын функционалдық  қамтамасыз ету бөлігінің жеке  тұлғаларының құжатынөңдеу жүйе  астында ерекше көрсетуге болады. Ол заңды  тұлғалар бойынша  ақпаратты өңдеумен байланысты  шешілетін барлық функционалдық  жүйе астыларын қамтиды.  Бұл  жүйе астының  негізгі қызметі  салық қызметтерімен заңды актілерді  қолдана отырып, табыс салығын,  жеке тұлғалардың мүлік салығы, жер салығы және т.б. салықтар  төлеудің дұрыстығына бақылау  жасауды жүзеге асырады.

       Салық  Инспекциясының заңды ұызметтерімен  жүзеге асырылатын салық төлеушілерді  есепке алу және тіркеу туралы  ақпараттарды өңдеуден басталынады.  Бұл қызмет өзінің нормативті- құқықтық базасының қызметтеріне  сүйене отырып салық төлеушіден  барлық қажетті құжаттарды қабылдап, оның негізінде салық төлеуші  туралы барлық мәліметтерді қамтитын  мәліметтер базасын құрады және  салық төлеушінің бірегей тіркеу  номерін ұсынады.

Енді салықтарды мынадай  нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз  немесе жіктейміз:

1. салық салу обьектісіне байланысты;
2. қолданылуына қарай;
3. салық салу органына байланысты;
4. экономикалық ерекшілігіне байланысты;
5. салық салу обьектісін бағалау дәрежесіне қарай.

Салық салу обьектісіне қарай  салықтар тікелей немесе жанама салықтар болып жіктеледі.

Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер т.б.

Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала  белгіленген міндеттер бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын салық. Бүл салықтар жол қорын құрауға жүмсалады.

Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын обьектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы және т.б.

Алдыңғы салық кезеңi үшін корпоративтік табыс салығы бойынша  декларацияны табыс ету мерзімі  ұзартылған кезде салық төлеуші  аталған декларацияны табыс ету  мерзімі ұзартылған кезең үшін аванстық төлем сомасын өткен салық  кезеңі үшін корпоративтік табыс  салығы бойынша аванстық төлемдер сомалары есеп-қисабында есептелген аванстық төлемдердің жалпы сомасынан  айқындалған орташа айлық аванстық төлем мөлшерінде төлейді.

Қызметкердің  табысы. Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысы жұмыс беруші қызметкердің есебіне жазған, салық салуға жататын табыстары мен салық шегерімдерінің сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады. Қызметкер жұмыс берушіден ақшалай немесе заттай нысанда алған кез келген табыстар, оның ішінде материалдық пайда түрінде алынған табыстар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жұмыс беруші және үшінші тұлғалар арасында жасалған азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша қызметкер алған табыстар қызметкердiң салық салуға жататын табыстары болып табылады.   

Біржолғы талон негізіндегі  арнаулы салық режимін қызметі  ішінара сипатта болатын жеке тұлғалар қолданады. Біржолғы талон  – арнаулы салық режимін қолдану  құқығын куәландыратын және төлем  көзінен ұсталатын жеке табыс  салығын қоспағанда, жеке табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу  фактісін растайтын құжат болып  табылады.

Қызмет түрлерінің тізбесін, біржолғы талондардың нысаны мен  берілу тәртібін уәкілетті мемлекеттік  орган белгілейді. Біржолғы талондардың  құны жергілікті өкілді органдардың  шешімімен кіріс алынатын обьектінің орналасқан жерін, түрін, қызметті жүзеге асыру жағдайларын, сапасы мен көлемін, сондай – ақ қызметпен щұғылдану  тиімділігіне ықпал ететін басқа  да факторларды еакере отырып, салық  органы жургізген орташа күндік хронометраждық қадағалау мен зерттеу деректері  негізінде бнлгіленеді.

Жалдамалы еңбекті қолданбай  біржолғы талон негізінде ара  – тұра сипаттағы қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғалар әлеуметтік салықтың төлеушілер болып табылмайды және жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден  босатылады. Бәрін жинақтағанда жылына тоқсан күннен аспайтын қызмет ара – тұра сипаттағы кәсіпкерлік қызмет болып саналады.[25, 109-110б].

Патент-арнаулы салық  режимін қолдану құқығын куәландырытын  және салық сомаларының бюджетке төленгенін растайтын құжат болып  табылады. Арнаулы салық режимін  қолдануға арналған патент нысанын  уәкілетті мемлекеттік орган  белгілейді. Патент жоғалған немесе бүлінген жағдайда салық төлеушінің өтініші  бойынша дубликат бнріледі.Салық  төлеуші бүлінген патентті салық  органына тапсыруға тиіс. Берілген патенттерді тіркеуде салық органдарының нысандары мен оларды толтыру тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген патенттерді тіркеу (беру) журналында жүргізеді.

 

 

Біржолғы талон негізіндегі арнаулы  салық режимінің сызбасы

 

 

Қызметті ара-тұра сипатта болатын жеке тұлғалар қолданады

                                                                                         

Осы салық режимін  қолдана-тын жеке тұлғалар босатыла-ды: - жеке кәсіпкер  ретінде мем-  кеттік тіркеуден; - фискалдық жады  бар бақылау-касса машиналарды  қолданудан.

Біржолғы талон сомасын кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын жеке тұлға  алдын-ала төлейді.

                                    

 

 

 

Талон құнын жергілікті уәкілетті орган    белгілейді.

 

Қызмет түрлерінің тізбесін, біржолғы талондардың нысаны мен берілу тәртібін уәкілетті мемлекеттік  орган белгілейді.

 

 

 

 

 

 

Сурет-5 - Біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі

Патент негізіндегі аргаулы  салық режимін: жалдамалы қызметкерлердің  еңбегін пайдаланбайтын; жеке кәсіпкерлік  нысанындағы қызметті жүзеге асыратын; жыл ішіндегі табысы 1,5 миллион теңгеден аспайтын жеке кәсіпкерлер қолданады.

Патент негізіндегі арнаулы  салық режиміне көшкен жеке кәсіпкер салық Кодексіне байланысты негізінде  енді салық міндеттемесінің стандарттық  нысанына көшеді. Себебі, есептеу механизмі  өте қолайлы, егерде жеке кәсіпкердің  арнаулы бухгалтерлік есеп пен салық  салу мамандықтары болмаса да. Жеке кәсіпкердің көрсеткен табысына 3 пайыз мөлшерінде салық салынады да, бұл салық мөлшері тең бөліктермен бюджетке жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық ретінде аударылады.

 

Патент негізіндегі арнаулы салық  режимінің тізбесі

 

 

 

Жеке кәсіпкер

 

Әлеуметтік салық  пен жеке табыс салығының есептеу  мен төлеу тәртібінің оңайтылған түріне көшеді

Талаптары: жалдамалы қызметкерді  пайдаланбау;                            жеке кәсіпкерлік нысанындағы  қызметті жүзеге асыратын; жыл ішіндегі табысы 2,0 млн. теңгеден аспайтын.

 

Патент жеке кәсіпкерге бір күнтізбелік  жыл шегінде кемінде бір ай мерзімге беріледі

Салық ставкасы: кәсіпкер мәлімдеген кірістің 3%

Патенттің құны жеке табыс салығы мен  әлеуметтік салық түрінде бірдей үлеспен бюджетке төленеді

 

Сурет-6 - Патент негізіндегі арнаулы салық режимі

Оңайтылған декларация негізіндегі  арнаулы салық режимі салық кезеңі басталғанға дейін көшу үшін шағын  бизнес субъектілері өз қызметін жүзеге асыратын жері бойынша салық органына уәкілетті орган белгілеген нысанда  өтініш береді.

Салықты есептеу мен төлеудің жалпыға бірдей белгіленген тәртібінен оңайлатылған декларация негізінде  арнаулы салық режиміне көшкен кезде  әлеуметтік, корпорациялық салық  немесе жеке табыс салығын төлеу  және олар бойынша есептілікті тапсыру  жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен  жүргізіледі.[17, 140б].

Оңайтылған декларация тоқсан сайын, есепті салық кезеңінен кейінгі  айдың 10-ынан кешіктірілмей, салық органына табыс етіледі.  Оңайтылған декларация бойынша есептелген салықты бюджетке төлеу жеке (корпорациялық) табыс  салығы және әлеуметтік салық түрінде  бірдей үлеспен есепті салықтық кезеңнен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмейтін мерзімде жүргізіледі. Ал декларацияны табыс ету және салықтарды төлеу  оңайтылған декларация негізінде арнаулы  салық режимін қолдануға өтініш берген жері бойынша салық органында  жүзеге асырылады. [12, 140 б.]

Қазақстанда дамыған мемлекеттермен салыстырғанда ЖІӨ -ге шаққандағы білім  беру шығындардың үлесі төмен -2,4%: Германияда 3,3 есе, Францияда -3,0 есе (Ұлыбританияда -5,9%, Германияда - 8,0%, Францияда -7,2%, Польшада -4,2%).

Сурет 7 - 2005-2011 жылдар аралығындағы әлеуметтік шығындардың жалпы шығындардағы үлесі, %

Алыну көзі: ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері, 2005-2011ж.

 

Сонымен бірге, барлық әлеуметтік шығындардың жалпы ішкі өнімдегі үлесін қарастыратын болсақ,  әлемдік  тәжірибеде қабылданған нормадан төмен  болып келеді. Мысалға, БҰҰ ұсынуы бойынша, ол ЖІӨ-ге шаққанда 25% болуы тиіс [7]. Ал, бізде оның үлесі екі есе аз (2005 жылы -11,9%, 2006-10,9%, 2007 жылы -10,4%,  2008 -10,3%, 2009 жылы 10,7%, 2010 жылы 14,2%, 2011 жылы -10,3). Өйткені, біздің мемлекеттік бюджет кірісінің өзі, ЖІӨ -ге шаққанда 22-23% құрайды.

 

Кесте 3 - Салық салудың жанама салдарларын анықтауға қажетті көрсеткіштер жиынтығы

Мемлекеттер	ЖІӨ, млн доллар	Тұрғындар саны, млн адам.	ЖІӨ- дегі білім беруге кеткен шығындардың үлесі	Жан басына шаққандағы білім  беру шығындарының мөлшері, АҚШ доллары
Германия	2415764	81,87	4,7	1387
Бельгия	269081	10,5	5,7	1461
Дания	172220	5,22	8,3	2738
Франция	1536089	58,06	5,9	1561
Италия	1086932	57,2	4,9	1357
Нидерланд	395900	15,46	5,3	1357
Австрия	233427	8,05	5,5	1559
Швеция	228679	8,83	8	2072
Ұлыбритания	1105822	58,53	5,5	1039
Испания	558617	39,2	5	713
Қазақстан	80414,8	15,4	3,1	1654
Алыну көзі: Халықаралық  статистикалық есептілік және ҚР Статистика агенттігінің сандық  мәліметтері.