Жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі және мәні

Мемлекеттік орталықсыздандыру  және жергілікті өзін-өзі басқару  сұрақтарын қарастырмас бұрын мемлекеттік басқарудың түсінігі, оның қағидалары мен әдістеріне тоқталып өтуге болады.

Қазіргі кездегі экономикада  рыноктық еркіндік, бәсекелестік пен  демократиялық тәртіптің болуымен қатар, мемлекеттік әсерге де маңызды  орын беріледі. Бұған байланысты мемлекеттік басқару рыноктық механизмнің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек, одан өзге әлеуметтік, экологиялық және таза рыноктық механизмдерді қолдану тиімсіз салаларды реттеу мен елдің мемлекеттілігі мен әлемдік масштабтағы позицияларын нығайтуды қамтамасыз етуі қажет.

Мемлекеттік басқару –  мемлекеттің оның органдар жүйесі және ондағы лауазымды тұлғалар арқылы қоғамдық процестерге, адамдардың санасы мен  мінез-құлқына, іс-әрекетіне ұйымдастырушылық реттеушілік әсер ету болып табылады.

Мемлекеттік басқару саласындағы атақты маман Г.В.Атаманчук бұған келесідей анықтама береді: «Мемлекеттік басқару – бұл мемлекеттік билік күшіне сүйене отырып, оның тәртіпке келтіру, сақтау және өзгерту мақсатындағы және реттеуші әсер етуі».

Бұл анықтама мемлекеттік  басқарудың 3 құрамдас бөлігін қамтиды:

- өзінің жүзеге асыруында  ол билікке – мәжбүрлеуге қабілетті  қоғамның ұйымдастырылушылық күшіне  сүйенеді

- өз әсерін барлық қоғамға  таратады, оның негізгі «тізбектік»  процестерін, құбылыстарын, байланыстарын  басқаруды реттейді

- жүйелік әсер етеді,  себебі екі күрделі құрылымның  – мемлекетті басқару аппараты  мен қоғамның жалпы публикалық (бәрі үшін маңызды) көріністе  қызмет етуін біріктіреді.

Қазіргі кездегі мамандардың  ойынша, мемлекеттік басқару және мемлекеттік-әкімшілік биліктің 3 сферасымен: заң шығарушылық, атқарушылық және соттық сфераларымен байланысты.

Келтірілген анықтамаларда  мемлекеттік басқару жүйесіндегі  жергілікті өзін-өзі басқарудың ролі туралы айтылмайды. Осыған байланысты мемлекеттік биліктің келсідей дефинициясын ұсынуға болады: мемлекеттік басқару шаруашылық субъектілеріне жергілікті басқару, өз кезгінде жергілікті өзін-өзі басқару деңгейінде билік күштерін қоса алғандағы қоғамның әртүрлі әлеуметтік-экономикалық сфераларындағы басқару, реттеу және қадағалау қызметтерін жүзеге асыруды білдіреді.

Мемлекеттік басқарудың жүйесі қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық процестерді мемлекеттік басқарудың ұйымдастырылуын зерттейтін ғылыми дисциплинаны құрайды.

Тәжірибе жүзінде мемлекеттік  басқару мемлекеттік органдардың  мемлекет саясатын жүзеге асыруында және оның мүдделерін қамтамасыз етуінен көрініс табады. Мұнда ұйымдастырушылық, жоспарлау, бағдарлау, талдау, бақылау және тағы басқа қызметтер орындалады және ынталандыру, мәжбүрлеу, жазалау сияқты әдістер қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Жергілікті  басқаруды мемлекеттік реттеу

Жергілікті  өзін-өзі басқаруды қаржылық-экономикалық қаматмасыз ету мақсатында мемлекеттік  органдар билігі келесідей шараларды  орындауы керек:

• мемлекеттік меншіктің обьектілерінің муниципалды меншікке берілуін заңдық реттеу
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олардың жеке мемлекеттік өкілеттіктері орындауы үшін заңмен белгіленген материалдық және қаржылық қаражаттар беруді жүзеге асыру
• мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және тағайындау
• республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеті арвсындағы қатынастарды реттеу
• минималды бюджеттік қамтамасыз ету нормативті негізінде минималды жергілікті бюджеттің тепк-теңдігін қамтамасыз ету
• жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз ету
• мемлекеттік билік органдары қабылдаған шешімдердің нәтижесінде пайда болған жергілікті өзін-өзін басқарудың қосымша шығындарының орнын толтыру
• жергілікті міндеттерді орныдауда мақсатты мүлік және аймақтық бағдарламалар арқылы қатысу

Мемлекеттік басқару адамдардың қоғамдық іс-әрекеттілік қызметтерін оптимизациялауға және олардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыруға мақсатталуы тиіс. Жоғарғы иерархиялық құрылымның басқарушылық іс-әрекеті басқарылушы жүйемен тікелей байланыстар арқылы жүзеге асады. Басқарушылық әсерге жауап беру кері байланыс бойынша түсетін ақпараттармен анықталады. Мұндағы басқару субъекті ретінде мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен ондағы лауазымдық тұлғалар қарастырылса, обьекті – қоғамдық процестер, адамдар, шаруашылық субъектілері болып табылады.

Мемлекеттік басқарудың келесідей қағидаларын атап өтуге  болады: мақсаттылық, орталықтандыру мен  орталықсыздандырудың оптималды қатынасы, конкурстық таңдау, басқарудың кадрларын  даярлау, динамикалық тепе-теңділік, қабылданған шешімдердің қолдануға икемділігі, басқару ақпараттарының сенімділігі мен уақыттылығы, ақпараттардың басқару функцияларына сай келуі, жауапкершілік, мерзімділік және кері байланыс, кешенділік, иерархиялылық пен бөлінушілік, басқарудың ескі ұйымдастыру формаларынан жаңаларына өтуі.

Отандық экономист  И.Н.Дауранбаев берген бұл қағидалар  жүйесі біздің ойымызша, отандық мемлекеттік  басқарудың мемлекеттік трансформацяланып  жатқан жағдайында адекватты болып  табылады.

Мемлекеттің қызметтері оның қалыптасуы , дамуы мен нығаюы кезінде жүзеге асырылады. Қызметтер мақсаты қоғам алдына қойылған мәселелерге байланысты. Ішкі функциялары: экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, салық салу және қаржылық бақылау, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін сақтау мен заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету. Сыртқы қызметтері: әлемдік экономикаға интеграциялану, елдің қорғанысы, басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы, т.б. Қызметтердің орындалуын ұйымға бекітілген ресурстармен қамтамасыз етіледі: материалдық, қаржыдық, ақпараттық және нақты жағдайға байланысты басқа да ресурстар.

 Бұл жерде  жоғарғы билік бұтақтарына төменгілердің  тәуелділігі байқалады. Бұл әсіресе  облыс пен аудан деңгейінде  ерекше көзге түседі.

Мемлекеттік билік  органдарының қызметтері мен құрылымдарына  талдау жасап өтсек, мұнда «Мемлекеттің басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді бөлу және бюджетаралық қатынастарды одан әрі жетілдіру концепциясына» байланысты мемлекеттік басқаруды  ұйымдастыру саласында келесідей мәселелерді атап көрсетуге болады:

- жалпылай алғанда,  мемлекеттік басқару жүйесінде  мемлекеттің қызметтерін жүйелелі  мен жақсарту әрі толық аяқталған  жоқ. Мұнда мемлекеттік қызмет  пен оның органдарының компетенциясын  заңмен белгілемегендіктен, мемлекеттік органдар қызметі кеңейе түседі және заңға қайшы ретсіздіктер орын алуы мүмкін.

Рыноктық өзгерістердің  экономикада тереңдеуі мемлекеттің  сөзсіз жеке экономика сфералары  және қоғам өмірін реттеу мен басқарудан алшақтауын қажет етеді. Бірақ тек мемлекетке тән емес қызметтер әлі күнге дейін мемлекетпен іске асырылып отыр.

• орталық және жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіліктердің нақты, анық бөлінбегендігі салдарынан екі жақты қызметтер сақталып отыр.

Тәжірибе жүзінде  мемлекеттік басқару органдарына  жеке мемлекеттік қызметтерді беру орын алады. Бұл орталықпен бекітіледі және олардың қызмет етуін қаржылық қамтамасыз етпейді.

Жеке бақылау  – қадағалау қызметі (лицензиялау, аттестация) астанадан жүзеге асырылады, бұл қосымша әкімшілік тосқауыл болып табылады және ол іскерлік белсенділік пен кәсіпкерлік бастамашылықты белсендіруге кедергі келтіреді.

Жергілікті  мемлекеттік басқарудың территориалды  деңгейде жалпымемлекеттік міндеттерінің  көбеюі алдыңғы жылдары басталкған орталықтан жекелеген қызметтерді  және өкілеттіліктерді, сонымен қатар территориалды даму бойынша бірқатар мәселелерді шешу жауапкершілігін жергілікті мемлекеттік басқару деңгейіне беру процесін жалғастыру қажеттілігі туып отыр. Осыған байланысты, соңғы жылдар тәжірибесі көрсеткендей, кейбір қызметтерді жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімділігі де орын алуы мүмкін.

• мемлекттік басқару деңгейлері бойынша өкілеттіліктер жалпы сипатқа анықталған және нақты регламенттелмеген. Осының нәтижесінде «облыс-аудан» деңгейіндегі өкілеттіліктер біртұтас және тұрақты сипатқа ие емес, іс жүзінде облыс билігінің қарамағына берілген және жерлерде субъективті сипат алады.

Бүгінгі күні жергілікті органдардың билігінің функционалдық  қызметі региондарда әр түрлі және оның әкімшілік-территориалық бірлігінің басшысынн әр ауысқаны сайын жиі өзгерістерге ұшырайды.

Кейбір аудандарда облыстық отралықтар деңгейіндегі жеке қалалық звенолық басқармалар облыстықпен  біріктірілген райондық (қалалық) бөлімдер облыстық атқарушы орган ретінде қызмет етеді.

Жергілікті  мемелекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктер мен қызметтердің нақты  бөлінбеуі шығындардың қай бюджеттен  орындалуына байланысты түсінбеушіліктерге әкеледі.

Осының салдарынан жергілікті мемлекеттік басқару органдары тек халыққа көрсетілетін қызметті қамтамасыз етуге жауап беріп қана қоймай, облыстық билік органдарының бөлімшелерінің қызметтерін де атқарады, ал олардың бюджеттері транзитті шоттарға айналады. Осыған байланысты, төменгі бюджет органдарына кейбір өкілеттіліктерді оларды қаржылық қамтамасыз етусіз беруге көшу қажеттігі туындайды.

Шығындарды  жүзеге асыруда жеткілікті жоспарлау  мен дербестіктің болмауы аудандық (қалалық) билік деңгейлерінің шешім  қабылдауындағы мемлекеттік халыққа  көрсетілетін қызметтрдің сапасына әсер етеді.

• комуналды меншіктерді жергілікті мен мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша бөлу сұрақтары шешімін таппаған.

Комуналдық  меншікті иелену жергілікті органдар үшін негізгі мәселе болып табылады. Бүгінгі күні комуналды меншікті облыстық, аудандық және ауылдық деп заңды бөлу жоқ. Сонымен бірге жеке меншік, бюджет сияқты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлері үшін қызметінің негізі болып табылады.

Мемлекеттік қызметтердің жерлерде жүзеге асуы тиімділігі көбіне мүліктің әлеуметтік инфраструктура обьектілері бойынша бөлінуі сипатына байланысты.

• биліктің ауылдық, поселоктық, қалалық,қалалық мәні бар аудан орталықтары  деңгейлерінде мемлекеттік басқарудың толыққанды толыққанды институттары мен механизмдері жоқ.

Қазақстан Республикасының ауылдық жерлерінде 6,5 млн. адам өмір сүреді, бірақ бұл деңгейде белгілі бір билік вакумы орын алады – жергілікті басқару органдары қалыптастырылмаған, әкімшілік-территориалдық бірлік әкімдері шаруашылық және экономикалық сфераларда шешім қабылдау кезінде дербестікке ие емес.

Бүгінгі күнде  республиканың көптеген аудандары  бюджеттерінің табыс бөлігінің  түсімдерінің жеткілікті деңгейін дербес қамтамасыз ету мүмкіндігіне ие бола алмай отыр.  Бұл әсіресе ауылдық  жерлерде тереңдеуде.

Осы жерде, мемлекеттік  басқарудың орталықсыздандыру негізінде басқарудың осы деңгейінде толыққанды мемлекеттік билік институттарын құру қажеттілігі орын алуда.

• бюджет аралық қатынастардың қазіргі жүйесі орта мерзімді кезеңде тұрақтылықтың болмауымен, табыстарды бөлуде нақты және түсінікті қағидалардың жоқтығымен ерекшеленеді.

Аймақтар арасындағы табыстардың бөлінуінің әркелкілігі  салдарынан территорияның экономикалық дамуының тереу диференциациясына  әкеледі, бұл аймақтардың бюджеттік  қамтамасыз етілуінің белсенді саясатын жүргізуді қажет етеді.

• жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуды жүзеге асырудың жеткіліксіз тиімділігі.

1999 жылдың басында  мемлекеттік бюджеттердің қаражаттарының  шектелмегендігі жағдайында бюджеттегі  заң бойынша жергілікті бюджеттердің  тепе-теңсізігін реттеу мақсатында жергілікті атқару органдарына өз аймақтарының экономикасын дамыту мен көтеруі үшін қарыз алу мүмкіндігі берілген болатын.

Бұған сәйкес, жергілікті атқару органдарының алған қарыздары  ҚР Үкіметінің қарыздарымен салыстырғанда  марапаттаудың жоғары деңгейімне және аз уақытқа алынады. Осындай жағдайларда бірқатар жергілікті органдар қарыз алғаннан кейін жеңілдіктер беру, арнай трансферттер белгілеу, қарыздың реконструкциясын жүргізуге өтініш білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕГІ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ

2.1 Жергілікті  басқарудың дамуының шетелдік  тәжірибелері

Бүгінгі күні Қазақстандағы демократиялық  бастаулардың дамуы үшін халықтың территориалды  қоғамдастықтары үлкен мәнге  ие болып отыр. Мұнда халықтың бір территориалды қоғамдастықтары бір-бірімен араласады, әрекеттеседі, өмір сүру қабілеттігі, өзіні-өзі басқару және басқару көзқарасымен белгілі бір бүтіндікті көрсететін қала, поселок, ауылдарда тұрады.

Нақ осы территориалды  қоғамдастықтар шегінде адамдардың шексіз қажеттіліктері өз бастауын алады, байланысады, бағдарланады, кей жағдайларда аяқталады. Сондықтан жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі ерекшелігі боп жергілікті мүдделерді, қажеттіліктерді, мұқтаждықтарды жүзеге асыру табылады. Территориалды қоғамдастықтардың шегінде халықтың жергілікті мүдделері ғаламдық, ведомствалық мүдделермен ұштасып отырады.