Англияның дипломатиялық қызметінің даму тенденциясы

   Британ дипломатиялық  қызметінің БҰҰ-на назары, Ұлыбританияның  Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты мүше болғандығымен түсіндіріледі. Ұлыбритания бейбітшілікті сақтау, нығайту іс-шараларына белсене қатысады және БҰҰ-ның шеңберінде өтетін жаһандық және аймақтық мәселелерді шешуде қызығушылық білдіреді. БҰҰ-дағы британ дипломатиясының қызметі БҰҰ-ның мамандандырылған бағыты мен бірнеше секторы бойынша Форин офистің БҰҰ департаментімен атқарылады. Департаменттің қызметкерлері ретінде халықаралық ұйымдарда қызмет атқарған біліктілігі мен тәжірибесі бар тұлғалар тағайындалады. 70-жылдардың соңында және 80 жылдары оның қызметкерлері Біріккен Ұлттар Ұйымының қызметінің механизмін  жетілдіруде бірқатар ұсыныстар жасаған болатын [7,с.159].  Мысалға, қарулы қақтығыстардың алғышарттарын болдырмау шаралары, Қауіпсіздік Кеңесінің мүшелері мен сыртқы істер министрлері арасындағы консультацияны қарастыру. Тұрақты жұмыс істейтін «әлемнің ең қауіпті нүктелерінде» болған  «БҰҰ-ның  елшілері» институтын құру проектісін айта кеткен жөн [7,с.159-160].

  Форин офистің  штаттық тізіміне, сонымен қатар Британ Кеңесінің көпшілік бөлігі және БИ-БИ-СИ халықаралық қызметі енеді. Олардың қызметі негізінен Сыртқы істер министрлігі бөліп отырған бюджетпен қаржыландырылады. Ұлыбританияның дипломатиялық аппараты қызметінің шығындарының барлығы (ақпараттық-тарату жұмысы, «мәдени дипломатия», халықаралық ұйымдардағы өкілдікті қамтамасыз ету, үкіметтік емес ұйымдарға гранттар және т.б.),  (1997 жылы) 1,1 млрд фунт стерлингті құрады, яғни бюджеттің шығын көлемінің 0,3 пайызын ғана құрады (бұл көрсеткіш АҚШ-та 1 пайыздан көбірек) [1,с.28]. 

    90-жылдары дипломатиялық  қызметті құрылымдық және кадрлық  модернизациялауды 60-80 жылдардағыдай  парламенттік және үкіметтік  комиссия емес, өздері ұсыныс  жасайтын болды [1,с.26].  Кәсіби дипломатиялық қызметтің өзгешелігін 1994 жылғы үкіметтің Ақ кітабында мемлекеттік басқару сұрақтары бойынша былай делінген: «Дипломатиялық қызмет - өзінің арнайы қажеттілігі және ұйымдастырылуы бар, мемлекеттік қызметтің жеке бөлігі» [6,с.7-8].

   Форин офистің  және шетел мекемелеріндегі жұмыс  атқару принципінің негізі – мәселелер мен сұрақтарды мүмкіндігінше төменгі деңгейде қызметінде шешу. Кейбір мәліметтерге сүйенсек, мәселелердің 80-90 пайызы департаменттер деңгейінде министрлердің орынбасарларына жеткізілмей шешіледі. Соңғыларына аса маңызды істер жайында ғана хабарлайды [1,с.28с].

  Министрлердің орынбасарлары  арасында келіспеушіліктер туындаған  жағдайда, арбитр рөлінде тұрақты  орынбасар болады. Мемлекеттік маңызды  жағдайларда, мемлекеттің қауіпсіздік  мүдделеріне қатысты болса ғана (мысалға, 1982 жылғы Флокленд дағдарысы) Сыртқы істер министрлігінің саяси жетекшілері, сонымен қатар министрдің өзі де қосылады. Қалған жағдайларда министр, оның кабинеті кәсіби дипломатиялық аппараттың қызметкерлеінің ұсыныстары мен ойларына жүгінеді. Осындай жағдайда, оның сыртқы істердегі рөлі сөзсіз өте жоғары болып келеді.

 

 

Форин офис мекемесі

 

 

    Ұлыбританияның  дипломатиялық мекемесі дәстүрлі  функцияларды, үкіметаралық саяси  келісімдерді ғана жүргізумен  шектелмейді, сонымен қатар мәдени  байланыстар сферасына қатысты, халықаралық ақпарат, шет мемлекеттерге көмек көрсету, саяси іссапарлар жүргізу қызметтерін атқарады. Көпшілік мемлекеттерде мұндай қызметтер жеке мекемелерге тапсырылған.

   Ұлыбританияның  дипломатиялық қызметі - британ  үкіметінің шетелдердегі уәкілі болып табылады. Соңғы ақпаратқа сүйенсек, қазіргі таңдағы дипломатиялық қызметте әлемнің 170-тен аса мемлекеттерінде қызмет атқаратын 14400 қызметкерден құралған. Жұмыс күшінің үштен бір бөлігі британдық мемлекеттік қызметкерлерінен және үштен екі бөлігі жергілікті масштабтағы елшіліктер мен қызметкерліктерінде жұмыс атқарады [6].

   Өз уақытында  В.И.Ленин ағылшын үкіметі «жоғары  тәжірибелі буржуазиялық дипломаттардың»  қызметін қолданғанын деп атап  өткен еді [7,с.8-9]. Ұлыбританияның Сыртқы және одақ істері министрлігі (Форин офис) шетел дипломатиялық өкілдіктерімен біріге отырып, мемлекеттің сыртқы саясатының негізгі бағытын анықтауда және дәстүрлі шешуші рольге ие болуын сақтап отыр.

   Ұлыбританияның  дипломатиялық қызметі елдің  мүддесін қорғау және дамыту мақсатында бүкіл әлемдегі жаһандық офистер (Елішіліктер, Жоғарғы комиссилар мен Консулдықтар) жүйесімен қызмет атқарады [6].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Дипломатиялық  кадрлар дайындау, іріктеу және  оларға қойылатын талаптар

 

   Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін мемлекеттік аппаратты демократизациялау процесі басталып, алғашқы кезекте, оның әлеуметтік базасын кеңейтуі кадрлық дипломатиялық қызметке әсер етті. Нәтижесінде бүгінгі күні қызметке алынатын дипломаттардың тек қана үштен бірі ғана – Оксфорд пен Кэмбридж колледждерінің түлектері (жарты ғасыр бұрын олардың үлесі 90-95 пайызды құраған болатын). 1995 жылы қызметке қабылданған әйелд  адамдардың саны алғаш рет ер адамдардың санынан басымырақ түседі. Бүгінгі күні британдық кәсіби диплолматтардың төрттен бірі - әйел адамдар, олардың ішінде – 9 елші. Осыған қарамастан, XX ғасырдың басында қалыптасқан   дипломатиялық кадрларды іріктеу, дайындауға қойылатын талаптар қатты өзгеріске ұшырамаған [1,с.28-29]. 1917 жылдың өзінде Э.Сатоу қысқа анықтама берген: дипломат «білімді джентельмен» болуы керек. Ал қазір бұл анықтамаға – «білімді леди»-ді қоссақ болады. Жоғарыда атап өткен критерий қазірдің өзіндеөз күшін жоғалтқан жоқ [1,с.29]. 

   Классикалық үлгідегі саясаттанушылық, құқықтық және жалпыгуманитарлық дайындық, тәрбиелілік пен жақсы мәнерлер, психиканың орнықтылығы – дипломатиялық қызметтің лауазымына үміткерлерге қойылатын ең басты талаптар [8,с.495]. 

  Білімді және қабілетті  тұлға, британдық мамандардың  ойынша (мысалға, алдыңғы уақыттағы Ұлыбританияның БҰҰ бас пәтері Женевадағы өкілі Питер Маршалл), «өзінің үлкен әріптестерін бақылай отырып өзіндік жеке тәжірибе жинай алады» және қызмет кезінде арнайы, кәсіби біліктілікті де қалыптастыра алады [1,с.29].   Осы тұжырымдарға сүйене отырып, кәнігі британдық дипломатияның жетекшілері дипломатиялық кадрларға арнайы университеттерде және университеттен кейін дайындық жүргізудің қажет емес екендігін айтады. Қызметте жүріп, кәсіптің «даналығын» игере алатын кадрларды анықтау мақсатында Ұлыбртанияда 40-жылдардың соңынан конкурстық жүйе қалыптасып, қазіргі күні де бұл жүйе сақталып отыр. Соңғы ақпаратттарға сүйенсек, жоғарғы дәрежелі қызметке үміткерлердің сан бір орынға 120 адамды құраса, ал басқа – «орындаушы» дәрежесіне – бір орынға 86 адамды құрады [1,с.29-30]. 

  Кадрлық дипломатиялық  персонал 2 негізгі разрядқа (санат)бөлінген:

1. «А» - басқарушылық санаты. Осы санаттағы қызметкерлердің жұмысының негізгі бағыты саяст талдауболып табылады. Олар шетел өкілдіктеріне 3-ші және 2-ші хатшы лауазымына ие болады. «А» санатындағы қызметкерлер өздерінің «Е» санатындағы әріптестеріне қарағанда қызмет баспалдағымен жылдам көтеріледі. Бұл санатты Ұлыбританияның басым көпшілігін Форин офистің елшілері мен мен кәсіпқой жетекшілері құрайды. 
2. «Е» - орындаушылық санаты. Бұл санаттағы қызметкерлер негізінен консулдықдықтарда, ақпаратты анықтау, сауда-экономикалық, мәдени және басқа да қызмет бағытында, «жоғары саясатқа» қатысты емес жұмыстармен айналысады. Төменгі дәрежеден жоғары дәрежеге көтерілуі қызметінің орта тұсында (5-деңгейдегі қызмет рангісі) болады [8,с.495]. 

Басқарушылық санттағы дәрежелі қызметке қабылдану үшін, үміткер конкурстық сындар жүйесінен  өтуі тиіс (жыл сайын 205 мың үміткерлердің  ішінен 23-25-і ған қабылданады). [1,с.30].  Конкурс Сыртқы істер министрлігінің жоғарғы буыны мен шетел жоғарғы оқу орындарынан шенеуніктерінің қатысуымен Азаматтық (мемлекеттік) Іріктеу Комиссиясыынң ұйымдастырылуымен және ашылуымен жүргізіледі. Үміткер комиссияға келесі құжаттарды тапсырады:

1. британдық азаматтық туралы;
2. оқу орындарынан кепілгерлік;
3. үміткердің қалауымен басқа да құжат түрлері [8,с.496]. 

    Егер жоғарғы  оқу орнының дипломы болмаса,  алдын-ала емтихан тапсыру шарт. Үміткерлердің жасы – «А» разряды  үшін 32 жас болса, «Е» разряды  үшін 45 жастан үлкен болмауы керек. Сынақ басталмастан үміткерлерге олардың барлық құжаттары тексерілетінін ескертіледі.

  Бірнеше күнге  жалғасатын емтихандардың әдіснамасы  келесі негізгі принциптерге  сүйенеді:

• емтихандық процесстің үзіліссіздігі;
• сынақтың әр түрлерінің алмасуы жазбаша жұмыстар (шғарма, тесттер және т.б.), ситуациялық сипаттағы тапсырмаларды шешу, топтағы оқу дискуссиялары, отырыстар;
• емтихандарды қабылдау комиссияның штаттық қызметкерлері, кәсіпқой-психологтар және кадрлық дипломаттармен бірге қабылданады [1,с.30]. 

  Сынақтардың әр  түрлігіне байланысты бағалау  шкаласы қолданылады,  жеке көрсеткіштерге, мысалға «өзіндік жеке талдау  жасау біліктілігі», «стресстік  жағдайда жұмыс атқара алу  қабілеті», «байланысқа бейімділік»  (осындай көрсеткіштердің жалпы  саны – 11) және басқада қабілеттірі ескеріледі. Әрбір көрсеткішке 1 балдан қойылады, сосын қорытынды емтихан бойынша қортынды баға шығады, ал ең соңында – барлық емтихандардың жиынтығы көрсетіледі. Ең көп балл жинаған үміткерлерді (үміткерлер саны бос орын санынан асып кептеуі керек) Жоғарғы Іріктеу комиссиясы бақылап, соңғы әрі нақты кәсіби жармдылығын анықтайды [8,с.496]. 

  Жұмысқа алынған  қызметкерлер, жақынарада Ұлыбританияның  дипломатиялық өзкілдіктеріне және  шетелдердегі кіші дипломатиялық  қызметке (3-хатшы дәрежесінен төмен болмайды) тағайындалады. Жас дипломаттарды дайындау ызметке тағайындау алдында минимальды түрде жүргізіледі. Қызметтің жетекшілері келесі принципті ұстанады: «Дипломатия -  бұл дипломатқа қажетті білім мен біліктіліктің  нақты шекарасы жоқ кәсіп» [1,с.30-31]. 

   Жақында ғана  Форин офистің оқу бөлімі бастауыш  дипломаттарға кішігірім арнайы  курстар жүргізеді:

а) әлемдік экономика  және қаржы туралы;

б) дипломатияда жңа ақпараттық технологияларды қолдану әдістемесі;

в) басқарушылық қызметегі жаңашылдықтар және т.б.

   Кейбір жағдайда  оларды ірі фирмаларға, банктік  мекемелерге және университеттерге  бағыттайды. Арнайы және тілдік  дайындық  (көбіне Форин офистің  өзінің жеке лингвистикалық центрінде  өткізіледі) даралық түрінде және  дара жоспар бойыша жүргізіледі. Жалпы, британдық Сыртқы істер министрлігі өзінің жеке ресурстарымен қамтуға тырысады. Жоғарғы оқу орындарымен тұрақты байланыс орнатпайды.

   Британдық дипломатиялық  қызметінде 10-шы ең кіші лауазымға, канцелярияның қызметкерлеріне конкурстық сынақсыз қабылданады. [8,с.497].   9-шы ранг атқарушылық разряд қызметіне конкурстық сынақтан өткен тұлғаларға беріледі. Жас дипломаттарға, 3-2-ші хатшылардың лауазымына сәйкес, 8- ші немесе 7-ші басқарушылық разряд бойынша тағайындалады. 7-ші ранг егер қабылданушының беделді жоғарғы оқу орнын бітірді деген дипломы, практикалық және ғылыми салада тәжірибесі бар болса және жас мөлшері – 26 және жоғары болса тағайындалады.

  6-шы ранг, консулдық  қызметтің сауда-экономикалық, ақпараттық  сұрақтары бойынша 1-хатшы қызметімен сәйкес келеді, бұл ранг атқарушылық разряд бойынша қызмет атқарып жатқан дипломаттарға тағайындалады. Көпшілік дипломаттар үшін, ол – дипломатиялық қызметінің төбесі болып табылады. Оларға 5-ші рангтің тағайындалуы Форин офистің арнайы қорытындысының осы тұлғаның саяси және жетекшілік сипаттағы жұмысқа жарамдылығын тексергенде ғана болады. «А» разрядындағы 5-ранг алдын-ала шарттарсыз 7-ден кейін тағайындалады.

   Жалпы қызметтік  баспалдақпен көтерілу «А» разряды  бойынша 5-ші рангты 29-30 жас мөлшерінде тағайындалса, «Е» разрядында 36-40 жас мөлшерінде тағайындалады [1,с.31-32]. 

   5-ші ранг деңгейінде  екі разрядтың бірігуі болады. 60-жылдардың соңында 5-ші ранг  деңгейінен бастап, персоналды біріктіру  шешімі қабылданды. Сол уақытта  атқарушылық буыннан басқарушылық буынға өту өте сирек болатын. Фултоннның комитетінің ұсыныстарын қарастырып, үкімет шешім қабылдайды. Нәтижесінде 70-жылдардың басында саяси жұмыстарда 1-хатшы. Кейбір жағдайда саяси канцелярия лауазымында алдында «Е» разрядында қызмет еткен диплосматтар тағайындалатын болды. Дипломатиялық иерархияның «шыңына» жеткен «атқарушылық» қызметтегі қызметкерлер басконсул немесе  елші лауазымына тағайындалады. Бұл лауазымдарға міндетті демалысқа шығатын 55-57 жасқа келгенде тағайындалады ( 60 жыл бойы британ дипломатиялық қызметінде). Өз кезегінде «А» разрядындағы дипломаттар лауазымдарын және сәйкес рангтерін 45 жас мөлшерінде, кейде оданда ерте алады.

   9-шы және 4-ші  ранг (атташе лауазымынан кеңесші  лауазымына дейінгі аралық) бойынша қызметке көтерілу әрбір рангте қызмет атқару және қызметкерлерге  персоналдық сипаттамалар конкурсы бойынша Форин офистің департаменттері мен елшіліктің жетекшілерімен жүргізіледі. Ақпараттарға сүйенсек, бұл конкурс арнайы өткізілмейді [8,с.499].

  Дипломаттардың жоғарғы үш рангтің біреуіне өтуі «жоғарғы іріктеу комиссиясының» ұсынысымен және министрмен бекітіледі. Қызмет басшысы (министрдің тұрақты орынбасары) премьер-министр болып тағайындалады. Дипломаттардың жоғарғы лауазымға өтуі үшін қызметтік тәжірибесін 2-3 функционалдық және 2-аймақтық мамандандырылудан тұруы шарт. Жоғарғы буын дипломаттарының өмрбаянын зерттей отырып, олардың көпшілігінде Римдегі НАТО колледжінде дайындықтан және басқа да жоғарғы әскери оқу мекемелерінде өткендігі анықталды [1,с.33-34].