Адам құқықтарын бұзғаны үшін жеке тұлғаның халықаралық жауапкершілігі

Бейбітшілікті жақтайтын  кез келген мемлекеттің адам құқықтары  мен бостандықтарын қамтамасыз етуі басым орында болатыныны  талас  тудырмас. Халықаралық құқықта мемлекеттің  халқына өзінің азаматтарын, шетел  азаматтарын және азаматтығы жоқ  тұлғаларды жатқызады. Халықтың осы  топтарының заңдарда бекітілу дәрежесіне қарай адам құқықтарын қорғау туралы ұлттық стандарттардың халықаралық  стандарттарға қаншалықты сәйкес келетініне қарай халықаралық құқықсубъектіліктің  нақтылы жайын да айтуға болады.

Біздің республикамызда  адам құқықтарын қорғау жөнінде әр түрлі бағыттағы процестердің жүріп  жатқанына куәміз. Бір жағынан  алғанда, осыдан аз уақыт бұрын ешкім  де қазіргі оқып жатқандары туралы, қазіргі кездегі сөз сөйлеулері туралы армандай да алмайтын. XX ғасырдың тарихынан белгілі болғанындай, ұжымдық құқық және құқықты басып  тастаған. Біздің сеніміміз бойынша  жеке құқықтан кез келген барлық құқық, оның ішінде ұжымдық құқық та туындай  алады. Алайда, ұжымдық құқықтан жеке құқық, жеке адам құқығы шыға алмайды. Бұл мән жайларды адам құқығының  бірінші орында тұру қағидасын жүзеге асырғанда ескеру қажет. Бұл жалпыға  мәлім, көпшілік қабылдаған көзқарас екенімен келісу қажет. БҰҰ жарғысында бекітілген және ол туралы бізідң тамаша замандасымыз академик А.Д.Сахаров айтып өткен  болатын. Бұл жазылған ақиқат секілді. Десек те, бұл туралы дәл қазір, біз құқықтық мемлекет құру жолында  екендігімізді жариялағанда еске сала кетуіміз қажет. Жеке құқықтар мен ұлттар құқығының арақатынасы мәселелерінде  гармониялық үйлесім қажет, бірде  біреуінің бірінен бірінің басымдылығына  жол беруге болмайды. Соңғы тезисті  талқылауды арандату мақсатында бұл  мәселеде халықаралық құқыққтық  құжаттарға сүйенуге болмайтынын айтып  өткіміз келеді. Өкінішке орай, ұжымдық  құқықтар мен жеке тұлғаның құқықтары  арасындағы арақатынас мәселесінде халықаралық құқық нормалары қаншалықты болып келеді.

Халықаралық лауазымды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардың қызметкерлерінің құқықтық жағдайы туралы нормалар жалпы  реттеушілік сипатқа ие, және сәйкес халықаралық ұйымдар мен жеке тұлғалар арасында құқықтық қатынастарды туындатады.

БҰҰ Жарғысына сәйкес, БҰҰ  ішіндегі құқықтық қатынастар ішкі құқық  нормаларына негізделеді, және олар БҰҰ қызметкерлері мен сәйкес қызметкерлері арасында құрылады. Осылайша, олар халықаралық құқықтық сипатқа  ие. Бұл халықаралық құқық нормалары ешқандай «трансформациясыз» ұлттық құқық нормаларына жүктеледі, және де барлық Хатшылық қызметкерлеріне таралады, және халықаралық құқық құралдары арқылы жүзеге асады. (әсіресе, халықаралық сот органы-Әкімшілік трибунал).

Тұлғаның мәртебесі мәселесіндегі  ұлттық заңдар конституциялық ережелермен  қамтамасыз етіледі: Қазақстан Республикасы Конституциясының II бөлімімен; 1991ж. 20 желтоқсандағы  азаматтық туралы заңмен; Президенттің  «шетел азаматтарының құқықтық жағдайы  туралы» 1995 ж. 19 маусымдағы заң күші бар жарлығымен; шетел мемлекеттерінің  екі тарапты және көптарапты шарттарымен  қамтамасыз етіледі. Мұнда айта кететін  бір мәселе, халықаралық нормаларға ұлттық стандарттың сәйкес келу мәселелерінде  тәуелсіз, жас мемлекеттің революция  және эволюция жасауы керек.

Қазақстанда мемлекеттіліктің алғашқы қалыптасу сатыларында  бипатризм институты қызу пікірталас туғызды. Біздің қоғамда екі азаматтықтың болуы мемлекеттік құқықтық институтқа сәйкес келмейді. Басқа мемлекеттердің азаматтығын мойындау конституциялық нормаларда көрсетілмеген. 1995 ж.жоғарыда аталған Азаматтық туралы заңға  өзгерістер енгізілген кезде,  1995 ж. 20 қаңтарында «Ресей Федерациясына  тұрақты тұруға келген Қазақстан  Республикасы азаматтарының азаматтық  алулары және Қазақстан Республикасына тұрақты туруға келген Ресей Федерациясы  азаматтарының азаматтық алуы жеңілдету  тәртібі туралы » Келісімге Ресей  Федерациясымен бірге қол қойылды. Бір жыл өткен соң Қазақстан  Республикасы қатысушы мемлекеттер  азаматтарының азаматтық алуының  жеңілдетілген тәртібі туралы Конвенцияны  бекітті.

Индивидтердің халықаралық  құқық субъектілігі мәселелерін  қолданудың келесі саласы халықаралық  қылмыстық сот туралы мәселе, онда индивидтердің Нюрнберг және Токио  трибуналдары бекіткен тәртіппен жауапкершілікке  тартылады. Индивидтердің халықаралық  сот органдарына арыздану құқығы 1907ж. 18 қарашасында халықаралық шақыру сотын құру туралы Конвенцияда қарастырылғанын  атап айтқанымыз жөн болар. Аталмыш  конвенция бекітілмеді, ал халықаралық  шақыру соты сол бойда құрылмай қалды. Индивидке сот талқылауын қозғау құқығын беру туралы мәселені дұрыс  шешу адам құқықтарын халықаралық қорғау мәселесінен келіп шығады.

2.2. Адам құқықтарын  бұзғаны үшін жеке тұлғаның  халықаралық жауапкершілігі

Халықаралық құқықтың жауапкершілік  институты теориясында жауапкершіліктің екі түрі бар: абсолюттік және салыстырмалы. Абсолюттік жауапкершілікте мемлекеттің  атқарушы, заң шығарушы және сот  органдары арқылы жауапкершілігі көзделген. Салыстырмалы жауапкершілікте халықаралық  қатынастарға мемлекет атынан түсетін  лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі қарастырылған. Бұл жағдайда мемлекет жауапкершілігін жүзеге асыру мемлекет өкілдеріне мәжбүрлеу шараларын  қолдану арқылы болуы мүмкін. Теориялық  көзқарас жағынан алғанда индивидтердің  қылмыстық жауапкершілік институтының дербестігі жайында айтуға болатын  еді. Алайда индивидтің жауапкершілігін  жүзеге асыру процесінде оның мемлекетпен  байланысты екені сөзсіз, атап айтқанда, ол қылмыскерге қатысты билікті  қолдану мүмкіндігі. Қазіргі таңда, индивидтің қылмыстық жауапкершілігі туралы мәселе халықаралық құқықта  көпшілік мойындаған мәселе болып есептеледі. Сонымен бірге, осыған байланысты әр түрлі көзқарастардың барын да айту керек. Мұнда, мемлекеттің халықаралық  қылмыс жасауы арқылы халықаралық құқық  нормалары мен қағидаларын бұзатыны талас тудырмас. Индивид өз кезегінде  халықаралық құқық нормалары  мен қағидаларын тікелей мемлекет арқылы бұзады. Мұнан басқа, жеке тұлғалардың  халықаралық құқық нормаларын бұзғаны  үшін жауапкершілігі ұлттық қылмыстық  заңдар бойынша ғана жүреді [17].

Халықаралық қылмыстық процестің  құқықтық нормалары бейбітшілікке  және адамзат қауіпсіздігіне қарсы  қылмыстар туралы Кодекс Жобасында, Халықаралық қылмыстық полиция  ұйымы ИНТЕРПОЛ жарғысында, БҰҰ-ның  ең төменгі стандарт ережелерінде, кәмелетке толмағандарға қатысты  сот әдәлдәгән жүзеге асыруға  қатысты 1985 ж. «Пекин ережелерінде», сотталушыларға қараудың 1995 ж. ең төменгі стандарт ережелерінде, өлім жазасына кесілгендердің құқығын қорғауды кепілдейтін, 1984 ж. іс шараларда кездеседі. Жоғарыда аталған  халықаралық құжаттарда мемлекеттердің қылмыскерді ұлттық сотқа беруі  немесе басқа мемлекетке қылмыстық  қудалауды жүзеге асыруы үшін беру міндеттері, бейбітшілік пен қауіпсіздікке  қарсы қылмыс жасаған тұлғаларға ескіру мерзімін қолданбау,  кінәсіздік презумциясы,  сот талқылауының әділдігі және т.б. қарастырылған, Біріккен Ұлттар Ұйымы мемлекеттердің қылмыстар  бойынша сот әділдігін атқаруға өзара көмектесу шаралары туралы, қылмыскерді беру туралы үлгі шарт жөнінде ұсыныстар жасады, іздеп  табуға, ұстауға қатысты халықаралық  ынтымақтастық қағидаларын әскери қылмыстар мен азаматқа қарсы  қылмыстар жасаған кінәлі тұлғаларды беру және жазалауды айқындайды.

Азаматтық адамға оның тұлғасын мойындауға кепілдік берері сөзсіз. Мұнан  басқа, азаматтық адамның қоғамдағы  материалдық және рухани жағдайын көрсетеді. Азаматтықтың реттелмеген мәселелері саяси қайшылықтар мен дауларды туындатады, халықаралық құқықтық нормаларда азаматтықтың азаматтық адамның қоғамдағы материалдық және рухани жағдайын көрсетеді. Азаматтықтың реттелмеген мәселелері саяси қайшылықтар мен дауларды туындатады, халықаралық құқықтық нормаларда азаматтықтың болмауын қысқартатын мәселелерге шешімдер табылған. Мәселен, халықаралық стандартқа сәйкес, мемлекет осы мемлекеттің аумағында дүниеге келген кез келген адамға азаматтық береді. Адамды қандай да бір жағдайға байланысты ұлты, этникалық тобы, діни және саяси сенімдері үшін азаматтығынан айыруғажол берілмейді. Адамның мәртебесіне қатысты конституциялық ережелер адам құқықтары жөніндегі Халықаралық Билльге толық сәйкес келеді. Дегенмен, мұның жеткіліксіз екенін де айту керек. Демократиялық, құқықтық мемлекетке ұмтылатын кез келген мемлекет өзіне жүктелген міндеттемелерді орындауы үшін нақты экономикалық, әлеуметтік мүмкіндіктері болуы керек, мысалы, мемлекеттің ең жоғарғы жаза өлім жазасынан бас тарту мүмкіндігі. Қазақстан республикасы өлім жазасына мораторий жариялағаны белгілі. 1998 ж. 1 қаңтарынан бастап күшіне енген Қылмыстық Кодекстің 49бабы өлім жазасын ең жоғарғы жаза деп бекіткен. Егер бұрын біз өлім жазасын кәмелетке толмағандар мен екіқабат әйелдерге қолданбасақ, қылмыстық заңның жаңа редакциясында өлім жазасы кәмелетке толмағандарға, екіқабат әйелдерге тағайындалмайды, еркектер сот үкімі шыққан кезде 65 жасқа толған жағдайда бұл жаза тағайындалмайды. Сөйтіп, біздің мемлекетіміз қазіргі жағдайда өлім жазасынан бас тартып, оның орнын бойы бас бостандығынан айыру жазасымен ауыстыра алмай отыр.

Немесе, тағы бір қарама қайшылықты мысал, БҰҰ ның ең төменгі стандарт ережелерінде сотталушыларды қамауда  ұстаудың ең аз алаңы біздің қарапайым  адамдарға берілетін алаңнан  көбірек. ҚР ІІМ пенитенциарлық мекеме бөлімшесінің басшысы оның департаментінің  бір сотталушыны асыруға бөлінген 130 теңгенің орнына 15 теңге алатынын айтып өтті. Қарастырылған проблемада барлық азаматтар құқықтарының теңдігін мемлекеттің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып айқындау дұрыс болар  еді.

Бұдан бұрын айтылғандай, жеке тұлға халықаралық келісімшарттарда белгіленген  құқықтар мен бостандықтарды иеленіп қоймай, онымен қоса халықаралық  құқықтың бұзылған нормалары мен  принциптері үшін жауапты болып  табылады. Халықаралық құқық теориясында жауаптылықтың екі категориясын бөліп көрсеткен: халықаралық құқықбұзушылықтар мен халықаралық қылмыстар. Құқыққа қайшы әрекет халықаралық құқық нормаларын бұзумен айқындалады. Егерде мұндай құқықбұзушылықтар аса қауіпті сипатқа ие болса, олар халықаралық қылмыс деп танылады.

Халықаралық қылмыстың өзіне  тән ерекшеліктері бар. Біріншісі, халықаралық құқық бойынша жасалған қылмыс үшін жеке тұлғалардың жеке жауаптылық принципі. Мұндай қылмыстың  субъектілері-жеке тұлғалар. Халықаралық қылмыстардың спецификасы келесіде: олар мемлекеттің басты лауазымды тұлғаларымен жасалады, және олар мемлекетті қылмыстың қаруы ретінде пайдаланады. Соған байланысты, келесідегідей сұрақтар туындайды, біріншіден мемлекеттің халықаралық құқықтық жауапкершілігі туралы,яғни жеке тұлғаның іс әрекетінің қылмыс болып табылуы не табылмауы.

Екінші ерекшелігі, бұл  олардың жалпыға тыйым салу арқылы айқындалуы.  Себебі, белгілі қылмыстық  құқықтық қатынастар жалпыға тыйым  салынған болса, халықаралық құқықтық сипатқа ие болады, өйткені олар халықаралық құқық нормаларымен реттелген.

Үшінші ерекшелігі, халықаралық  құқықтық реттеу тек халықаралық  құқық нормаларын жүзеге асырумен ғана емес, жеке тұлғаларға халықаралық  құқық нормаларын жүзеге асыру арқылы жүзеге асады. Жеке тұлғаларды қылмыстық  жауаптылыққа тарта отыра, арнайы халықаралық  сот органдары халықаралық мәжбүрлеу саясатын жүзеге асырады.

Халықаралық қылмыс (жалпы халықаралық құқық бойынша қылмыс), субъектісі жеке тұлға болып табылады, халықаралық құқықпен реттелетін фундаменталды қоғамдық қарым қатынастарды бұзу, жеке тұлғамен халықаралық құқық нормаларын бұзу болып табылады.

Кейбір құқыққа қайшы  іс әрекеттерді қылмыс деп тану негіздері  біршама халықаралық құжаттарда орын алды. Ол құжаттарға сәйкес, «халықаралық қылмыс» - «бейбітшілік пен адамзат қауымына қарсы қылмыс» және «халықаралық құқыққа қарсы қылмыс» біріктіреді.

Халықаралық әскери трибунал жарғысына сәйкес, адамзатқа қарсы  үш түрлі қылмыс тізімі көрсетілген:

«а) бейбітшілікке қарсы қылмыстар, жекелей: агрессивті соғысты жоспарлау, дайындау, жүргізу;

b) әскери қылмыстар, жекелей: соғыс заңдары мен дәстүрлерін бұзу. Ондай қылмыстарға: өлтіру, құлдыққа әкету, және тағы да басқа мақсаттарға азаматтарды мәжбүрлі түрде тарту; теңізде жүрген тұтқындарды өлтіру; қоғамдық немесе жеке меншікті ұрлау; қалалар мнен ауылдарды мардымсыз қыру;

c) адамзатқа қарсы қылмыстар,  жекелей: соғысқа дейін не соғыс кезінде азаматтарды өлтіру, қыру, айдап жіберу, және трибунал юрисдикциясына тиесілі өзге де қылмыстар;».

1948 ж. халықаралық қылмыстар қатарына, геноцид қосылады.1973 ж. конвенция апартеидті халықаралық құқық нормаларын бұзатын қылмыс ретінде қарастырады.

1976 ж. халықаралық құқық Комиссиясы мемлекеттердің жауапкершілігі туралы бапты мақұлдады. Бұл құжатта халықаралық қылмыстар қатарына: агрессия, колониялды тәртіпті күшпен сақтау мен бекіту, құлдық, геноцид, апартеид және экоцид.

Халықаралық құқықтың дамуына  байланысты қылмыстар тізімі әрине  болашақта кеңейе бермек.

1991жылы өзінің 43-сессиясында Халықаралық құқық Комиссиясымен қабылданған бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы Кодекс жобасында, халықаралық қылмыстар қатарына тек қана агрессия емес, онымен қоса агрессия қауіпі мен интервенция, және де күшпен колониалды және шетел басқыншылығын орнату мен сақтау, геноцид, апартеид, жүйелі адам құқықтарын бұзу (өлтіру, құлдық, қорлау, мәжбүрлі түрде еңбек, нәсілдік не болмаса ұлттық белгілеріне қатысты жүйелі түрде адам құқықтарын бұзу) аса ауыр әскери қылмыстар, арбау, жалданбалыларды қаржыландыру мен пайдалану және оқыту, халықаралық терроризм; заңсыз түрде есірткіні тасымалдау, әдейі қоршаған ортаға зиян келтіру. Осы қылмыстардың барлығы адам құқықтарын бұзуына әкеледі, және олардың қылмыстық сипаты адамның жалпы құқықтарын бұзуды көздеумен айқындалады.

Халықаралық құқық әдебиеттерінде халықаралық құқықбұзушылықтың  субъектісі ретінде тек мемлекет танылады деген көзқарас кеңінен  тараған. Ал жеке тұлға болса тек  мемлекет ішіндегі қылмыс не құқықбұзушылық үшін жауапқа тартылады делінеді. Ол көзқарасқа жаңа заманғы халықаралық  қатынастардың тәжірибесі мен көптеген халықаралық келісімшарттардың  ережелері мен мазмұндары қарсы  келеді. Жеке тұлға халықаралық құқық  субъектісі ретінде өзінің әрекеттермен халықаралық құқықтың белгілі бір  нормалары мен принциптерін бұза алады. Осындай жағдайларда, ол халықаралық шарттармен бекітілген жауапкершілікті тартады. Және бұл кезде ол тұлғаның мемлекет өкілі не болмаса жеке тұлға екендігі ешқандай әсер етпейді. Геноцидтің алдын алу және жаза тағайындау туралы конвенцияға сәйкес былай деп айтылады: «Геноцид жасаушы тұлғалар...олардың конституцияға сәйкес басқарушылар, лауазымды тұлғалар, не болмаса жеке тұлғалар екендігіне қарамастан, жауаптылыққа тартылуы тиіс» ( IVб). Мұндай өтіп кету мерзімінің әскери қылмыстарға қолданбауы туралы ереже 1968 ж. Конвенцияда бекітілген. Конвенцияның Iiбабында аталып кеткендей, ол мемлекеттік басшылықтың өкілдеріне және жеке тұлғаларға қолданылады.