Банктік өнімдер мен қызметтер нарығында туындайтын мәселелерді шешу жолдары

2001 жылы 1 қыркүйегіндегі  жағдайға сәйкес ұлттық валюта түрінде салынған барлық депозиттер мен салымдардың басым бөлігі талап етуге дейінгі депозиттер үлесіне тиеді. Ол 40,8 млрд теңге немесе ұлттық валютадағы депозиттердің 74,5%. Заңды тұлғалар депозиттері құрлымында ұлттық валютадағы талап етілуге дейінгі депозиттер көп орын алды (54,3%). Заңды тұлғалардың шетел валютасында салған депозиттері 17,1 млрд теңгені құрады. Жеке тұлғалар салымында талап етілуге дейінгі депозиттер көп үлес алады, оның ішінде ұлттық валютадағы 12,8 млрд теңге, олардың жеке тұлғалардың барлық салымдарындағы көлемі 39,5% (1 кесте).

 

Кесте 1 Заңды және жеке тұлғалар депозиттері (салымдарі) және олардың жалпы депозиттер (салымдар) көлеміндегі үлес салмағы (млрд теңге)  .

 

	2000 ж. соңына	1.09.2001 жылға
1	2	3
Жеке және заңды тұлғалардың салымдары мен депозиттері	81,5	82,4
Ұлттық валютадағы депозиттер (салымдар)	61,2	54,8
Үлес салмағы, %	75,1	66,5
Шетел валютасындағы депозиттер (салымдар)	20,3	33,5
Ұлттық валютадағы заңды тұлғалар депозиттері (салымдар)	40,7	32,8
Үлес салмағы, %	49,9	39,8
Ұлттық валютадағы жеке тұлғалар депозиттері (салымдар)	20,4	21,9
Үлес салмағы, %	25	26,6
Шетел валютасындағы заңды тұлғалар депозиттері	12	17,1
Үлес самағы, %	14,7	20,8
Шетел валютасындағы жеке тұлғалар салымдары	8,4	10,5
Үлес салмағы, %	10,3	12,7
Заңды тұлғалар депозиттері.
Заңды тұлғалар дипозиттері	52,7	49,9
Ұлттық валютадағы депозиттер
Талап етуге дейінгі	37,3	28
Үлес салмағы, %	70,8	56,1
Мерзімді	3,4	4,8
Үлес салмағы, %	6,5	9,6
Шетел  валютадағы депозиттер
Талап етуге дейінгі	9,4	13,4
Үлес салмағы, %	17,8	26,9
Мерзімді	2,6	3,7
Үлес салмағы, %	4,9	7,4
Жеке тұлғалар салымдары
Жеке тұлғалар салымдары	28,8	32,4
Ұлттық валютададағы
Талап етуге дейінгі	12,1	12,8
Үлес салмағы, %	42	39,5
Мерзімді	7,8	9,1
Үлес салмағы, %	27,1	28,1
Шетел  валютадағы
Талап етуге дейінгі	2,2	1,6
Үлес салмағы, %	7,7	4,9
Мерзімді	6,2	8,9
Үлес салмағы, %	21,5	27,5
2000 жылдан бастап сыйақы мөлшерлемесі  өзгерді
Заңды тұлғалардың теңгемен салынған мерзімді депоззиттері бойынша	13,8 тен 12,0%-ға
Заңды тұлғалардың шетел валютасындағы  депозиттер бойыеша	5,5 тен 6,7 %-ға
Жеке тұлғалардың теңгемен салымдары  бойынша	12,5 тен 11,7 %-ға
Жеке тұлғалардың шетел валютасында  салымдары бойынша	7,8 ден 7,5 %-ға

 

2000 жылдың 1 қарашасындағы банк жүйесіндегі депозиттер көлемі 77,0 млрд теңге болды, оның ішінде заңды тұлғалар 45,7 млдр және жеке тұлғалар 31,3 млдр теңгені құрады.  Қаңтар-ақпан айларында банктік жүйеде депозиттер көлемі төмендеді (10,8 %-ға). Өткен жылдың желтоқсандың деңгейіне мамыр аяғында бірақ жетті (0,4 %-ға). Депозитердың негізгі өсімі наурыз тамыз аралығында байқалады (13,3 %).

Жалпы 2000 жыл  халықтың ұлттық және шеттел валюталарында салымдардың  жағымды ұлғаю тенденсиясы байқалды 1,8 және 25,8 %. Сол себептен 2000 жылдың 1 қарашасында олар 31,3 млдр. теңге құрады. Банк жүйесындегі халық салымдарының жалпы салымдар көлеміндегі үлес салмағы 2000 жылдың  1 қаңтарындағы 35,3 %-дан, 2000 жылдың 1 қарашасында        40,6 %-ға артты.

Жеке тұлғалар депозиттеріне резидент емес үй шаруашылығы шоттары енбейді, бұған резидент үй шаруашылықтарының ағымдағы шоттары, аударма депозиттері жатады-бұл барлық депозиттер:

1) шектеулер мен айыппұлсыз кез келген уақытта наминал бойынша ақшаға айналады;

2) чек көмегімен еркін аударылады;

3) төлем әрекеттері үшін кеңінен қолданыланы. Аудармалы депозиттер тар ақша массасының бөлігі болып табылады. Өзгелеріне депозит мінездемесі тән болса, олар орталық банк, басқару органдар, қаржы ұйымдары мен өзге де институционалды бірліктерге өз талаптарын қояды. Олардың қатарына негізінен, сақтау және мерзімді деппозиттер жатады. Мұндай депозиттер мерзімі аяқталғаннан кейін аейін ғана алынып қарапайым коммерциялық операцияларда қолдануына шектеулер қойылада және жинау миханизмдеріне сәйкес тараптарға жауап береді. Бұдан өзге аударылмайтын салымдары бар және шетел валютасы салынған депозиттер түрлері бар.

ІІІ кезең (2001-2003ж.ж) Аталған  уақытта қаржы секторы дамудыдың  жаңа сатысына көтерілді, оның әрі қарай  әрекет етуі негізін қалыптастыратын реформалар түгелдей жүзеге асырылған. Сөйтсе де Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі келесі кезең міндеттемелеріне батыл кірісіп кетті 2001 жылдан бастап Қазақстанда қаржы институттарының барлық және басқару органдары бір ұйым астына жинайтын жаңа жүйе жүзеге асырыла бастады. Жұмыс бірден екі бағытта жүргізіліп жатыры: біріншіден, сәйкес заңнамалық құжат жасалып жатса, екіншіден Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жеке орган қалыптастыру үшін институционалды өзгерістер жүргізіліп жатыр. Аталған жүйені құру барысында кешенді басшылық ету мен бақылаудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етіп банк қызметтерін пайдаланушылар, оның ішінде салымшылар құқығы мен қызығушылықтарын қорғауға басты назар аудару керек.

Аталған кезеңдегі салымдар жүйесі депозиттерді сақтандырудың халықаралық талаптарына түгелдей сәйкес келмейді. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі айтуы бойынша, бұл бағытта жетістікке жету үшін «Жеке тұлғалар салымдарына кепілдеме берудің Қазақстандағы қоры» акционерлік қоғамының жұмысын халықаралық дәрежеге дейін көтеріп, қатысушы-банктердің әрекеттерін шектеу бағытында бақылауды күшейту керек. Бұл реттегі жұмыс ішкі сақталымдар мобилизациясын қуаттандыруы керек (әсіресе ұлттық валютаны) Мысалы 2003-2004ж. ұлттық валютадағы салымдар-163,800 млн теңге жеткен, оның ішінде заңды тұлғалар-90,944 млн, жеке тұлғалар-72,856 млн теңгені құрайды(2 кесте).

 

Кесте 2 Заңды және жеке тұлғалар депозиттері (салымдарі) және олардың жалпы депозиттер (салымдар) көлеміндегі үлес салмағы (млрд теңге).

 

	01.01.2003 ж.	01.01.2004 ж.
1	2	3
Барлық депозиттер соның ішінде:	581 933	738 663
Ұлттық валютадағы депозиттер	235 466	399 266
Үлес салмағы, %	40,46	54,05
Банктік емес заңды тұлғалар	166 743	256 687
Үлес салмағы, %	28,65	34,89
Жеке тұлғалар	68 723	141 579
Үлес салмағы, %	11,81	19,17
Шетел валютасындағы депозиттер	346 467	339 396
Үлес салмағы, %	59,54	45,95
Банктік емес заңды тұлғалар	161 066	146 423
Үлес салмағы, %	27,68	19,82
Жеке тұлғалар	185 401	192 973
Үлес салмағы, %	31,86	26,13
Депозиттердың жалпы суммасынан
Банктік емес заңды тұлғалар	327 809	404 110
Үлес салмағы, %	56,33	54,71
Жеке тұлғалар	254 123	334 552
Үлес салмағы, %	43,67	45,29
Ұлттық валютадағы аудармалы депозиттер:	112 343	171 453
Үлес салмағы, %	19,31	23,21
Банктік емес заңды тұлғалар	96 135	144 663
Үлес салмағы, %	16,52	19,58
Жеке тұлғалар	16 208	26 760
Үлес салмағы, %	2,79	3,63
Ұлттық валютадағы өзге де депозиттер:	123 123	227 814
Үлес салмағы, %	21,16	30,84
Банктік емес заңды тұлғалар	70 608	113 024
Үлес салмағы, %	12,13	15,30
Жеке тұлғалар	52 515	114 790
Үлес салмағы, %	9,02	15,54
Шеттел валютадағы аудармалы депозиттер:	63 409	69 845
Үлес салмағы, %	10,90	9,46
Банктік емес заңды тұлғалар	52 649	57 607
Үлес салмағы, %	9,05	7,80
Жеке тұлғалар	10 760	12 238
Үлес салмағы, %	1,85	1,66
Шеттел валютадағы өзге де депозиттер:	283 057	269 551
Үлес салмағы, %	48,64	36,49
Банктік емес заңды тұлғалар	108 416	88 816
Үлес салмағы, %	18,63	12,02
Жеке тұлғалар	174 641	180 736
Үлес салмағы, %	30,00	24,47

 

Банктік емес заңды тұлғалар салымының үлес салмағы: шетел валютасындағы  салымы 7,86 % кеміп, ұлттық валютадағы салымы 6,24 % - өскен. Жеке тұлғалардың ұлттық валютадағы депозиттері 7,36 %-ға өсіп, 2004 жылдың басында 141 579 млн тенге құрады, ол шетел валютасындағы салым 5,73 % төмендеп, 192 973 млн теңге құрады.

Шетел валютадағы салымдардың  жалпы соммасы 7 071 млн тенгеге кемісе, ұлттық валюта соммасы керісінше ұлғайған, бұл халықтың ұлттық валютадағы депозиттерге деген сенімінің өскенін көрсетеді./16,б.63-68/

IV кезең ол саңғы үш жылдыққа талдау (2004-2006). Қаржы секторының тұрақты даму, тұрғын халық кірісінің өсімі мен салымдары сақтандыру жүйесінің әрекетіне қарай елдің салым нарығында жағдай жақсарып жеке және заңды тұлғалар салымдары есебінен банктермен несие серіктестіктерінің ресурстық базасы толықты. 2004 жылы депозиттік ұйымдарға резиденттер депозиттері 71,2 % - нан 1 255,4 млрд теңгеге өскен. Алғашқылардың ЖІӨ қатынасы 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 15,9 % - нан 22,7 % дейін көтерілген.

Заңды тұлғалар депозиттері 2 есеге дейін өсті, 814,3 млрд теңгені  құраған, ал жеке тұлғалар салымдары  – 31,5 % - нан 441,2 млрд теңгеге көтерілген. Қосымша А.

2004 жылы ең маңызды  оқиғалардың бірі теңге курсының  тұрақтылығына сәйкес ұлттық валютадағы депозиттердің көбейуі еді. Теңге депозиттері 84,6%-нан 715,7 млрд теңгеге көтерілсе, шетел валютадағы депозиттер 56,2%-нан 539,7 млрд теңгеге ұлғайған. Депозиттердің жалпы көлеміндегі теңгелік депозиттер үлесі 52,9 % - нан 57,0 % - ке жеткен. Шетел валютасының депозиттері заңды тұлғалар есебінен көбейді. Қосымша А.

2004 жылы халықтың банкке  салым салуы ұлғайа түсті. Салым  салу көлемінің айлық орташа  өнімі 2003 жылы 7,2 млрд теңге болса, 2004 жылы 8,7 млрд теңгені құраған.  Халық салымы сол себептен 30,5 % - ға өскен, бұл 448,0 млрд теңге немесе 3,4 млрд доллардан астам. (3 кесте)

Халық депозиттері құрылымда  сондай – ақ шетел валютасы депозиттеріне  қарағанда теңгелік депозиттер көлемі ұлғайа түсті. Шетел валютасындағы  депозиттер 10,2 % - ға төмендесе , теңгелік депозиттер 2 есе өскен. Нәтижиесінде теңгелік депозиттер үлесі 37,5 % - дан 57,0 % - ға жетті.

2004 жылы мерзімді депозиттер  бойынша сыйақылардың орташа  ставкасы жеке тұлғалар үшін  – 10,9 % - дан 9,3 %, шетел валютасымен  5,9 %- дан 5,6%- ға төмендеген. Қосымша Б./17,б.30-32/

 

Кесте 3 Қазақстаның екінші деңгейлі банктеріндегі халық салымдары.

 

	Халық салымдары, кезең соңында, млн.тенге
	Барлы ғы	Соның ішінде талап етуге дейінгі  салымдар		Соның ішінде шарты салымдар		Соның ішінде мерзімді
		Ұлттық  валюта дағы	Шетел валюата дағы	Ұлттық  валюта дағы	Шетел валюата дағы	Ұлттық  валюта дағы	Шетел валюата дағы
01.04	342620	33774	22513	295	371	108587	177080
02.04	352253	37354	21723	359	513	112365	179939
03.04	358517	37991	21602	564	746	115463	182150
04.04	371380	39728	23088	631	1424	118854	187655
05.04	377422	40650	25314	764	1884	124030	184780
06.04	389536	44069	26037	949	2643	130264	185572
07.04	395866	46028	24896	1193	3891	136825	183034
08.04	403077	45757	25529	1307	4798	143111	182575
09.04	407093	45957	25240	1300	5567	147551	181479
10.04	414442	47027	23534	1378	6347	158268	177889
11.04	420903	48440	23103	1365	7024	174541	166430
12.04	447976	54468	22536	1567	7795	199264	162347

 

Қаржы секторының тұрақты даму, тұрғын халық кірісінің өсімі мен  салымдары сақтандыру жүйесінің  әрекетіне қарай елдің салым  нарығында жағдай жақсарып жеке және заңды тұлғалар салымдары есебінен банктермен несие серіктестіктерінің ресурстық базасы толықты.  Депозиттік ұйымдардағы резиденттер депозиті 2005 жылы 30,1 % - ға өсіп 1653,5 млрд теңгеге жеткен. 

Заңды тұлғалар депозиттері 28,5 % - ға өсіп, 1066,2 млрд жетсе, жеке тұлғалар салымдары 33,1 % - ға өсіп, 587,3 млрд теңгені  құраған. Қосымша В.                                         

2005 жылы маңызды оқиға  ұлттық валютадағы депозиттердің  өсімі болды. Теңгелік депозиттер  аталған жылы 33,2 % - ға өсіп, 692,8 млрд  теңгеге жеткен. Нәтижиесінде теңгелік  депозиттер үлесі 56,8 % - нан 58,1 % - ға өскен. Қосымша В.

2005 жылы халықтың банкке салым салу тұрақтылығы сақталды. Салым салу көлемінің айлық орташа өсімі 2004 жылы 8,7 млрд теңге болса, 2005 12,4 млрд теңгені құраған. Халық салымдары 33,2 %  - ға өсіп, 596,8 млрд теңге, 4,5 млрд долларды құрады. (4 кесте)                                          

Доллардың тұрақталу есебінен теңгенің депозиттерге қарағанда шетел валютасындағы  депозиттер үлесі өсуі байқалды. Халықтың шетел валютасындағы салымы осы  жылы 47,7 % - ға ұлғайса, теңгелік депозиттер 22,3 % - ға өскен. Халықтың теңгелік депозиттері үлесі 57,0 % - нан 52,3 % - ға төмендеді.

2005 жылы жеке тұлғаларды  мерзімді депозиттер бойынша  сыйақы ставкасы теңгемен 9,3 % - нан  9,1 % - ға кемісе, шетел валютасымен  5,6 % - нан 6,2  % - ға өскен. Қосымша Г./18,б.30-32/

 

Кесте 4 Қазақстаның екінші деңгейлі банктеріндегі халық салымдары.

 

	Халық салымдары, кезең соңында, млн.тенге
	Барлығы	Соның ішінде талап етуге дейінгі  салымдар		Соның ішінде шарты салымдар		Соның ішінде мерзімді
		Ұлттық  валюта дағы	Шетел валюата дағы	Ұлттық  валюта дағы	Шетел валюата дағы	Ұлттық  валюта дағы	Шетел валюата дағы
01.05	446301	46584	21883	1579	8287	204256	163712
02.05	459723	50160	23294	1655	8966	210536	165113
03.05	476703	53210	23516	1952	9942	217331	170752
04.05	490458	56810	26838	2110	10734	222784	171182
05.05	498077	57585	25205	799	342	227048	186948
06.05	509546	58281	35109	774	301	218312	196768
07.05	520360	63119	31044	862	300	217646	207389
08.05	523893	61961	29228	1095	307	218636	212666
09.05	531365	62732	28448	1072	315	224800	213998
10.05	546414	64562	28900	1125	321	230445	221061
11.05	558745	63907	29106	1086	320	231631	232695
12.05	596848	69384	34024	1044	324	241806	250267