Жаза тағайындаудың жалпы негіздері

Мысалы,  қызмет жөніндегі  жалғандықтың субъективтік жағының  белгісі пайдақорлық немесе өзге де өзіндік мүдделілік ниет болса, осы  қылмыстың мақсаты жалған қүжаттар жасау болып табылады (314-бап). Екіншіден, ниет және мақсат қылмысты саралауда  да шешуші маңыз атқарады, кейде  ол жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамын түзуі де мүмкін. Мұндай жағдайда мақсат пен ниет қылмыстың  негізгі кұрамында аталмайды. Егер ол аталған жағдайда қылмысты саралау  өзгеріп, қатаң жауаптылық белгіленуі мүмкін.  Мысалы, пайдақорлықпен, бұзакылықпен кісі өлтіру (96-бап, 2-бөлік, «з», «и»  тармақтары). Кылмыстық іс қозғау мақсатымен пайдақорлық мақсатпен қылмыс істелді  деп көрінеу жалған сөз жеткізу  қылмыстың күшейтілген түрі (351-бап, 2-белігі) пайдақорлық емес, қылмыстық  іс қозғау мақсатымен ғана қылмыс істелді  деп көрінеу жалған сез жеткізу  қылмысты ауырлатпайтын, жай түріне жатады (351-бап, 1-бөлігі). Үшіншіден, ниет пен максат жаза тағайындалғанда қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар ретінде қарастырылады. Мысалы, пайдақорлық немесе өзге де ұлтгык, нәсілдік өшпенділікті қыздыру мақсатымен, кекшіл ниетпен қылмыс істеу жауаптылыкты ауырлататын мән-жайға жатады (54-бап, «е» тармағы). Бұған керісінше кылмысты қажетгі қорғану үстінде істеу кез келген кылмыс үшін жауаптылықты жеңілдететін мән-жай болып табылады.   Қылмыстық ниеттер жекелеген реттерде жеңілдетудің дәлелдері үкімде керсетіле отырып, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің баптарының санкциясында көрсетілгеннен гөрі жеңілірек жаза тағайындауға немесе қылмыстық жауаптылықтан немесе жазадан босатуға негіз болатын ерекше мән-жайлар есебінде басшылыққа алынады. Егер кылмыстық ниет пен мақсат қылмыс құралының қажетті белгісі ретінде көрсетілсе, онда ол жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар қатарына қосылмайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Обьективті белгілеріне қарай жеңілдететін мән-жайлар

 

Қылмыс құрамының объективтік  жағы дегеніміз-қылмыстық заңда  көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттік  сыртқы көрінісінің жиынтығы.

Олардың қатарына мыналар  жатады: қоғамға қауіпті  іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), қоғамға  қауіпті салдар (қылмысты нәтиже), қоғамға  қауіпті  іс-әрекет пен қоғамға  қауіпті  салдар арасындағы себепті  байланыс, қылмысты жасаудың әдісі, орны, уақыты,жағдайы, қаруы және құралы. Қылмыстың  объективтік жағы-қылмыстық  жауаптылықтың маңызы алғы шарты. Қазақстан  Республикасының Қылмыстық кодексі  қылмыс деп адамның жүзеге  асырылған  күнде жеке басқа, қоғамға және  мемлекетке қауіп төндіретін ойын немесе пікірін емес, оның тек  қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзушы  қоғамдық қауіпті  іс-әрекетті ғана мойындайды (Қылмыстық  Кодекстің 3,9-баптары).

Қылмыстың  объективтік  жағы-қылмыстық жауаптылықтың негізін  қалаушы  болып саналады, онсыз  жауаптылықтың болуы мүлдем мүмкін емес. Адамның жауаптылығы үшін  іс-әрекеттің объективті жағының  айырықша мағынасын өткен ғасырдың 40-шы дылдарында К.Маркм өзінің жас  кезінде былап деп тұжырымдаған: «Негізгі белгі ретінде істің  өзін емес, әрекеттенушінің  ойларының түрін алға шығарушы заңдар-заңсыздықтың  жағымды жазалау шараларынан басқа түк те емес... Мен өзімді көрсете білгендіктен ғана, шын болмыспен  бетпе-бет келгенімде ғана –заң шығарушыға  бағынышты  ортаға енемін. Заң үшін әрекеттерімнен басқа өз басым ,тіпті  де жоқ нәрсемнің, мен тіпті де оның объектісі емес екенмін» 

Сондықтан, қылмыстың объективтік  жағы қылмыскердің ойы мен мақсатын бағалауға негізгі белгі болыпп табылады.

Осыған байланысты, қылмысты істі алдын-ала тергеу  немесе  сотта қарау кезінде, ең алдымен  қылмыстың  қылмыстың объективтік  жағы  анықталып  алып, оның негізінде  субъективтік жағы белгілі болады, қылмыстық заң жүзінде  тыйым  салуына қарамастан қоғамдық қауіпті  әрекет жасаушының мақсаты, себебі және ниеті туралы шешім шығарылады.

Объективтік жақтың белгілерінсіз  субъективтік жақтың мәселелері қозғалмайды  да, себебі  соңғысы алғашқымен байланыссыз  іске аса алмайды.

Қылмыстың объективті жағының  маңыздығын, қылмыс  құрамының дәл  осы буыны қылмыстық жауаптылық пен  қылмыс құрамының түгел құралымының  іргетасы екендігін, Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімі баптарының  диспозицияларында заң  шығарушы қылмыстың объективті жағының  белгілерін жиі атайтығындығынан да  көруге болады.  Кез келген қоғамға  қауіпті  іс - әрекет белгілі бір  тәсілмен, кейбір реттерде  нақты  құралдар мен қару-жарақтар қолдану  арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.  Осы  айтылғандарға байланысты қылмыс  істеудің тәсілі, құрал және қару-жарақ  деген ұғымдар да қылмыстың объективтік  жағының мазмүнын ашатын белгілер  қатарына жатады. Сонымен, жоғарыда белгілердің  барлығы да қылмыстың объективтік  жағының белгілері болып табылады және осы белгілер арқылы объективтік  жақтың мазмұны айқындалады.

Қылмыстың  объективтік  жағының  маңызы  біріншіден, оның белгілерін дәлме-дәл анықтау арқылы істелген қоғамға қауіпті іс-әрекетті дұрыс саралаудың негізі болып табылады.

        Екіншіден  , объективтік  жағының белгілері  арқылы өзара жақын, ұқсас қылмыстарды   бір - бірінен ажыратуға мүмкіндік  туады (мысалы,ұрлықты тонаудан, алаяқты ұрлықтан тағы басқалары.)

Осыған байланысты қылмыстың  объективтік жағы қылмыс құрамының  ішіндегі  ең маңызды элеменнтері  қатарына жатады.                   

          Қылмыс құрамының объективтік жағы дегеніміз-қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттік сыртқы көрінісінің жиынтығы.

Олардың қатарына мыналар  жатады: қоғамға қауіпті  іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), қоғамға  қауіпті салдар (қылмысты нәтиже), қоғамға  қауіпті  іс-әрекет пен қоғамға  қауіпті  салдар арасындағы себепті  байланыс, қылмысты жасаудың әдісі, орны, уақыты,жағдайы, қаруы және құралы.

Қылмыстың  объективтік  жағы-қылмыстық жауаптылықтың маңызы алғы шарты.

Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексі қылмыс деп  адамның жүзеге  асырылған кнде жеке басқа, қоғамға және  мемлекетке қауіп төндіретін ойын немесе пікірін  емес, оның тек  қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзушы  қоғамдық қауіпті  іс-әрекетті ғана мойындайды (Қылмыстық  Кодекстің 3,9-баптары).

Қылмыстың  объективтік  жағы-қылмыстық жауаптылықтың негізін  қалаушы  болып саналады, онсыз  жауаптылықтың болуы мүлдем мүмкін емес.

Адамның жауаптылығы үшін  іс-әрекеттің объективті жағының  айырықша мағынасын өткен ғасырдың 40-шы дылдарында К.Маркм өзінің жас  кезінде былап деп тұжырымдаған: « Негізгі белгі ретінде істің  өзін емес, әрекеттенушінің  ойларының  түрін алға шығарушы заңдар-заңсыздықтың  жағымды жазалау шараларынан  басқа түк те емес... Мен өзімді көрсете білгендіктен ғана, шын болмыспен  бетпе-бет келгенімде ғана –заң шығарушыға  бағынышты  ортаға енемін. Заң үшін әрекеттерімнен басқа өз басым ,тіпті  де жоқ нәрсемнің, мен тіпті де оның объектісі емес екенмін». 

Сондықтан, қылмыстың объективтік  жағы қылмыскердің ойы мен мақсатын бағалауға негізгі белгі болыпп табылады.

Осыған байланысты, қылмысты істі алдын-ала тергеу  немесе  сотта қарау кезінде, ең алдымен  қылмыстың  қылмыстың объективтік  жағы  анықталып  алып, оның негізінде  субъективтік жағы белгілі болады, қылмыстық заң жүзінде  тыйым  салуына қарамастан қоғамдық қауіпті  әрекет жасаушының мақсаты, себебі және ниеті туралы шешім шығарылады.

Объективтік жақтың белгілерінсіз  субъективтік жақтың мәселелері қозғалмайды  да, себебі  соңғысы алғашқымен байланыссыз  іске аса алмайды.

Қылмыстың объективті жағының  маңыздығын, қылмыс  құрамының дәл  осы буыны қылмыстық жауаптылық пен  қылмыс құрамының түгел құралымының  іргетасы екендігін, Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімі баптарының  диспозицияларында заң  шығарушы қылмыстың объективті жағының  белгілерін жиі атайтығындығынан да  көруге болады.

Мысалы, қылмыстық заңда  ылғи қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің  белгілері аталады, оларсыз  Ерекше бөлім баптарының бірде-бір диспозициясы мүмкін болмай қалады, қылмыстық  заңда  объективтік жақтың басқа да белгісі  жиі  көрсетіліп отырады.

Атап  өтетін  бір жай-олардың  барлығы да  қылмыстық-құқықтың маңызға  бірдей  дәрежеде ие бола  алмайды. 

Қылмыстардың барлық құрамына міндетті нәрсе –қоғамдық қауіпті  іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік). Объективтік жақтың  басқа белгілері  факультативті, атап айтқанда, олар кейбір  қылмыстардың құрамы үшін олардың объективтік  жағының  белгілері болып саналса, басқа біреулері үшін –олай саналмайды.

Мысалы, адам өлтіру,зорлау (Қылмыстық  Кодекстің 96,120- баптар) қылмыс құрамдарыүшін қылмыстың істелген орны еш рөл атқармайды және қылмыстық  жауаптылық бұл қылмыстардың қай  жерде істелгеніне  қарамастан тағайындалады.

Алайда, дәл осы  белгі (орын), мысалы, су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алу  (Қылмыстық  Кодекстің 287-б) қылмысының құрамын анықтау  үшін  міндетті  болып табылады.

    Қазақстан  Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше   бөлімінің быр тарауы  көлемінде текті (арнайы) объект бойынша топтастырылған  қылмыстар көбінесе объективті жағының белгілері бойынша ажыратылады.

Себебі, қылмысқа сәйкес  қоғамдық қауіптілікке  тән дәл  осы белгілерді ажырату кезінде  байқалады. Адамның  және азаматтардың конституциялық құқықтары мен  бостандығына қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігі  бір –бірінен қылмыстың объективті жағының белгілері бойынша, яғни  қоғамдық  іс-әрекеттің сипатына қарай ажыратылады.

Конституцияның 1-бабында  «ең қымбат қазына-адам және адамның  өмірі, құқықтарымен бостандықтары», -деп  жарияланған.

Мысалы, сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссиясының  жұмысына кедергі жасау (Қылмыстық  кодекстің 146-б), азаматтардың  тең  құқылығын бұзу (Қылмыстық  кодекстің 141-б), сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды қате есептеу (Қылмыстық  кодекстің 147-б), тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу (Қылмыстық  Кодекстің 144-б) және т.б.

Қылмыстың  объективті жағының  белгілері  тек  қылмыстық істерді  бір—бірінен ажыратудың негізі болып  қоймай, кейбір жағдайларда қылмыстарды  жіктеуге де негіз болады-бір жағынан  әкімшілік,тәртіптік, екінші  жағынан-басқа  құқық  бұзушылық.

Мысалы, ағаштар мен бұталарды  заңсыз кесу (Қылмыстық  Кодекстің 291-б).,қылмыс ретінде  дәл осындай әкімшілік  құқық бұзушылықтан объективті  жақтың белгісімен ажыратылады,ол –құқық бұзушылық салдарынан тартылған  залалдың мөлшері.

Қызмет  өкілеттілігін  теріс пйдалану (Қылмыстық  Кодекстің 307-б) осыған ұқсас тәртіптік  теріс  қылықтан келтірілген зиян  мөлшері  бойынша ажыратылады.

Егер қызмет өкілеттілігін  теріс пайдалану кезінде азаматтар  мен ұйымдардың құқықтарына  немесе заңды мүдделеріне  немесе қоғамның не мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне  айтарлықтай зиян келтірілген болса, ондай теріс пайдаланушылық-қылмысты деп танылады.

Егер келтірілген зиянн  мөлшері  онша көр болмаса, бұл  іс тәртіптік жауаптылыққа тартылуы керек.

Қылмыстық іс-әрекетті саралауда  қылмыстың  объективті жағының маңызы зор.

Мысалы, Қазақстан  Республикасының  күші бар қылмыстық заңлары бөтеннің мүлкін талан-таражға салуға байланысты  қылмыстық жауаптылықты, олардың  жасалу нысанында қарай анықтайды (Қылмыстық  Кодекстің 175-179 баптар).

Бұл қылмыстардың  барлығы  ұрлық, сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін ысырап ету немесе иеленіп  алу, алаяқтық, шабуыл жасап тонау, тонау) тікелей қасақаналықпенжасалынып, бірдей объектіге қол сұғады.

Сондықтан аталған қылмыстарды  тек қана объективтік  белгілеріне  байланысты дұрыс – саралай аламыз, яғни мүлікті алу тәсіліне қарап (ұрлық –жасырын алу, тонау -ашықтан  –ашық алу  және т.б.).

Қалың өскен шөптің ішінде, далаға  шығуын күтіп жатады.Сәлден соң Б.малын қарауға далаға шыққан кезде С. қолындағы темір балғамен  Б-ның бас сүйегінен 3 рет ұрады.

Осы алған зақымнан Б.табан  астында мерт болады. Сот  С-ның  әрекетін Қылмыстық кодекстің 96-бабының 1-бөлігімен  саралаған.

Өйткені,С-ның әрекеті Б-ның өлуіне тікелей себеп болып,3рет балғамен ұрудың нәтижесінде, жәбірленушінің өлуіне нақтылы жағдай жасалған.

Істелген іс - әрекетті орын алған қоғамға зиянды зардаптың  себебі деп тану үшін, қылмыстың  осы зардабы тек қана осы  іс-әрекеттің (басқаны емес) тікелей нәтижесі болуы қажет.

Өйткені, кез келген іс-әрекет зардаптың орын алу шарты  болғанымен, оның себебі  болып танылмауы мүмкін. Осыдан кейін іс-әрекетті  зиянды қауіпті зардаптың тікелей себепшісі деп табу үшін себепті байланысты белгілейтін тағы бір белгіні-шарасыздық белгісін –яғни,орын алған  зардап істелген іс-әрекеттің қажетті, сөзсіз нәтижесі болуы керек деген тұжырымға келеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III ЖАСАҒАН ІС-ӘРЕКЕТТЕ ЖЕҢІЛДЕТЕТІН МӘН-ЖАЙЛАРДЫҢ БОЛУЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ САЛДАРЫ

 

3.1 Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындау