Құқық шығармашылығының түсінігі және парламент негізгі заң шығарушы

Құқық шығармашылығының түсінігі және парламент негізгі заң шығарушы 

МАЗМҰНЫ 

КІРІСПЕ                                                                                                          4 

1-тарау. Құқық  шығармашылығының түсінігі және  парламент негізгі заң шығарушы  ОРГАН РЕТІНДЕ

1.1. Құқық шығармашылығы  ұғымы, мәні                                                      6

1.2. Қазақстан Республикасы  Парламенті заң шығарушы орган  ретінде       16 

2-тарау. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІНІҢ  ЗАҢ ШЫҒАРУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ  ЖОЛДАРЫ

2.1. Парламенттің заң шығару  үрдісінің шегі мен сатылары                         32

2.2. Қазақстан Республикасы  Парламентінің заң шығару қызметінің  тиімділігін арттыру жолдары                                                                               51 

ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                             59 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ                                                 61 

КІРІСПЕ 

1990 жылы қазанның 25 жұлдызында  «Қазақстан Республикасының мемлекеттік  егемендігі туралы» Декларациясын  қабылдау арқылы, өзінің егемен  мемлекеттігін жариялаған, 1993 жылғы  Конституцияда оны бүкіл әлемге  паш еткен жас егемен Қазақстан  Республикасының әр кездегі жоғары, басты мақсаты шынайы құқықтық, демократиялық мемлекет құру, дамыған  ұлттық нарықтық экономиканы  қалыптастыру, түрлі ұлт өкілдерінің  теңдігіне, ықпалдастығына негізделген  ұлттық саясатты дамыту, Республика  халықтарының рухани-адамгершілік  қасиеттерін нығайту болып табылады. Бұл мақсаттарға тиісінше идеяларға  қаныққан реформаларды қарқынды  жүзеге асыру арқылы қол жеткізуге  болады. Ал түбегейлі республикалық  реформаларды іске асыру берік,  жетік заңдылық базасын жасамай  мүмкін емес. Реформалардың жүзеге  асырылуы заң шығару процесінің  тиімді тетіктерін орнықтырумен, заң шығару қызметін жетілдірумен, республикада заң шығармашылығының  деңгейін ең бір жетік жоғары  сатыға көтерумен байланысты. Демократиялық,  азаматтық қоғам мен құқықтық  мемлекет орнату бағыты заң  жүйесін терең қайта бағдарлауды,  бүкіл құқықтық институттарды  негізді түрде реформалауды, бұрын  басталған реформалардың үрдісін  жылдамдатуды талап етеді. Осы  орайда, бүгінде Республикада қалыптасқан  саяси-қоғамдық, құқықтық жағдайлар  мен мемлекет алдында тұрған  міндеттер заң шығармашылығының  ең бір жетік және қолайлы  тетіктерін жасауға, заң шығару  процесін жетілдіру мен заңның  жоғарылығын қамтамасыз етуге  байланысты мәселелерді өз уақытында  зерттеуді, құқықтық, саяси, экономикалық  және әлеуметтік реформаларды  дер кезінде керекті заңмен  қамтамасыз етуді қажет етеді.

Заң шығару міндеттілігі ең алдымен негізгі заң шығарушы орган Қазақстан Республикасының  Конституциясының 49-бабының 1-тармағымен Парламентке жүктелген. Заң шығару процесі мәселесі бүгінде аса  өзекті мәселелердің қатарынан орын алған. 1995 жылғы Конституция бойынша  заң шығармашылығы маңызды, жалпы  мемлекеттік маңызы бар қатынастарды қамтиды. Ол қатынастардың дамуы, өзгеріп  отыруы немесе тежелуі көбінесе заң  шығару қызметінің табыстылығына байланысты. Заң шығармашылығының табыстылығы  деп құқықтық реттелуге зәру, объективтік  түрде себептелген қоғамдық қатынастардың  дер кезінде, халық пен мемлекеттің  мүддесіне сай заңи реттелуін, заң  шығару процесінде кемістіктер мен  кемшін тұстардың болмауын және тиісті қызметтің нәтижесі болып табылатын  заңның қоғамның алға қарай қарқынды дамуына, мемлекетіміздің өркениетінің өсуіне қатысты қозғаушы бөлшек ретінде  тұрақты қызмет етуін ұғынуымызға  болады. Өйткені, заң шығармашылық мемлекеттік  тәуелсіздік рухында, құқықтық және демократиялық мемлекетті қалыптастыру, экономиканы дамыту мүддесінде заңдарды шығаруға арналған. Өз кезегінде, мұндай заңдар қоғамда, мемлекетте заңдылық пен  конституциялық құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге қол жеткізеді. Демек, қоғамдық дамудың біршама жетістіктері қоғамдық қатынастарды заңи реттеу арқылы мүмкін болады деп есептейміз. Заң шығару процесінің мұндай маңызы әр уақыттағы  ғалымдар арасында тиісті мәселеге қатысты  зор қызығушылықтар мен орасан талпыныстар  тудырып отыр.

Мәселенің өзектілігі мен  оның кейбір қырларының толық реттелмеуі зерттеу мақсатын анықтайды. Оның жаңалығы мен құндылығы қаралатын мәселенің  маңыздылығында, Қазақстан Республикасының  Парламентімен тиімді заң шығармашылығының қажеттігі мен оған ықпал ететін жағдайларды анықтап, мазмұндауда, сондай-ақ жұмыста баяндалған қорытындылар мен ережелерде байқалады.

Дипломдық жұмыстың зерттеу  объектісі болып Қазақстан Республикасының  Парламентімен  заң шығару қызметінің жүзеге асырылуы мен заң шығармашылығының процесі табылады. 

1-тарау. ҚҰҚЫҚ  ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ  ПАРЛАМЕНТ НЕГІЗГІ ЗАҢ ШЫҒАРУШЫ  ОРГАН РЕТІНДЕ 

1.1. Құқық шығармашылығы  ұғымы, мәні 

Құқық шығармашылығы құқықтық реттеу жүйесінде негізгі бір  орталық орынды алады. Ол қоғам өміріне  қажет нормаларды өмірге әкеліп, кемшілік-кемістігі  барларын өзгертіп, уақыты жеткенін жаңарта  отырып, барлық қоғамдық, мемлекеттік  институттардың құқықтық негізін жасайды. Мұның өзі ғылым аддында құқық  шығармашылығымен байланысты мәселелерді  терең, жан-жақты зерттеу қажеттігін белгілейді. Құқық шығармашылығына  байланысты мәселелерді зерттеуге  қай кезеңде болмасын ғалымдар кең, мол назар аударып отыр. Құқықтың жалпы теориясы саласында құқық  шығармашылығының мазмұнына және жағдайына  терең зерттеулерді Кеңес заманында  С.С. Алексеев, О.А. Гаврилов, А.В. Мицкевич, Р.О. Халфина т.б. көптеген ғалымдар жүргізсе, бүгінде құқық шығару, оның бір түрі - заң шығару мәселесін  кеңінен зерттеп, жетілдіру жолдарын ұсынып отырған ғалымдар да жеткілікті. Олар - белгілі ғалым-заңгерлер: С.З. Зиманов, В.А. Ким, Ғ.С. Сапарғалиев, С.К.Амандықова, С.С. Сартаев, М.Т. Баймаханов, С.А. Табанов, М. Құл-Мұхаммед т.б.

Құқықтың жалпы теориясы мамандарының еңбектеріне сүйене отырып құқық шығармашылығын анықтасақ, ол мемлекеттік құқықтың және оның жеке салаларының дамуын және жетілуін қамтамасыз ететін, халықтың еркін көрсететін тәртіп ережесін жасау мен нормативті бекітудің тұрақты процесін білдіреді. Құқық шығармашылығы - қоғамдық қатынастарды жеткілікті құқықтық реттеуді жүзеге асырудың табиғи алғышарты болып табылады. Құқық шығармашылығының түпкі нәтижесі - құқықтық нормалардың мәтінінде көрініс тапқан жаңа (өзгертілген немесе нақтыланған) ережелер.

Құқық шығармашылығы тікелей  мағынада құқықты жасау ретінде, нәтижесі қоғамда әрекет етуші құқықты  белгілеу болып табылатын қызмет ретінде анықталады. Бұл тұрғыдан құқық шығармашылығы ұғымын ашу  жалпы «құқық», «қоғамда әрекет етуші  құқық» түсініктеріне тоқталу, оларды анықтау міндетін қояды.

Мемлекет және құқық теориясы іліміне сәйкес құқық та мемлекет секілді қосымша өнімнің болуы, жеке меншіктің қалыптасуы, адамдардың мүліктік және әлеуметтік теңсіздігі, рулық әдет-ғұрыптардың жалпыға  міндетті құқықтық ережелерге айналуы  т.б. нәтижесінде пайда болды. Мемлекет рулық әдет-ғұрыптарға кұкықгық ереже  нысанын берумен қатар, жаңа жүріс-тұрыс  ережелерін шығарды. Ол осы ережелердің  талаптарының орындалуын, адамдар өз құқықтары мен бостандықтарын пайдалану  үстінде заңдарды бұзбауын талап етеді. Демек, құқық - ол мемлекетпен белгіленетін, қорғалатын жалпыға міндетті ережелердің жүйесі. Ол қоғамды реттеп, басқарудың құралы. Теория заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылатындығын көрсетеді. Біздің тоқталып отырған мәселемізге қатысты ашсақ, құқық - ол бәрінен бұрын құқықтық нормалардың бір жүйеге келтірілген жиынтығы. Ол реттеушілік касиеті арқылы қоғамдық қатынастарға, адамдардың іс-әрекеттеріне, қоғамның дамуына әсер етеді. Құқық - ол жеке жүріс-тұрыс ережелері емес, ол құқық нормаларының біртұтас жиынтығы. Қазақстан Республикасында әрекет етуші құқықтың мазмұны Конституциямен ашылған. Яғни, Қазақстанның құқығы туралы Конституция былай белгілейді: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кенесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады (4-бап).

Демек, құқық - бұл нормативтік  актілерде көрініс тапқан, қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың  жүйесі. Ал, құқық нормаларының мұндай жүйесін, яғни құқықты пайда болғызатын қызмет - ол кұқық шығармашылығы  болып табылады.[10.624]

Заң ғылымында құқық шығармашылығын билікке ие болатын халықтың немесе билік етуші таптың еркінің заңға, нақтырақ айтсақ, жалпыға міндетті ережеге айналуы деп түсінетін  пікір бар. Мұндай таптық мазмүнды көзқарасты марксизм бағытындағы барлық дерлік ғалымдар қолдайды деп айтуға болады. Кеңес өкіметінің орта шеніне қарай  құқық шығармашылығын таптық сипатта  емес, мемлекеттік қызметтің нысаны ретінде анықтайтын пікірлер етек жайды. Мемлекеттік билік, мемлекет құқық  нормаларының пайда болуының тікелей  факторы, құқықты жасайтын күш болып  танылды. Расында да біртұтас мемлекеттік  билік құқықты жасайтын әлеуметтік-саяси  күш болып табылады. Мемлекеттік билік мемлекеттің әлеуметтік-саяси қызметінің мазмұны - құқықтың қалыптасуының тікелей қайнар көзі. Мемлекеттік билік — бұл мемлекеттің тікелей өзімен немесе өкілеттік беру арқылы тұрғылықты халықпен жүзеге асатын қоғамдық биліктің бір түрі болып табылатындықган, нақ осы мемлекеттік билік - қызметі құқықты жасайтын күш. Кейбір жағдайларда мемлекет құқық нормасын жасауды тікелей халыққа береді. Алайда, халықтың референдум арқылы құқық нормасын қабылдауы мемлекеттің қатысуынсыз болмайды. Демек, мемлекет өз халқымен бірге құқық шығармашылығының әлеуметтік субъектісі, ал оның қызметі - құқық шығарудың тікелей күші болып табылады.

Құқық шығармашылығын мемлекеттік  биліктің мазмұнымен ғана байланыстыра отырып анықтау жеткіліксіз деп  есептейді ғалымдардың келесі бір  тобы. Олардың ойынша құқық шығармашылығы  мемлекеттік қызметтің мазмұны  ғана емес, ашып айтсақ, мемлекеттік  биліктің саясаты қандай болса, оның белгілеген құқықтық нормаларының мазмұны  да сондай болады деп қана анықтау  емес, сонымен қатар ол мемлекет қызметінің ұйымдық - құқықтық нысаны да. Тиісті көзқарасты ұстанушы ғалымдардың  бірі - А.В.Мицкевич өз пікірін былай  негіздейді: «Құқық шығармашылығы тиісті қоғамда құқықтық нормаларды қандай органдар, қандай тәртіппен жасайтынын белгілеуге мүмкіндік беретін белгілі  ұйымдық нысандарда көрсетілген. Құқық  шығармашылығын мемлекеттік қызметтің  ұйымдық-құқықтық нысаны ретінде үғыну  оның құқық жасау процесінде алатын орнын анықтау үшін маңызды». Осы  топтағы көзқарастардың ішінде құқық  шығармашылығын кеңінен толығырақ  анықтайтын мына бір пікірге тоқталу  жөн болар. Яғни "құқық шығармашылығы - бұл халықтың еркін білдіретін, қоғам дамуының мақсаттарына жетуте бағытталған, қоғамдық қатынастарды нормативтік  құқықтық реттеуге деген қажеттіктерді  анықтау жөніндегі және анықталған қажеттіліктерге сәйкес жаңа құқық  нормаларын шығару, әрекет етудегі  құқықтық нормаларды өзгерту мен  жою жөніндегі мемлекеттің үйымдық  рәсімделген қызметі".

Құқық шығармашылығы - бұл  мемлекеттің жалпы заңды реттеу, пісіп-жетілген қажеттіліктерді құқықтық нормаларға айналдыру арқылы зандық нормаларды қалыптастыру жөніндегі  қажеттіліктерді тануы, мойындауы. Мұндай қажеттіліктерді тани отырып, мемлекет тиісінше актілердің қабылдануын  анықтайды. Мемлекетпен, оның органдарымен қабылданған нормалар ғана жалпыға  міндетті ереже сипатында болады, мемлекеттің мәжбүр етушілік күшімен  қорғалады. Референдум арқылы құқық  шығармашылығын қоспағанда құқықты  жасау - бұл мемлекет органдарының нормативтік  құқықтық актілерінің жобасын жасау, өңдеу, қабылдау, жариялау жөніндегі  қызметі. Мұны Конституциядан, Парламент, Үкімет, орталық атқарушы органдар туралы т.б. заң актілерінен көруге болады. Алайда, Кеңестік заңгерлердің ой-пікірлерін зерттеу құқық шығармашылығы - мемлекеттік орган қызметінің бір  жағы деген түсінікті жоққа шығаратын  көзқарастардың бар екендігін байқатады. Мұндай көзқарасты ұстанушылардың бірі Н.Я. Соколов құқық шығармашылығын мемлекеттен бөлек өздігінен  қалыптасып, өрбитін жағдай ретінде, нақты тоқталсақ ол құқық шығармашылығы  деп тиісті құзыретті органдардың  қызметін емес, қоғамның құқықтық көзқарастарының қалыптасуын және олардың тиісті нормативтік актілерде байқалуы мен бекітілуі процесін қамтитын қоғам өміріндегі өзіндік құбылысты анықтайды. Құқық шығармашылығын бұлай түсіну дүрыс емес. Өйткені, нормативтік актілерде құқықтық көзқарастар емес қоғамдық қатынастар бекітіледі және құқықтық сананың (көзқарастың) қалыптасуы құқық нормасын жасамайды, шығармайды. Сондай-ақ, аталмыш анықтамада жанама көрсетілгендей, құқық шығармашылығы құқықтық сананың қандай да бір бөлшегі емес және ол өзіндік құбылыс та емес. Құқықтық сана (көзқарас) - бұл қоғамда қалыптасатын әлеуметтік құбылыс, ол заң шығармашылығына әсер етуі мүмкін, бірақ заң шығармашылығы қызметінің нәтижесі болып табылмайды.[19.77]

Қазіргі Қазақстандық және Ресейлік ғалымдардың бәрі дерлік құқық  шығармашылығын - қоғамның объективтік  әлеуметтік қажеттіліктері мен мүдделерін тануға негізделген, құқық нормаларын жасау, өзгерту және жою жөніндегі  мемлекеттік қызметтің ерекше нысаны ретінде анықтайды. Алайда, Ю.В.Мальцев  құқық шығармашылығын тек мемлекет қызметінің нысаны ретінде анықтау  біржақты және толық емес дейді және өзінің мүндай қорытындыға келуін Л.С.Явичтің  пікірі арқылы негіздейді. Яғни, Ю.В.Мальцев "тек қана құқық құру процесі  емес, сондай-ақ жеке заңи нормалардың  шығу тегі заң шығарушының қызметінің шегінен шығады, себебі әдеттегі көпшілік жүріс-тұрыстың және жаратылысы бойынша  құқықтық катынастардың фактілік үлгілерін  заң шығарушы ақыл-есте калыптасқан  қандай да бір тиянақты императивтен құрастырмайды, ол өмірдің өзінен алады" деп есептейтін Л.С.Явичтің пікірін  қолдайды. Ю.В.Мальцев құқық шығармашылығы  үғымын анықтауда бұдан өзге мына екі жағдайға да көңіл бөлу керектігін көрсетеді: 1) құқық шығармашылығының процесі материалдық жагдайлармен айқындалады, қоғамдық қатынастармен  байланысты. Олар нормативтік жорамалдардың  нағыз қайнар көзі болып табылады. Өмірдің өзі мен заң шығарушы ашатын және тұжырымдайтын жүріс-тұрыстың қалыптасқан және байқалған үлгілері заң нормаларының шынайы қайнар көзі болуға тиіс деген түсінік құқық  шығармашылығының әдістемелік негізі болып табылуы керек. Қандай да бір  доктрина немесе қоғамдық дамудың мақсаттары емес, тек өмір мен ақиқат қана құқық  шығармашылығы қызметінде шешуші маңызға  ие; 2) мемлекеттің құқық шығармашылығы  маңызды, бірақ құқық шығарудың  бірден-бір қайнар көзі емес. Құқықтық жүйеге заңи нормаларды енгізудің  маңызды қайнар көздері болып сондай-ақ үлгі істер, әдет-ғұрып және шарт табылады. Расында да үлгі істер мен құқықтық әдет-ғұрыптар да құқық шығармашылығы арқылы нормалық актілер жасау секілді құқықтың қалыптасуының жолдары болып табылады. Кеңес заманында құқықтық әдет-ғұрып нормаларының құқық жүйесін құрушылық рөлі жеткілікті дәрежеде кеңінен қоддау таппағанымен, біздің құқық жүйемізде оның орын алғанын жоққа шығаруға болмайды. Күні кешегі тарихымыз -мұның дәлелі. Үлгі істер мен құқықтық әдеттер де құқықтың қалыптасуының жолдары болып табылатындығын көрнекті ғалым Р.С. Сапарғалиев қазақ тарихымен негіздей отырып былай дәлелдейді: "Өз кезегінде қазақ мемлекеттігінің құқығы осы үш жолмен (нормативтік актілер, үлгі істер, құқықтық әдеттер) қалыптасқан.[26.192] Оған дәлел "Қасым ханның қасқа жолы" (ХҮғ.), "Есім ханның ескі жолы" (ХҮғ.), Тәуке ханның "Жеті жарғысы" (ХҮІІІғ.). Сонымен қатар қазақ қоғамында билердің үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерін дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді қарағанда күші бар құқықтық норма ретінде пайдаланылған. XIX ғасырда билер съезінде қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативтік актілер ретінде пайдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып отырған". Бүгінде Қазақстанда ұлттық құқық тек қана нормативтік актілер арқылы қалыптасуда.