Құқық шығармашылығының түсінігі және парламент негізгі заң шығарушы

1.                                                                Конституцияның 53-бабында бекітілген бірлескен отырысында қаралатын өкілеттіктер;

2.                       Алдымен Мәжілісте кейін Сенатта қаралатын өкілеттіктер (54 бап);

3.                       Сенаттың айрықша өкілеттіктері (55 бап);

4.                       Мәжілістің айрықша өкілеттіктері (56 бап);

Басқа палатаның қатысуынсыз, дербес шешілетін өкілеттіктер (57 бап). Бұл өкілеттіктерді ашып қарау Парламент  тек заң шығару қызметін жүзеге асырып қана қоймайтындығын көрсетеді. Парламент  пен оның депутаттарының өкілеттіктері  заң шығарушылық қызметпен ғана шектеліп отырған жоқ, алдағы уақытта  да конституциялық даму процесінің талаптарына  сәйкес оның белгілі бір саладағы рөлін арттыру үшін оның құзыреті әлі де өзгеруі, нақтылануы мүмкін.

Парламенттің негізгі - заң  шығармашылығы өкілеттіктері палаталардың бірлескен отырысында және алдымен  Мәжілісте кейін Сенатта қаралатын  отырыстарда жүзеге асырылады. Жай  зандарды қабылдау Мәжілісте және Сенатта  кезектілікпен қарау арқылы жүргізілсе, конституциялық заңдарды қабылдау, оларға толықтырулар мен өзгерістер енгізу, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, заңға қатысты Президенттің қарсылықтарын қарау және дауыс  беру палаталардың бірлескен отырысында жүргізіледі. Бірлескен отырыста бұдан  өзге 11-тармақта анықталған өкілеттіктер атқарады.  Осы палаталардың бірлескен отырысында қаралатын мәселелер төңірегінде біраз пікірлер айтылып жүр. Бір көзқарастар мұндай мәселелерді, яғни Парламенттің екі палатасының бірлесіп қарап, шешетін мәселелерді алып тастау керек, екі палатаны бір мәселемен байлап қоюға болмайды, палаталарды біржола бөлу керек деген бағыт ұстанса, келесі бірі  -  бірлескен отырыста қаралатын мәселелердің бәрін емес, тек кейбіреулерін ғана бөлу керек дейді, ал үшінші біреулері -қазіргі заңи бекітілген амалды ең бір дұрыс жол ретінде бағалайды. Осы тұста айта кететіні - Палаталардың бірлескен отырыста қарайтын мәселелерді толық не ішінара ажырату туралы пікірлердің негізі -  Парламентті таратудың себебі болатын жағдайлар. 1995 жылғы Конституцияның 50-бабының 3-бөліміне енгізілген толықтырулар бойынша Мәжілістің он депутаты бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және  біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Яғни, пропорционалдық сайлау жүйесі арқылы Мәжіліске партия өкілдері кіреді. Осыған байланысты оппозицияның рөлі күшейе түседі. Ал, оппозиция,әрине,өзінің саяси әрекетін жасау арқылы Үкіметке, Президентке ыңғай келген жағдайда қыр көрсетуі мүмкін. Сондай-ақ, әртүрлі ерікті білдіретін партиялардың өкілдері арасында да Парламенттің ішінде келіспеушіліктер болуы мүмкін. 63-бапқа сәйкес Парламент палаталары жеке бөлек емес, бірге таратылады. Ал, Президенттің Парламентті тұтастай таратып жіберуі қолайсыз жағдай түғызуы мүмкін. Бір палатаның туғызған келеңсіздіктерінің көлеңкесі келесі палатаның өміріне түспеуі үшін тиісті пікірлер ұсынылып отыр. Екі палатаның бірдей таратылмауы үшін олардың бірлесіп қарап, шешетін мәселелерін толығымен алып тастап, палаталарды біржола бөлу керек деген пікірмен келісуге болмайды. Себебі, Парламент Сенат пен Мәжілістен тұратын заң шығару қызметін жүзеге асыратын, халықтың еркін білдіретін бір орган. Парламент әртүрлі органдары жеке емес, бірлесіп қызмет ететін, өмір сүретін біртұтас организм іспеттес. Ал, бір бағытта қызмет атқарып отырған, тынысы бір біртұтас организмнің органдарын бөліп тастау қалай мүмкін болмаса, Парламенттің де палаталарын мүлдем ажырату солай болмайды. Сенат пен Мәжіліс дербес жеке құрамдар емес, олар заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламенттің ішкі құрылымдары, палаталары. Сондықтан да, біртұтас орган ретінде олардың бірлесіп қарайтын, шешетін мәселелері әркезде де болуы керек. Ал, келесі - бірлескен отырыста қаралатын мәселелердің бәрін емес, тек кейбіреулерін ғана бөлу керек деген пікірмен келісуге болады. Жоғарыда аталғандай, Парламентте оппозицияның ролінің күшеюі Үкіметпен, тіпті Президентпен де қарым-қатынаста өз ықпалын тигізуі сөзсіз. Ал, Парламент пен Үкіметтің арасындағы дау-дамай көбінесе расында да Парламентті тұтастай таратылуы жағдайына қояды. Ал, мүндай жағдайды болдырмау үшін екі палатаның бірлесіп қарайтын мәселелерін толық емес, ішінара ажырату тиімді. Конституцияның 53-бабында палаталардың бірлескен отырысында шешілетін мәселелер тізбегі берілген. Олар - 13. Бұлардың барлығы Парламенттің таратылуына қауіп тудыра бермейді. Қауіп тудыратын жағдайлар: Парламенттің Үкіметке сенімсіздік біддіруі, Премьер-Министрді тағайындауға екі рет келісім бермеу, Парламенттің өзге билік тармақтарымен келісімге келмеуі және өз ішіндегі келіспеушіліктер. Олар Конституцияның 63-бабының 1-бөлімінде көрсетілген. Олай болса, Парламенттің толық таратылып кетуіне жол бермес үшін таратылуға қауіп төндіретін мәселелерді ғана бірлескен отырыстан алып тастау керек. Нақты айтсақ, 53 баптың 6, 7-тармақтары - Үкіметке сенімсіздік білдіретін жағдайлар, 5 тармақ - Президенттің Премьер-Министрді тағайындауына келісім беруі (тек Премьер-Министрге ғана қатысты бөлігін), 2-тармақ -республикалық бюджетті және Үкімет пен Есеп комитетінің есептерін бекіту, бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізу және 13-тармақта бекітілгендей өзге де өкілеттіктерге сәйкес Үкімет ұсынған заң жобасының Мәжілісте қабылданбауына байланысты Премьер-Министрдің бірлескен отырыста Үкіметке сенім білдіру мәселесін қоюы. Бұл мәселелер палаталарда бөлек қаралғаны дұрыс. Үкіметке сенімсіздік білдіру екі палатада жеке жүргізілуі керек. Сенімсіздікті екі палатаның екеуі де білдірсе бүкіл Парламент таратылады, ал сенімсіздікті біреуі ғана білдірсе таратылу мәселесі туғанда сол сенімсіздік білдірген палата таратылғаны жөн болмақ. Премьер-Министрге, республикалық бюджетке қатысты да осы жол дұрыс секілді. Ал, Үкімет енгізген заң жобасын Мәжілістің қабылдамауына байланысты Премьер-Министрдің Үкіметке сенім білдіру мәселесін қоюы тиісінше заң жобасын мақұлдамаған Мәжілісте жүзеге асқаны жөн. Бұл жол дұрыс, әділ секілді. Егер де екі палатаның бірлесіп қарайтын мәселелері сақталатын болса, онда екеуінің біреуін ғана тарқату мүмкін емес.

ҚР Парламентінің заң  шығару қызметін Конституция, "ҚР Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі  туралы" конституциялық заң және өзге актілер реттейді ("Нормативтік  күқықгық актілер туралы" заң, Парламент, Сенат және Мәжіліс регламенттері). Бұлардың ішінде Конституцияның орны бөлек. Ол заң шығармашылығына, ағымдағы заңдылықтардың дамуы мен қызмет етуіне зор әсер етеді. Заң шығармашылығына  қатысты айтсақ, Конституция жоғарыда көрсеткеніміздей заң шығармашылығының пәні болып табылатын қатынастар шегін, заң шығармашылығының жолдарын, заң шығару тәртібін, Конституцияға  өзгерістер мен толықтырулар енгізуді, Парламенттің заң шығармашылығына  өзге органдардың қатысын анықтайды. Сонымен қатар, Конституция ағымдағы заңдылықтың қоғамдағы өзгермелі жағдайларды ескеруіне бағдар бере отырып оған әсер етеді. Яғни, бұл дегеніміз Конституцияның өзі белгілі бір объективтік және субъективтік қажеттіктермен қажеттеле отырып, тиісінше қажеттілік ұсынған талаптарға өз мазмұнында көрініс бере отырып, ағымдағы заңдылықтарға бағдарлық негіз болады. Демек, заң актілері өзгермелі жағдайдың кейбір ескі ережелерінен бас тарта отырып, Конституцияда бекітілген жаңа идеяларды өздерінің мазмүны мен дамуы үшін бағдар етіп алады. Конституцияның заң шығармашылығын қоса, жалпы ағымдағы зандылықтардың дамуы мен қызмет етуіне әсері туралы мәселеге белгілі ғалым, академик М.Т. Баймаханов кеңінен тоқталады. Осы орайда академиктің келесідей бірнеше пікіріне тоқталғанды жөн санап отырмыз: «Күрделі көп деңгейлі жүйеде аса маңызды рөл конституциялық реттеу нысандарына беріледі. Нақ солар бүкіл құқықтық жүйенің (тұтастай және әрбір буынын жеке) сипаты мен бағыттылығын анықтайды (тым болмасаанықтауға тиіс). Өз кезегінде соңғылар конституциялық реттеу нысандарымен жобаланған, айқындалған, белгіленгендерді нақты мазмұнмен толықтырады. Олар Конституциямен және конституциялық реттеумен анықталғанның шегінен шықпауы тиіс және олармен тікелей, сондай-ақ жанама түрде қайшылықта болмауы керек. Конституцияның ағымдағы заң актілеріне қатысты келесі қызметі оның заң актілерінің ары қарай дамуына мәнді әсер етуінде: бір жағдайларда Конституция заң актілерінің нормалары мен институттарының қай бағытта дамуы тиістілігіне тікелей немесе жанама бағдар берсе, ал келесі жағдайларда заңдардағы терең өзгерістер мен реформаларға бастамашылық етеді. Әдетте әрбір жаңа Конституция (әсіресе радикалдық) өзіне тән құрылтайшылық қасиеттердің күшіне байланысты біршама жаңа институттар енгізеді, ескілерін ауыстырады, олардың арақатынасына түзетулер енгізеді. Ағымдағы зандылықтардың ары қарай дамуы бірінші кезекте қолданымдағы Конституцияда мазмұндалған нұсқаулардан басталады».[25.15]

Жоғарыда айтқанымыздай,заң  шығару процесін регламенттер де реттейді. Алайда, заң шығару тәжірибесініңрегламент нормаларына сәйкес келе бермейтіні және регламенттердің өздерінде  де қайшылықтар, кемшіліктердің ішінара  болса да кездесіп отыратыны белгілі. Тиісті тәжірибедеқалыптасқан кемшіліктерді  жоюдың шынайы мүмкіндіктерінің бірі болып -аталған актілерді тиісті деңгейге көтеру және заң шығару практикасын  регламенттік нормалармен нақты  сәйкестікке келтіру табылады. Өйткені, белгіленген процедуралар - бұл нысан  мен әдеттерді құрметтеу ғана емес, олар - заңның жетілген, қисынды  тиянақталған және қалыптасқан қоғамдық қатынастарды өзгерту мен нығайтудың ықпалды құралы болуы үшін қажетті  шарттар да.

Парламент қабырғасындағы үйлесімдік, бір ауыздылық-дамудың кепілі. Жаңа заң шығарушы органның аз ғана уақыт  ішінде тек Үкімет, Президентпен ғана емес, сондай-ақ әртүрлі саяси құрылымдармен - саяси партиялармен, қоғамдық бірлестіктермен, түрлі ұйымдармен үйлесімділік пен  түсіністікте белсенді әрекеттер жасауға  қабілетті екенін байқадық. Мысалы, "Қоғамдық бірлестіктер туралы", "Саяси партиялар туралы" заң жобасымен жұмыс істеу барысында тиісті саяси ұйымдардың, кәсіподақтардың өкілдерінің қатысқаны мәлім.

Парламент биліктің өзге тармақтарымен, қоғамдық ұйымдармен ұтымды жұмыс істеуге  және ішкі бірлік пен палаталардың келісімді байланысын сақгауға шақырылған орган. Ол бәрінен бұрын атқару билігінің  күшті және бақыланатын билік  болуына көмектесуі керек. Себебі, нақ  атқару билігінің өзі мемлекеттік  биліктің үш тармағы жүйесінде негізгі  жүзеге асырушы күш болып табылады, ал ол күшсіз әрекет ететін заңдар болмайды. Олай болса, заңдылық, реформа немесе қоғамның жаңаруы да болмайды.Көпұлтты халқымыздың игілікті болашағы үшін заңдылық алғышарттарын жасау да Парламенттің алдыңғы кезекті міндеті.  

2 - тарау. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІНІҢ  ЗАҢ ШЫҒАРУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ  ЖОЛДАРЫ 

2.1. Парламенттің  заң шығару үрдісінің шегі  мен сатылары 

Елдің серпінді даму кезеңіне шығу үшін біз пайда болған оңды нышандарды бекітіп, саяси, экономикалық және әлеуметтік ахуалды біржола  тұрақтандыруға тиіспіз. Мұны Парламенттің негізгі саяси міндеті деп  қараған жөн. Бұл оны қабылдайтын  заң актілерінде дәйекті түрде  жүзеге асырылуы керек.

Біздің мемлекетімізде шынайы демократиялық, құқықтық мемлекет құрудың  негізгі шарты болып зандылық актілерін дайындау, қабылдау және әрекетке енгізудің тиімді тетіктерін терең теоретикалық әзірлеу мен  тәжірибелік қолдану болып табылады. Заң және оны жасаумен байланысты қызмет әрқашанда қоғам дамуының барлық кезеңдерінде басты назарда  болуы қажет.

Кез келген дамыған елдерде  заңдар сол елдің құқықтық жүйесінің  негізін құрайды. Сондықтан да зандарды дұрыс қолдану үшін, тәжірибелік  қызметте олармен дұрыс басшылық жасау үшін олардың қалай әзірленіп, қабылданатынын, күшіне енуі мен өз күшін қалай жоятынын, заң шығармашылығы  мен заңдарды жүзеге асырудың заңдық техникасы қандай екенін білу қажет  және де көптеген нормативтік актілерден қажетті заңды қалай табу керек  екенін, сондай-ақ оны дұрыс түсіну мен дұрыс қолдануды ұғыну  қажет.

Заңдар күрделі қызмет нәтижесінде дүниеге келеді және әрекеттегі зандылыққа қосылады. Ол күрделі  қызмет жалпы түрде заң шығармашылығы  деп аталады. Заң шығармашылығы - бұл құқық құру процесін аяқтайтын, нәтижесінде заңдар заңи күшке ие болатын және әрекет етуге кірісетін құзыретті органдардың қызметі.

Заң шығармашылығы - бұл өте  күрделі процесс. Ол заң актісінің  сапалы және мұқият дайындалуы үшін, қажетті  құжаттар жинау үшін, социологиялық  және өзге де зерттеулер жүргізу үшін, қабылданатын заң актісінің болашақтағы  тиімділігін жоспарлауды талдау үшін қажетті жағдайлардың жасалуын талап етеді. Заң шығармашылығы  әртүрлі сала мамандарының ұжымдық  шығармашылығының жемісі болып табылатын  күрделі де көп еңбекті керек  ететін процесс.

Ю.В. Мальцев заң шығармашылығына  мынадай анықтама береді: "заң  шығармашылығы - бұл алдымен танылғанды тұжырымдау жөніндегі, фактілік қоғамдық қатынастардың прогрессивті дамуын бір арнаға бағыттау жөніндегі қызмет".

Заң - заң шығармашылығы  қызметінің нәтижесі, жемісі болып  табылады. Заңдар қоғамдық қатынастардың  тұрақтылығын кдмтамасыз ете отырып, қоғамның дұрыс дамуына, дұрыс қызмет етуіне жағдай жасайды, азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарының сақталуына себеп  болады. Яғни, қоғамдық дамудың, қатынастардың  барлық жақтарына әсер етеді. Заң  шығармашылығы тиісті мамандардың  бір тобының ұжымдық іс-әрекетімен жүзеге асырылады. Заң шығармашылығы  да қоғамдағы кез-келген құқықтық құбылыстар секілді белгілі бір қажеттіктің, мұқтаждықтың салдары. Заң шығармашылығына  деген қажеттіліктерді көптеген факторлар туындайды. Өйткені, заң  шығармашылығы саяси, экономикалық, құқықтық, идеологиялық және т.б. факторлардың әсерінде болатын шығармашылық қызмет. Заң шығармашылығының өзі құқықтық реттелуге деген қажеттіліктермен себептеле отырып, тиісті шығармашылық кезінде белгілі бір қажеттіліктерді  туындайды. Ашып айтсақ, заң шығармашылығы  кезінде мынадай қажеттіліктер  туындайды: тиісті қоғамдық қатынастарды нормативтік-құқықтық реттеуге деген  қажеттілікті білдіретін әртүрлі әлеуметтік факторларды зерттеу; құқықтық нормаларды қалыптастыру кезінде әлеуметтік және ұлттық құрылымдардың, тұтастай алғанда  қоғамның түрлі мүдделерін анықтау  және мұқият ескеру:

-                                   құқықтық нормаларды жасау процесінде ғылымның, техника мен мәдениеттің жетістіктерін пайдалану; жобаланудағы құқықтық норманы бұрынғы ұқсас ережелермен және өзге мемлекеттердің құқықтық жүйесімен ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өмірдің өзге де реттеушілерімен салыстырмалы талдау жасау;

-                                   жобаланудағы норманың тиісті құқық жүйесінің өзге де нормаларымен байланысын және өзара қатысын анықтау;

-                                   құқықтық нормаларды жасаудың ұйымдық нысандары мен процедураларын жетілдіру;

-                                   қоғамдық қатынастардың тиісті тобын құқықтық реттеудің ең жақсы қолайлы варианттарын анықтау үшін және осы қатынастарға құқықтық әсер етудің неғұрлым тиімді нысандарын жасау үшін орынды және мүмкін жағдайларда әлеуметтік эксперименттер жасау. Д.А. Керимовтың анықтаған бұл қажеттіліктерін орындамайынша заң шығармашылығында жетістікке, тиімділікке қол жеткізу мүмкін емес. Себебі, заң шығармашылығы - бұл тек заң шығарушылардың ғана толық еркіне байланысты қызметтер жүйесі емес, заң шығармашылығы - ол сондай-ақ, заң шығарушылардың еркіне бағынбайтын сыртқы ортаның, объективтік факторлардың өсерінің нәтижесі де. Сыртқы орта, объективтік факторлар заң шығармашылығын туындайды, оның жемісі - заң актісінің мазмұнының қалыптасуына әсер етеді, заң шығармашылығын жетілдіреді. Сондықтан да заң шығармашылығының жоғары деңгейде болуы, құқықтық нормаларының ертеңгі күні әрекетті, тиімді болуы заң шығармашылығы кезінде туындалатын өзге қажеттіліктермен бірге сыртқы орта мен объективтік факторлардың терең зерттелуі мен жан-жақты танылуын, зерттеу, тану негізінде алынған ілімді ұтымды пайдалануды қажет етеді. Өйткені, олар занды реттелуге деген пісіп жетілген қажеттіліктерді көрсетеді.

Заң шығармашылығы - бұл нәтижесінде  заңдар заңи күшке ие болатын және әрекетке кірісетін құқық қүрушылық  қызмет. Оны әдетте мемлекеттің жоғары өкілді органы мен халық жүзеге асырады. Заң шығармашылығындағы негізгі  түйін - келешекте заң -жоғары заңи күшке  ие құжат болатын жобаны заң шығарушы органның қабылдауы. Бүкіл халықтық дауыс беру өткізу кезіндегі заң  шығармашылығының сипаты ерекше: мұнда  заң тікелей халықпен қабылданады. Қандай жолмен жүзеге асқанына қарамастан заң шығармашылығы заң шығару процесіне дейін және заң шығару кезінде болатын әрекеттер мен  қатынастарды қамтиды. Нақты заң  шығару процесіне дейін жүзеге асатын әрекеттер туралы айтсақ, заң түрінде  реттелуді қажет ететін қажеттіліктерді  анықтау, анықталған қажеттіліктерге  сәйкес заң жобасын қалыптастыру, ғылыми, сараптамалық дайындау т.б.