Азаматтық қүқықтың пәні, ұғымы ,түсінігі

1. Жалпы бөлім:

І-бөлім. "Жалпы  ережелер" (тараулары: азаматтык-қүкык-тық  қатынастарды реттеу; азаматтық құқықтардың  субъекті-лері; азаматтық қүқықтар объектілері; мәмілелер; өкілдік және сенімхат; мерзімдерді есептеу; талап қою мерзімі).

ІІ-белім. "Меншік құқығы және өзге де заттық кұкыктар" (тараулары: меншік кұкығы. Жалпы ережелер; шаруашылык жүргізу кұкығы; оралымды басқару құкыш; ортақ меншік; бірлескен  қызмет туралы шарт (жай серіктестік); меншік құкығына және өзге де заттык құқықтарға ие болу; меншік құкығы және өзге де заттык қүқыктардың тоқтатылуы; меншік құқығы мен өзге де заттык құқықтарды қорғау).

ІП-бөлім. "Міндеттемелік  құқық" (І-бөлімше: "Міндеттеме туралы жалпы ережелер", оған мына тараулар енеді: міндетте-мелер ұғымы жөне олардың пайда болуы негіздері; міңдеттемені орындау; мівдеттеменің орындалуын қамтамасыз ету; міндетте-медегі адавдардың ауыстырылуы; міндетгеменің бұзылғандығы үшінжауаптылық; міндеггеменітоктату. П-бөлімше: "Шарт туралы жалпы ережелер", оған мына тараулар енеді: шарт ұғымы және оның ережелері; шарт жасасу; шартты езгерту және бұзу). Қазақстан Республикасы Азаматтык күкығынын Ерекше бөлімі мыналарды камтиды:

ІҮ-бөлім. Міндеттемелердің жекелеген түрлері: сатып алу  — сату; айырбас; сыйға тарту; рента және өмір бойы асырауда ұстау; мүлік жалдау (аренда); тұрғын үйдіжалдау; мүлікті тегін пайдалану; мердігерлік; өтелмелі қызмет көрсету; тасымалдау; көлік экспедициясы; заем; ақшалай талапты беріп қаржылан-дыру (факторинг); банктік қызмет керсету; сақтау; сақтанды-ру; тапсырма; басқаның мүддесіне тапсырмасыз іс-әрекет жасау; комиссия; мулікті сенімгерлікпен басқару; кешенді кәсіпкерлік лицензия (франчайзинг); конкурстык міндеттемелер; зиянкелтірудің салдарынан туындайтьш міндеттемелер; негізсіз баю салдарынан туывдайтын міндеттемелер.

Ү-бөлім. "Интеллектуалдық  меншік құқығы" (тараулары: жалпы  ережелер; авторлық құқық; сабақтас құқықтар; енер-табысқа, тайдалы модельге, өнеркәсіптік үлгіге құкық; селекциялық жетістіктерге  кұкык; интегралды микротәсімдер топологиясына кұқыктар; ашылмаған ақпаратты заңсыз пайдаланудан корғау кұкығы; азаматтык айнальшға тауарларға және қызмет керсетуге қатысушылардьщ дараландыру кұралдары). УІ-белім. "Мұрагерлік құкық" (тараулары: мұрагерлік туралы жалпы ережелер; өсиет бойынша мұрагерлік; заңды мұрагерлік; мұра алу).

ҮП-бөлім. "Халықаралық  жеке кұқық" (тараулары: жалпы ережелер; коллизиялық нормалар).

Азаматтық күкык  нормалары тторияда да, заңда да белгілі бір жүйе бойынша реттеледі. Әлемдік азаматгық-құқықтық жүйе ғылымында қалыптасқан институционалдык, және пандектілік тәрізді екі жүйе бар. Оның біріншісі бүкіл күкыктық нормаларды: а) тұлға; ә) меншік және оның түрлерінін өзгеруі; б) меншікке ие болу тәсілдері деп бөледі. Франция Азаматтыккодексі мен оныңтүжырымдарын қолдаушылар осы жолды тандады. Екінші, пандектілік жүйе жалпы бөлімнің бөлінуімен ерекшеленеді, соньщ нәтижесінде кодекстің арнайы бөліңдері қайталаудан, басы артык сілтемелерден және т.б. арылады. Жалпы бөлімнен соң заттық, мівдеттемелік, отбасы-лық және мұрагерлік құкықтар тәртіптеледі. Мұндай жүйені Германияньщ азаматтық завдары қолданады және де осындай тәсіл бразилиялыктардың, гректердің және басқалардың аза-маттық заңдарында бар.

Кешегі кеңестік азаматтық құқықта институционалдык жөне пандектілік жүйеден артта калушылык байкалғанымен, герман-роман жүйесіне ұқсастығы болатын.. .

4 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ (ҚАҒИДАТТАРЫ)

1. "Принцип" (қағидат) термині латынның сөзі - бастау, негіз дегенді білдіреді. Азаматтық принциптері (қағидаттары) — ол нормативтік сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық заңынын, мейлінше маңызды тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық құкықтың. тек жалпы принциптері (кағидаттары) аркылы мүмкін болады.

Принциптер (қағидаттар) Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда  бастапқы норма болып саналады. Сондықтан  да басқа нормалар онымен жанама түрде  көрініп, жалпы сипат алады, демек  принцтптер өзгелерден басым түседі. Принциптер аза-маттық-қүқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыкқа алынады. Азаматтық кодекстің 2-бабындағы азаматтық зандардың жалпы негіздері мен мәнісі беки түсуіне байла-нысты, енді принциптер нормативтік мәнге ие болды және оны қолдану міндеттілікке айналды. Бұрын-сонды азаматтық принциптер заң нормаларында арнайы термин немесе тиянақты түжырымдама ретінде бекітілмеген еді, тек "азаматтық зандардың жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген жалпылама түжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).

Профессор Ю.Г.Басин  азаматтық құкық принциптерінің ролі мен маңызы туралы былай деп  тұжырымдайды: "Біріншіден, ол тікелей  әрекет ететін нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа занды жасау немесе бұрынғы зан құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, қүқық ұқсастығы қолдану кажет болған жағдайда заң принциптері басшылыққа алынады. Төртіншіден, мүндай принциптер құқықтық нормалардьщ бастапқы мазмұнының немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының  түсінілуі жүзеге асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 6,392- баптарын қараңыз). Бесіншіден, заң принциптеріне сүйене отырып, заң нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жолдарьш табуға болады, мұның өзі егер бұл аталған жагдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге орай оған екі жағдайды қосьш айтуға болар еді: біріншіден, принциптер тек заң актілері жүйесінін сипатын көрсетіп қоймайды, соньшен қатар ол заңгерлердің қүкықтағы қүқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық құқық принциптері өзінің реттеу жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік қүқықтық институттар мен нормаларды, яғни бірінші кезекте азаматтардың конституциялық құқығын азаматтық кұқықтар арқылы езіне  нақтылай түседі.

Азаматтық құқықтың   принциптері:

1) азаматтық-қүқықтық қатынастарға қатысушылардьщ 
теңдігі;

2. меншікке және басқа заттық қүқыққа кол сүқпаушылық;
3. шарт еркіндігі;
4. жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына 
   жол беруге болмайтьндығы;
5. азаматтық кұқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6. нүқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін 
   қамтамасыз ету;
7. азаматтық құқықты сот арқылы қорғау

Міне, осы принциптердің  бәрі де Азаматтық кодекстің, " Азаматтық  зандардың негізгі

Яғни сол  арқылы мемлекет пен қоғамның аза-маттық зандарыньң алдына қойған мақсаты мен  міндетін орын-даудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген принциптерді талдасақ дейміз.

Азаматтык, қуқықтық катынастарға қатысушылардыц теңдігі. Азаматтық қүқықтың басты қағидаттарының бірі олардъщ қатысушыларының теңдігіне байланысты келед. Азаматтық қатынастарға қатысушылардың теңдік принципі коғамдық қатьнастарды азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесінің өзімен айқьшдалады. Яғаи бұдан азаматтық-құқықтық қатынастарда тараптардың жағдайы тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз, Демек, азаматтық қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі оның мінез-құлқына, екіншісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек. Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар жүйесінде субъектілер тендігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:

1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-құқықтық қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең кұкықта қатысады. Бір айта кететін жайт, азаматтық-құқыктық қатынастардағы мемлекеттін. жауапкершілік 
ерекшелігі (дербес иммунигеті) заңда көрсетілмеген (АК-тін, 111-114 баптары);

2) заңды тұлғалардың құқылық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне біртабан жақын келеді. Мысалы, казіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды тұлғалар да шартпен өздерінін, қүқықтары мен міндеттерін белгілей алады, сондай-ақ заңға 
қайшы келмейтіндей шарт талаптарынын, кез келгенін тандауға ерікті; занды түлға және занды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар еңбек шартын, онын ішінде келісім шартты жасасуға хақысы бар;

3) егер заң  құжаттарында өзгеше көзделмесе, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ, адамдар  азаматтық, зандарда ҚР-ның азаматтары  мен занды тұлғалары үшін қандай  құкықтар мен міндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтар-ға ие болуға қақылы және сондай міндеттерді орындауға міндетті (АК-тін 3-бабыньщ 7-тармағы).

Қазақстан Республикасы Конституциясыньщ 6-бабында меншік иелерінің құқын қорғауға байланысты тендік принципі тұжырымдалған. Мұның  өзі оларға қатысты кұқықтардың бұзылуына қарсы корғану құралын субъектілер бірдей колданады дегенді білдіреді.

   Меншікке және басқа заттық  қуқыққа қол суқпаушылык,принципі. Меншікті құрметтеп, оған ешкім қол сұқпайтын елде ғана азаматгар жайбарақат өмір сүре алады. Сондықтан да әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие болып, оны қасиетгі әрі қол сұқпайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның белгілі бір затта иеленуі оны тұғынып, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан ол бұл орайда қызмет ету құралын бәрінен де жоғары қояды

Мемлекет пен  құқық, оның ішінде азаматтық кұқық азаматқа мұндай жағдайды қамтамасыз етеді.

Қашан да меншік құқығы азаматтык құқықтың орталық  институты болып есептелген және меншік иесінің құқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне, сондықтан  да азаматтық құкық меншіктін қол сұқпаушылык қағидасына негізделеді.

Меншікке қол  сұқпаушылық Азаматтық кодекстің  басқа нормаларында да өзіндік көрініс  тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама  Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерек-ше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін". Конституцияның бұл қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени және тарихи қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады (АК-тің 253, 254,256-баптары).

Қазіргі кезде заңда  меншік құқығымен қатар меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол  сүқпаушылық принципі қолданылады. Айталық а) жерді пайдалану қүқығы; ә) шаруашылық, жүргізу құкығы; б) оралымды басқару қүқығы; в) өзге де заттык құқықтар (АК-тің 194—195 баптары).

Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі болуы да мүмкін. Мысалы, "Жер туралы" Заңнын. 48-бабында жер катынастары субъектілерінің өздеріне тиесілі қүқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ак, басқа адамдардың құқықтары мен занды мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде айтылған.

Бірақ та заң  арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу койыла тұрғанымен азаматтык зандағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі нарықтың басты тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-сонды болмаған меншік қүқығын қорғаудың жаңа тәсілдерінін өмірге келуімен байланысты болып отыр. Мысалы, оған қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады (АК-тің 118-бабы), сондай-ақ қозғала-тын мүліктің, мәселен, бағалы қағаздардың меншік құкығын сенімді де жедел ұштастырудың жаңа тәсілдері жасалды (АКгТІң 129-140-баптары).

ІІІарт еркіндігі принципі. Заңшығарушы мешпікті емін-еркін пайдалану үшін занды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің ездеріне контрагентті тандауына, шарт талап-тарын мүлдем дербес айқындауға әрі оны тағайындауға мүмкіндік береді. Бүл принцип нарықтың дамуына және бәсекеге кажетті алғы шарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік қызмет үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабыньщ 6-тармағында әрбір тұтынушының тауарлар сатып алу, жүмыс пен кызметті пайдалану үшін еркін шарт

жасасуға мүмкіндігі .

Шарт дегеніміз  — шаруашылық қызметінін, негізгі  кұралы. Азаматтар мен занды тұлғалар шарт негізінде өздерінің кұқықтары  мен міндеттерін өз еріктерімен, өз мүделеріне сүйене отырьш тағайындайды, сонымен бірге заң құжаттарына  қайшы келмейтін жағдайда олардың, кез келген шарт жасасуына  мүмкіндігі бар.

Азаматтық кодекс шарт жасасуға мәжбүр етуге тыйым  салады, дейтүрғанмен бұл орайда оған кейбір жағдайда жол берілетіндігін жоққа шығаруға болмайды. Мысалы, заң. құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде шарт жасасу міндеті кездеген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбұр етуге жол берілмейді (АК-тщ 380-бабы).

Бұл принципті  қолдануда мемлекеттің тағайындауымен белгілі бір дәрежеде шектеу қойылуы  мүмкін, мысалы, оған валюталық шектеуді жатқызуға болады. Айтарлық, Қазақстан Республикасынын,  ұлттық банкісінің валютаға деген резиденттердің экспорттық операциялары телемдерін және экспорттық валюта түсімін міндетті сату ретін шектеуді тағайындауға құқығы бар (Қазақстан Республикасыньщ Валюталық реттеу туралы Заңының 3-бабы, 2-тармағы).

Шарт еркіндігін шектеуді тек мемлекет қана емес, сонымен  бірге азаматтық айналым де жүзеге асырады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 11-бабьша сәйкес заңды бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар алуға, тұтынушылардын құқықтары мен заңды мүдделеріне қысъы жасауға бағытталған монополистік және қандай болса да басқа кызметке жол берілмейді.

Жеке  істерге кімнің болса да озбырлықпен  араласуына жол оеруге болмайтын  принцип. Бүл принцп Азаматтық, кодекстін, 2-бабының 1-тармағында тұжырымдалған және де ол жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын қарастырады. Азаматтык құқықтын. бұл нормасы Конституцияның 18-бабында бекітілген: "әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасынын, қүпиясы болуына, арнамысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар" деген талапты алға тартады.

  Жеке істерге  кімнің болса да озбырлықпен  араласуына жол бермеу билік  және басқару органдарының, ата-аналалардың,  қызмет орны жетекшілерінің және басқа адамдардың әрекет қабілеті бар азаматгар мен занды түлғалардың мүлкіне қожа-лық етуіне, пайдасьш бөлісіп, кірісін пайдалануына тыйым са-лады. Егер заңда көзделмесе, әлдебіреудің рүқсаты, келісім беруі, акдарат ұсынуыталап етілмейді. Жеке, отбасылық, коммерциялық құпиялары бар мәліметтерді беруді талап етуге тый-ым  салынады.