Шпаргалка по экологиялық токсикология

15. Ксенобиотиктердің  таралуы мен сақталуы

Зат алмасуға қатысатын инертті және май ерігіштік қасиетке ие бейэлектролиттер барлық ағза мүшелері мен ұлпаларда жинақталады. Удың түсуінің бірінші кезеңіндегі ең бастысы ағзаның қанмен қамтамасыз етілуі, одан кейінгі удың таралуына әсер ететін негізгі фактор ағзаның сорбциялық сыйымдылығы болып табылады. Липид ерігіш заттар үшін ең үлкен сыйымдылыққа липидтерге бай (ұрық безі, жілік майы) май тканьдері мен ағза мүшелері ие болады. Көптеген липид ерігіш заттар үшін май ұлпалары, басқа ағза мүшелеріне қарағанда, уларды неғұрлым ұзақ уақыт ұстап тұратын негізгі қойма болып табылады. Басқа ұлпалар мен липидке бай емес ағза мүшелерде өкпе бейэлектролиттері салыстырмалы түрде біркелкі таралады.

Металдар микроэлементтер секілді қалыпты болатын ұлпаларда, сонымен қатар зат алмасу қарқынды жүретін мүшелерде (бауыр, бүйрек, эндокринді бездер) жинақталу қабілетті ие. Қорғасын, берилий, барий, уран және торий басым түрде сүйек ұлпасында жинақталады, ал сынап пен кадмий – бүйректе жинақталады. Хром, марганец, кобальт, никель, мышьяк бүкіл ағза мүшелеріне біркелкі таралады. Уытты заттар ағзаға түсу жолына қарамастан қан ағысына түседі де әр түрлі пішінде тасымалданады. Әрекет етпейтін электролиттер қанның сұйық бөлігінде жартылай еріп, біршама эритроциттерге еніп, гемоглобин молукаларына сорбцияланады. Көптеген жат органикалық қосылыстар плазманың ақуыздарымен, ең алдымен альбуминдермен байланысады. Көпшілік металдар алғашында альбуминдармен байланысады, одан кейін олардың басқа ақуыз фракцияларына қайта бөлінуі мүмкін.

16.Улы қосылыстардың  өзгеруі мен залалсыздануы

Ағзадағы ксенобиотиктердің зат алмасуы негізінен қышқылдану жолымен жүреді. Уытты заттардың көп таралуы ақуызбен, аминқышқылдарымен, глюкурон және күкірт қышқылдарымен байланысты болады. Улы қосылыстар көп жағдайда конъюгация реакциясымен аяқталатын жүйелі өзгерістерге ұшырайды.

Ксенобиотиктердің зат алмасуы көбінесе олардың белсенділігінің төмендеуіне алып келеді – детоксикация (уытты заттар болғанда). Дегенмен, кей жағдайларда ксенобиотиктердің зат алмасу, керісінше өте белсенді және өте уытты болып келеді. Ксенобиотиктердің зат алмасуында 30-ға жуық фермент қатысады. Оны екі сатыға бөледі:

-модификациялар, жасаушы немесе босатушы функционалды топтар;

-конъюгациялар, басқа топтарға немесе молекулаларға қосылу, ксенобиотиктердің тотығуы (өсімдік хинонындағы фенолдың өзгеруі).Екі саты да ксенобиотик молекулаларының уыттылығы мен белсенділігінің төмендеп, гидрофильдің артуына алып келеді. Үшінші сатыда ксенобиотиктердің және оның метаболиттерінің жасушадан ағазадан байланыса отырып шығарылуын айтады. Зат алмасудың бірінші сатысы. Бұл сатыда мембрананың эндоплазмалық торында негізінен шектелген Р450 цитохром жүйесі өте маңызды болып табылады. Оның негізгі қызметі – ксенобиотик молекуласында гидрофильді функционалды топтарды жасау. Жүйенің маңызды құндылығы ағзадағы ксенобиотиктердің түсу жолындағы қоректік (бауыр мен ішек-қарын жолы) және тыныс алу (өкпе), сонымен қатар зат алмасудың  көптеген түрлеріндегі жоғары қуатылығы мен шектеулігі болып табылады: гидроксилдену (бензол, фенол, полициклді ароматты көмірсутектер, барбитураттар), эпоксилдену (ПАУ), күкірт (аминазин) пен азотқа (аминазин, никотин) тотығу, нитро- (нитробензол, левомицетин) және азот (сульфасалазин) топтарының қалпына келуі, азотқа (морфин, амидопирин), оттегіне (кофеин, колхицин), күкіртке (6-метилтиопирин) диалкилирленуі және десульфарация (паратион, тиобарбитал). Зат алмасудың екінші сатысы. Бұл фазаның негізгі қызметтері де бірінші фазадағы сияқты: ксенобиотиктердің уыттылығының төмендеуі және гидрофильдігінің артуы. Екінші фазаның маңызды ферменттеріне атом топтарын бір қосылыстан екіншісіне тасымалдайтын реакцияны катализдеуші трансфераз классына жататын ферменттер. Мыңдаған ксенобиотиктерді метаболиздейтін глутатионтрансферазаның қызметтері анағұрлым көп жақты болып табылады. Бұл ферменттердің көпшілігі гиалоплазмада, бірақ олардың біреуі ЭПТ мембраналары мен митохондрияда, ал басқасы - хроматинде орналасқан. Негізгі реакциясы - қалпына келген глутатиондармен (у-глутаминилцистеинилглицин, G-SH) конъгациялану. Одан ары зат алмасуында глутатионды конъюгаттар меркаптурлы қышқылдарға немесе меркаптандарға айналады. Сонымен қатар, глутатионтрансфераздар органкикалық гидропероксидтерді спиртке,  кейбір стероидтарды олардың изомерлеріне айналдырады. 

17.Ксенобиотиктердің  байланысуы, тасымалдануы және шығарылуы

Қан плазмасындағы көп мөлшерде эндогендік, сондай-ақ экзогендік заттар (сульфаниламидтер, антибиотиктер, салицилаттар) альбуминдермен байланысып, тасымалданады. Жасаушада, әсіресе бауырда, полиароматты көмірсутектер, канцерогендер, нитротуындылар, антибиотиктер  глутатионтрансфераздармен байланысады. Металдар G-SH-тың SН-топтарымен және цистеин қалдықтарына бай кішігірім металлотионеин ақуыздарымен байланысады. Байланысқан ксенобиотиктер белсенді емес, олар біртіндеп ажырайды, зат алмасады және шығарылады. Ксенобиотиктерді жасушадан шығарудың өте маңызды механизмі – АТФ-азаны тасымалдаушы Р-гликопротеиннің қызметі жұмыс істету. Көптеген ксенобиотиктер зат алмасудың нәтижесінде гидрофильдігі төмендейді, қан плазмасына түседі, ол жерден бүйрек арқылы несеппен бөлініп шығып кетеді. Бауыр мен бүйректің бірігіп жұмыс істеуі ағзадағы көптеген ксенобиотиктерді шығаруда және зарарсыздандыруда маңызды рөл атқарады. Гидрофильділігі жоғары немесе молекулалық массасы үлкен (300-ден артық) заттар өт арқылы ішекке өтіп, одан кейін шығарылады. Уытты заттар ағзаға түсу жолына қарамастан қан ағысына түседі де әр түрлі пішінде тасымалданады. Әрекет етпейтін электролиттер қанның сұйық бөлігінде жартылай еріп, біршама эритроциттерге еніп, гемоглобин молукаларына сорбцияланады. Көптеген жат органикалық қосылыстар плазманың ақуыздарымен, ең алдымен альбуминдермен байланысады. Көпшілік металдар алғашында альбуминдармен байланысады, одан кейін олардың басқа ақуыз фракцияларына қайта бөлінуі мүмкін. Ион түрінде және бос күйінде тек сілтілік металдар (Li, Na, К, Rb, Cs, Fr) ғана тасымалданады.  Металдардың ақуыздармен байланысы белсенді топтар (NH2, СООН) арқылы жүзеге асады. Қандағы мышьяктың шамамен 90-99%-ы қанның эритроциттерінің құрамында. Сонымен қатар, қорғасынның негізгі массасы да эритроциттерде таралады.

18.Улардың жиналуы  және біріккен әсері. улардың кумуляциясы

Созылмалы улану ағзадағы улардың кумуляциясымен немесе оның салдарынан туындаған өзгерістермен тығыз байланысты. Ағзада удың массасынының жинақталуын материалдық кумуляция деп, ал удан туындаған өзгерістердің жинақталуын - функционалдық кумуляция деп атайды. Функционалдық кумуляциясыз созылмалы улану мүмкін емес. Материалдық және функционалдық улану бірге байқала бермейді. Функционалдық кумуляция демалатын ауамен ағзадан жеңіл бөлінетін газ және булармен, хлоралмастырушы көміртектермен, бензолмен, жанармаймен созылмалы улану нәтижесінде жүреді; материалдық кумуляция – металмен уланған кезде жүреді. Зиянды заттармен жүйелі түрде демалу салдарынан созылмалы уланудың да қауіптілігі жоғары болады. Кумуляция неғұрлым жоғары болса, созылмалы улануды ескертетін шекті рауалы концентрация да соғұрлым төмен болады, бұл жағдай зиянды заттардың гигиеналық регламентациясында ескеріледі. Ксенобиотиктердің жүйелі түрде әсер ету кезінде ағза үшін зиянды салдар неғұрлым тез жинақталса, ол соғұрлым созылмалы уланудың даму барысында жанама қауіптіліктің артуына алып келеді. Ксенобиотиктердің кумуляциялық қасиетін анықтау – оларлың өндіріс объектілері мен қоршаған ортадағы құрамының экологиялық-гигиеналық нормативтерін дайындаудың басты шарты болып саналады.  Функционалдық кумуляция көрсеткіші ретінде кумуляциялық коэффициенті (Kк) саналады. Ол жануар өлiмінiң оларға дозаны (жүйелі түрде арттырылып отырған доза немесе өлімге алып келетін дозаның бірдей мөлшері) қайта ендіргеннен кейінгі мерзiмдерiн көрсетеді. Кк затты қайта ендіру тәжірибесінде алынған жалпы доза қатынасы ретінде бағаланады (SLD50), бірреттік LD50 ендіруде: Кк = SLD50/SLD50. Әдетте уландыру күнделікті жүргізіледі, доза LD50 (бірреттік енгізуде) үлесінен белгіленеді және көп жағдайда 1/10, 1/20 и 1/50 LD50 құрайды. Анағұрлым салыстырмалы нәтижелерді ішкі тәсіл арқылы заттарды енгізуде алады. ШРК-ны негіздеуде, өлім дозасы емес, шекті доза деңгейін ескерген жөн. Шекті деңгейде Кк анықтау үшін затты енгізудің ішкі тәсілін жиі  пайдаланады.

19.Ластаушы заттар  көздері, олардың құрамы мен таралу  жолдары

Қазіргі уақытта ластану деп биотаға, соның ішінде адамға кері әсер көрсететін ортаға тән емес немесе онда жаңадан түзілетін физикалық, химиялық, биологиялық агенттердің пайда болуын айтады. Ластанушылық – бұл ластаушы заттар концентрациясының деңгейі немесе қоршаған ортаға физикалық немесе қандай да бір әсердің деңгейі. Ластанудың негізгі түрлеріне: физикалық (күн радиациясы, электромагниттік сәулелену, шу, дүріл және т.б.), химиялық (органикалық қосылыстар, ауыр металдар, мұнай өнімдері және т.б.) және биологиялық (микробиологиялық өнеркәсіп қалдықтары, бактериялық ластану және т.б.) (Хоружая, 2000) жатады. Ластаушы заттардың ауаға шығарындылары мен ақаба сулармен бірге су айдындарына тасталуы экожүйелердің негізгі ластану жолдары болып табылады. Ауа және су ағындарымен бірге бұл заттар едәуір аумаққа таралады. Ауадан олар беттік топыраққа шөгеді, содан кейін жайылымдық (топырақ – өсімдік – фитофаг - жыртқыш және т.б.) және детриттік трофикалық тізбек бойынша жүріп өтеді, онда олар таралады, жинақталады және айналымға түседі.  Ластаушы заттар тыныс алу кезінде , радиобелсенді сәулелену кезінде тірі ағзаларға тікелей әсер етеді. Қазіргі кезде кез-келген елді мекендердегі ауа бассейіні жүздеген химиялық заттардың түрімен ластанған, бұлардың деңгейі шекті деңгейден әлдеқайда жоғары, ал оның ағзаға тигізетін қосалқы әсерлері өте жоғары болып отыр. Барлық тұрғылықты мекендердегі атмосфералық ауаның ластануы ҚР Қоршаған ортаны қорғау Министрлігі, Экологиялық мониторинг Департаментінің ресми мәліметтері бойынша алынған атмосфераның ластану индексі (АЛИ5) кешенінің көрсеткіштері бойынша бағаланады. Республиканың ластанған қалаларына (АЛИ5 ≥ 5) 12 қала кіреді, соның ішінде ауаның жоғары деңгейде ластанған қалаларына (АЛИ5 ≥ 7) 8 қала (Алматы, Шымкент, Теміртау, Ақтөбе, Тараз, Қарағанды, Өскемен, Жезқазған) кіреді. Мысалы, Алматы қаласында атмосфераны ластаудың 20% жеке секторлар мен жылу энергетикалық жүйелердің еншісіне тисе, 80% — автокөліктердің еншісінде. Жылына автокөліктерден бөлінетін улы газдар  Қазақстан бойынша, мысалы, қатты бөлшектер-3,7 т, Көміртек оксиді-10,1 т, Күкірт оксиді-2,1 т, Азот оксиді-1,1 т, Көмір сутектері-2,0 т құрайды. Көлік кәсіпорындарының шығарындылары құрамына қарай өндірістік кәсіпорындардың шығарындыларымен ұқсас келеді.  Автокөліктің ілеспе газдарында 200-ге жуық заттар анықталды, олардың ішінде көміртегі, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық шығарындыларында тұздар, күл, ауыл шаруашылығы шығарындыларында – минералды тұздар, сульфаттар, хлоридтер басым. 

20.Ауыр металдар

Ауыр металдарға тығыздығы 5 г/см3-тан жоғары металдар жатады. Олар сәйкесінше жануарлар мен өсімдіктердегі микроэлементтер тобы құрамына кіреді (10-3 – 10-5%).Ауыр металдар қоршаған ортаға екі негізгі жолмен түседі: 1) өндіріс орындарының қалдықтарымен бірге; 2) автокөлік, сонымен қатар суармалы жерлердегі ағын сулардың, тыңайтқыштардың, пестицидтердің әрекеті нәтижесінде. Ағын сулармен суару топырақтың микроэлементтермен, яғни В, Ва, Cd, Cr, Си, Hg, Mn, Ni, Pb, Sn, Sr, Zn және т.б. ластауына алып келеді. Фосфор тыңайтқыштарын егістік жерлерге - As, В, Ва, Cd, Cr, Си, Hg, Mn, Pb, V, Zn; әктаспен бірге Ba, Cd, Си, F, Hg, Mn, Pb, Sr, Zn; азот тыңайтатын жерлерге - As, Br, Cd, Cr, Co, Hg, Ni, Pb, Sn, Zn; органикалық тыңайтқыштармен As, Ba, Br, Cd, Co, Cr, Cu, Hg. Mn, Mo, Ni, Pb, Sr, Zn; пестицидтермен - As, Br, Cr, Cu, Hg, Pb, V, Zn егістік жерлерге түседі.Антропогендік ластанудың нәтижесінде қоршаған ортадағы кадмийдің концентрациясы 9 есеге, мыс - 3 есеге дейін, никель - 2 есеге, қорғасын - 18 есеге, мырыш - 7 есеге дейін табиғи жағдайдағы мөлшерінен артады. Қазіргі таңда 70 млн-нан артық адам тұратын Ресейдің 100-ден аса қаласында уытты  ауыр металдардың ШРК-сі бес есеге дейін артқаны байқалған.Топырақтың бетіне түскен ауыр металдар топырақ қабатына, әсіресе жоғары қарашірік қабатында жинақталады және өсімдіктер пайдаланғандықтан, эрозияның және дефляцияның сілтісіздендіруінің нәтижесінде біртіндеп жойылады. Ауыр металдарды жартылай жоюдың бірінші кезеңі (алғашқы концентрациясын екі есе төмендеуі) әр түрлі элементтерде айтарлықтай ауытқиды және Zn - 70-310, Сu - 310-1500, Cd - 13-110, Pb - 740-5900 жыл құрайды.Өсімдіктерге ауыр металдар топырақ арқылы түседі. Жануарлар мен адам азық арқылы алады. Сол себепті өсімдіктердегі ауыр металдардың концентрациясы олардың топырақ құрамында айтарлықтай мөлшерде болуына, ал жануарлардағы олардың азықтағы мөлшеріне байланысты болады. Жануарлар элементтердің жылжымалы түрлерін ғана сіңіреді, сондықтан жануарлардағы ластаушылардың  концентрациясы экожүйенің нақты ластанғанын көрсетеді, яғни ол өсімдіктердегі немесе топырақтағы ластаушылардың таралу концентрациясына байланысты жанама көрсеткіш емес. Микроэлементтердің өсімдіктердің құрғақ затындағы немесе күлдегі құрамымен топырақ және топырақ жынысындағы құрамына қатынасы биологиялық сіңірілу коэффициенті деп аталады. Өсімдіктер жоғары деңгейде йод одан кейін стронций, бор, мырышты сіңіреді. Олардың биологиялық сіңіру коэффициенті бірден (n) жүзге (100n) дейін құрайды. қорек ету нысаны  және оның тұтынушысындағы мөлшерін салыстыра отырып, жануарлар-фитофагтармен, бірініші реттегі жыртқыштармен және т.б. микроэлементтердің биологиялық жинақталу коэффициентін есептуде осыған ұқсас жүргізіледі. Металдардың тірі ағзаларға әсері бойынша физиологиялық қажетті және басымды түрде уытты мәні бар деп бөледі. Биологиялық қажетті металдар ағзадағы оңтайлы концентрация жағдайында өзінің физиологиялық қызметтерін атқарады. Олардың жетіспеушілігі немесе болмауы және артық мөлшерде болуы тірі ағзалардың ауруы мен өліміне алып келеді. Ауыр металдардың артық мөлшерде болуы көптеген ферменттердің әрекетін белсендіріп зат алмасудың биогеохимиялық үрдісінің бұзылуына алып келеді.

Блок-2

1.Ауыр металдардың  негізгі биогеохимиялық қасиеттері

Өсімдіктердің тіршілік етуінде маңызды микроэлементтерге В, Со, Cu, Fe, Mn, Mo, Si, Zn; жануарлар мен адамдардың азығына қажетті металдарға — Со, Cu, Fe, I, Mn, Mo, Ni, Si, V, Zn жатады. Микроэлементтер мынадай маңызды биогеохимиялық үрдістерге, яғни тыныс алу  (Fe, Cu, Zn, Mn, Со), фотосинтез (Мп, Си), ақуыз синтезі (Mn, Со, Cu, Ni, Cr), қан айналым (Fe, Со, Cu, Mn, Ni, Zn), заттардың ақуыз, көмірсу және май алмасуында  (Mo, V, Со, Mn, Zn, W), қарашірік синтезі (Сu), кейбір маңызы бар азықтық заттардың (мысалы, азот, күкірт) фиксациясы мен ассимиляциясына қатысады. Cu, Fe, Mn, Zn ферменттерді белсендіреді немесе электрондарды тасымалдауға қатысатын коферменттердің құрамына кіреді. Cu, Со, Fe, Мо зат субстратындағы валенттіліктің өзгеруін катализдейді. Рауалы концентрацияда микроэлементтер тірі ағзалардың жасушасындағы тіршілік маңызы бар көптеген қызметтерді атқарады. Кобальт - азоттың симбиотикалық фиксациясына, хлорофилл синтезінің тотығу-тотықсыздану реакциясына қатысады. Мыс - протеин мен көміртегінің метаболизмі, фотосинтез үрдісіне қатысады. Темір - фотосинтез үрдісінде, азот фиксациясы, тотығу-тотықсыздану реакциясы үшін маңызды рөл атқарады. Марганецтің қатысуымен хлоропластағы оттегінің фотоөндірілуі жүзеге асады. Мырыш – жасушадағы көмірсу мен ақуыз метаболизмі үшін макңызды құрамбөлік.Мыстың жетіспеушілігімен қой мен ірі қара малдың қозғалу координациясының бұзылуы, жеміс ағаштарының құрғап кетуі байланысты; ал мыс пен мырыштың шамадан тыс көп болуы жан-жануарларды қан аздыққа алып келеді. Мырыштың жетіспеушілігінен жеміс ағаштарының ауруы, цитрусты ағаштардың жапырағының дақтануы, жүгерінің жоғары жағының ағаруы, өсуінің тоқтауы, жануарлар терісінің қалыңдауы дамиды. Топырақ құрамында стронций мөлшерінің жоғары болуы өсімдіктің кемтар болып өсуіне алып келеді. Молибденннің жетіспеушілігінен қызанақ жапырағының дақтану мен қысқаруын туғызады. Марганцтің жетіспеуі бұршақтың, сұлының, қант қызылшасының хлорозбен ауыруына алып келеді. Молибден, кобальт пен ванадий бұршақтылардың азотты фиксациясын ынталандырады.  Ауыр металдар  ауыл шаруашылық дақылдарының (балауса, көктеген) алғашқы даму кезеңінде барынша қауіптілік жағдайын туғызады. Олардың әсерінен тамыр мен өркендердің өсуі нашарлап, жапырақтар некрозы жүреді. Ауыр металл қалдықтарының ашық және жабық грунттарынан 5-7 км-ден аз қашықтықта мәдени ауыл шаруашылығын өсіруге үсынылмайды. Түсті металлургия өндірісі қалдықтарының зонасында  топырақ уыттылығы өсімдіктерде 4 жылға дейін сақталады. ФАО біріккен комиссиясы (БҰҰ-ның азық-түлік және ауыл шаруашылық ұйымы)/БДСҰ (Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы) азық-түлік кодексі (Codex Alimentarius) бойынша халықаралық азық-түлік өнімдері саудасын бақылауда келесі компоненттер құрамын бақылайды: сынап, кадмий, қорғасын, мышьяк, мыс, стронций, мырыш, темір. Ресей мен ТМД-да бұған қоса 5 ауыр металл (сүрме, никель, хром, йод, фтор және т.б.) мен алюминий, ал көрсеткішке байланысты басқа да металдар бақыланып отырды. СанЕжН (СанПиН) 2.3.2.560 - 96 медико-биологиялық талаптарына сәйкес келесі металдар үшін қауіптілік критерийлері анықталды: қорғасын, кадмий, мышьяк, сынап, мыс, мырыш, хром, темір, қалайы.

2.Радионуклидтердің ағзаға түсу жолдары және көздері.

ХХ ғ. ортасына дейін табиғи радияциялар фонды (ТРФ) құра отырып, адамның сәулеленуге ұшырауы тек табиғи иондаушы сәулелену көздерінен ғана болатын. ЕРФ-нің негізгі доза түзуші компоненті ретінде Жердің барлық тарихында болған табиғи радионуклидтердің жерлік сәулеленуі болып табылады. Топырақта, суда және ауада болатын космостық сәулелену және табиғи радионуклидтердің сәулеленуі биота бейімделген табиғи сәулелену фонын құрайды. Табиғи радиоактивтіліктің ең төменгі деңгейі теңіздің беткі қабатында, ал ең жоғарысы – гранитті жынысы бар тауларда. Ол 8-12 ден 20-50 мкР/сағ ауытқиды. Орташа есеппен иондық сәулеленудің табиғи көзінің сәулелену дозасы 200 мР, бірақ бұл мән аймаққа байланысты 50-1000 мР/жыл, одан да жоғары болып ауытқиды.Табиғи радиоактивтілік топырақтағы радионуклид мөлшерімен анықталады. Атмосфераның табиғи радиоактивтілігі радон мөлшерімен, гидросферадағы – уран, радий, радон мөлшерімен анықталады. Осы көздерден адам сыртқы және ішкі сәулелену әсеріне ұшырайды. Табиғи радиоактивті элементтердің адам ағзасына түсудің негізгі көзі азық-түліктер болып табылады. Қорғасын 210РЬ және полонидың 210Ро изотоптарының өсімдік азығындағы салыстырмалы белсенділігі 0,02 ден 0,37 Бк/кг құрайды. Жануар текті өнімдерде 210РЬ салыстырмалы белсенділігі 0,013-тен 0,18 Бк/кг аралығында ауытқиды.Адам іс-әрекетінің нәтижесінде табиғи радиацияның фоны сапа және саны жағынан да өзгереді. Мұның мысалы ретінде уран қоспалары бар минералды тыңайтқыштарды (фосфорлы) кеңінен пайдалану; уран кендерін өндіруді арттыру және т.б.Биосфераның радиоактивті ластануы антропогендік ластанумен байланысты, оның негізгі көздеріне  ядролық қаруды жасау және сынау, атом электр станциясын (АЭС) және ядролық ғылыми-зерттеу ұйымдарын салу, көмір жағу. Ластану авариялық жағдайларда болады. Ірі авариялардың бірі 1957 Оңтүстік Оралда және 1986 жылы сәуірде Чернобыльде болды. Радионуклидтердің көп бөлігі адам ағзасына қоректік тізбек бойынша түседі: топырақ – ауылшаруашылық жануарлары – мал шаруашылық өнімдері – адам. Радионуклидтер жануар ағзасына тыныс алу мүшелері, асқазан-ішек жолы және тері арқылы енеді. Радионуклидтер көбінесе жас жануарлардың бойында жинақталады. 90Sr элементінің жануарлар ағзасында жинақталуы кальциймен байытылған тағамдарға байланысты. Тағам рационында бұл элементке қарағанда кальций мөлшерінің көп болуы жануарлар қаңқасында радиостронций аккумуляциясын 2-4 есеге дейін төмендетеді.

3.Тірі ағзалардың  радиация әсеріне төзімділігі.

Өсімдіктердің ішінде балдыр, қына, мүктің радиацияға тұрақтылығы жоғары болып табылады. Олар өз тіршілігін 10-100 кР радиациялық деңгейде жалғастыра алады. Тұқымдық өсімдіктер ішінде радиациялық сезімтал – қылқан жапырақты өсімдіктер. Жапырақты өсімдіктер қылқан жапырақты өсімдіктерге қарағанда 5-8 есе тұрақты. Өсімдіктердің тең жартысының жойылуын тудыратын радиация деңгейі (LD50) қылқан жапырақтылар үшін 380-1200Р, ал жапырақтылар үшін 2000-100000 Р. Шөп жамылғысы тал өсімдіктеріне қарағанда шамамаен 10 есеге дейін тұрақтырақ. Мәдени өсімдіктердің ішінде бөрібұршақ, эспарцет, жоңышқа, бөде төменгі және жоғарғы дозаларда радиоынталанады. Бидай, арпа, тары, зығыр, бұршақ төменгі дозаларда радиоынталандырушы болғанымен топырақта радионуклидтер концентрациясының мәні жоғарылаған кезде тіршілік ету сапасы нашарлай бастайды. Топырақтағы қарапайым бактериялардың радиотұрақтылықтығы салыстырмалы түрде жоғарғы мәнге ие. Олардың LD50/30 (тең жартысына дерлігі осы дозада 30 күн ішінде тіршілігін тоқтатады) шамамен 100-500 кР құрайды. Көпжасушалы жануарлардың ұйым деңгейі жоғарылаған сайын радиотұрақтылығы төмендей түспек. Атап айтқанда, домалақ құрттарда LD50/30 мәні 10-400кР, сақиналы құрттарда 50-160, өрмекші тәрізділерде 8-150, шаян тектестерде (есекқұрт) 8-100, қырықаяқтарда 15-180, бунақденелілерде 80-200, балаңқұртта 2-25, сүтқоректі жануарларда 0,2-1,3, адамда 0,5 кР (Криволуцкий,1983) болады. Барлық ағзаларда тез дамитын және тез көбейетін жасушалар сәулеленуге сезімтал келеді. Сәулеленудің жоғарғы деңгейін қосжынысты ағзаларға қарағанда, гермафродиттер және партогенетикалық формалар жеңіл көтере алады. Чернобыльдағы АЭС-нан 3 км жерде болған апаттан кейін 2,5 ай өткен соң топырақтың беткі 3 сантиметрлік қабатында топырақ мезофаунасы жас қарағайлы ормандардағы құмайт топырақтарда балаңқұрттардың аз ғана мөлшерімен сипатталады. Радиоактивті элементтердің топыраққа тасталыну нәтижесінде бұл балаңқұрттар іс жүзінде жойылып кеткен. Таскенелер саны 30-40 есе, құйрықтылар саны 9-10 есеге дейін азайған. Егістік топырақтарында радиация әсері тірі ағзалардың жойылып кетуіне дейін себепші болды, ондағы топырақ жәндіктерінің саны 2 есеге дейін төмендеп кеткен. Апатты жағдайдан кейін 2,5 жыл өткен соң топырақ мезофаунасы толығымен дерлік бұрынғы қалпына келе бастады. Омыртқасыз жануарлар дамуының алғашқы постэмбриондық даму сатысындағылары мен жұмыртқалары радиацияға төзімсіз келетіндігі анықталды. Радиоактивті элементтердің топыраққа таралуында жауын құрттар маңызды рөл атқарады. Дала тәжірибелері барысында қара топырақты жерге плутоний-239 элементін енгізу нәтижесінде 3 жылдан кейін жауын құрттары мен балаңқұрт саны 2 есеге, кене – 5-6 есеге, егеуқұйрық 7-8 есеге; таскенелер 2 есеге дейін азайғандығы анықталған. Топырақ фаунасының әртүрлілігі мен жалпы санының қайта қалпына келуі тек 18 жылдан кейін жүзеге асты