Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экологиялық даму тарихы (1991-2009 жж.)

Кеңес Одағы мақтаны  шет елдерден тәуелсіз етеміз деген  саяси лақаппен, Орта Азия және Қазақстанның өңіріндегі жерлерді игеру жұмыстары жүргізіліп, Сырдария, Амудария өзендерінің 70-80 % су қорын сол үшін пайдаланды. Бұл тек Одақ үшін экономикалық пайда келтіруді көздеген, оған қоса айтылған шаралардың «терең байланыстырмаған сыңар жақты саясаты» болатын. Осындай саясаттың нәтижесінде бір уақыттарда көп халыққа пана болып, өмірдің көзі болған Арал теңізі тартылып, бұл күнде өлі теңізге, ал оның маңайы шөл далаға айналып отыр. Осы алқапты игеруді бастамай тұрып, академик Герасимов бастаған бір топ оқымыстылар КПСС Орталық Комитетіне хат жазып, мақта саясатының түбі үлкен экологиялық апатқа әкеп соғатынын жан-жақты дәлелдеген болатын. Өкінішке орай оқымысты-мамандардың пікірімен санасудың орнына, оларға партияның саясатын бұрмалап, түсінбеушілік жасап отыр деп айып тақты [16].

Әрине, мұндай мүмкіндіктер болған, алайда ол кезде теңіздің болашағы, қоршаған ортаға келтіретін зияны, осы  аймақта тұрып жатқан халықтың тағдыры  туралы ескерілмеді. Енді дабыл қағылуда, бірақ уақыт өтіп кетті. Аралды қалпына  келтіру үшін көп миллиард қаржы қосу керек, алайда ол не Қазақстанда, не Өзбекстанда жоқ. Ал осында өсірілген мақтаны ақысыз-пұлсыз алып кеткен кешегі Одақ өзін Аралды құтқаруға міндетті деп санамайды. Арал теңізінің апаты жайында өткізілген мемлекетаралық конференциялар мен қабылданған шешімдердің күні бүгінге дейін нәтижесі жоқтың қасы.

Халықаралық Аралды қорғау қорының президенті Алмабек Нұрышев  өзінің сұхбатында: «Осы уақытқа дейін  теңізді қайта тірілту бағытында  біраз жұмыстар жасалды. Әрине, Арал таяу арада бұрынғыдай  бола қоймас. Алайда, Солтүстік Аралды әлі де сақтап қалу мүмкіндігі бар. 1994 жылы Аралмен шектесетін 5 ел президенттерінің келісімімен Солтүстік Аралды сақтап қалу туралы шешім қабылданды. Содан бері барлық жұмыс пен қаржы да осы мақсатқа жұмсалып келеді. 1996-1997 жылдары біздің қордың бастамасымен Сырдарияның Арал теңізіне құятын Солтүстік бөлігіне бөгет салынды. Бұл бөгетті салу үшін Қазақстан 60 млн. теңге бөлді. Қалған қаржыны Дүниежүзілік банк берді. Бөгеттің салынуымен Солтүстік Арал біршама жанданып қалды. Қазір де бұл іс-шаралар өз жалғасын табуда. Жақында Дүниежүзілік банктен 1,5 млрд. доллар алдық. Бұл қаржы Арал теңізін Арал қаласына дейін жеткізуге жұмсалмақ» - деді [17].

Арал мен Каспийдің  аянышты тағдыры біздің бәріміз  үшін табиғатқа жәй көзбен қарауға болмайтынын, қоршаған ортамен қарым-қатынас кезінде әрбір жан жасаған іс-әрекетінің нәтижелері жайлы жиі ойлау керектігін үйрететін маңызды сабақ, қатал ескерту болып табылады. Бүгінде Қазақстан ядролық сынақтардың салдарын жою мәселесін негізінен дербес шешуде. Іс жүзінде полигонға байланысты өз мәселелерімізбен бетпе-бет қалып отырмыз.

Семейдегі сынақ полигонында  болған ядролық сынақты екі кезеңге  бөлеміз. Біріншісі атмосферада жүргізілген сынақ 1949-1962 жж. Екіншісі - жерасты ядролық сынағы 1963-1989 жж. Полигондағы ядролық сынақтарды үш ортада - ауада, суда және құрғақта жүргізуге тыйым салу туралы шартқа қол қоюмен байланысты болды. Осыдан кейін ядролық қаруды жер астында сынайтын болды.

Ядролық жарылыстардың залалдары туралы Қазақстан үкіметі басшылары білді, бірақ Орталық Үкіметтің «темір қалпағының» астында отырғанда өз пікіріңді айтуға болмайтын. Себебі, бәрі де «Отан қорғау мүддесі, бейбітшілік сақтау үшін жүргізіліп жатқан шаралар» деген түсінік қазақ халқының шығынын есепке алдырмай, ақиқатты тұншықтырып отырды. Кейін ядролық сынақтарға қарсы қуатты қоғамдық қозғалысқа қару пайда болды.

Қозғалысты ақын және публицист Олжас Омарұлы Сүлейменов бастады. Алғашқы күннен бастап-ақ «Невада-Семей» қозғалысының мақсаты - жер бетіндегі ядролық жарылыстарды тоқтату болатын. Қозғалыс басқа да халықаралық ұйымдардың, оның ішінде «Әлем дәрігерлері ядролық соғысқа қарсы» деп аталатын халықаралық қозғалысқа ұласты.

Қорытындылай келе, Қазақстан  Республикасының әлеуметтік экологиялық  даму мәселелерін тарихи аспекті ретінде қарастыруымыздың себебі - кеңестік кезеңнен болашақ ұрпаққа қалған Семей полигонының ауыр зардаптары және Аралдың ауыр жағдайын қарастырып қана қоймай, Каспий теңізі және Балхаш көлінің экологиялық жағдайы, ірі қалалардағы өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың зиянды әсерінен атмосфералық ауаның ластануы мәселелерін зерттеуіміз қажет.

«Әлеуметтік-экологиялық  мәселелердің шиеленісуі: ауыр зардаптары мен салдары» атты екінші бөлімшеде кеңестік кезеңдегі болған экологиялық мәселелердің ауыр зардаптары қарастырылған.

Н.Ә. Назарбаев: «Жыл өткен  сайын адамдардың денсаулығының  негізі күйреп, нәзік табиғи орта бұзыла берді. Тән азабы да, рухани қасірет  те біздің жүрегімізді әлі күнге  сыздатуда. Ядролық қателіктердің  бүкіл адамзат баласына қандай қисапсыз шығындар мен орны толмас құрбандықтар әкелетінін біз білеміз», - деп атап көрсетті және соның нәтижесі ретінде 1991 жылы 29 тамызда өзінің жарлығымен Семей ядролық полигонын жапты [18].

Арал және Балқаш мәселелері жөніндегі қоғамдық комитеттің төрағасы, ақын, Бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының секретары Мұхтар Шахановпен осы қоғамдық комитеттің арқалар жүгі қандай, Арал-Балқаш тағдырының адамдар ерекше назар салар тұстары қайсы деген арнайы тақырыптарға сұхбатынан: - XX ғасырдың қателігі, адамзаттың өз қолымен жасалған қателік - Арал қасіреті. Халықтың екі теңіз тағдырына елеңдеп отырғаны да осыдан. Өйткені Аралды да, Балқашты да дәл осы халге жеткізген халық емес, бір күндігін ғана ойлаған, «Алған жомарт емес, берген жомарт» деген үркердей топ қана» мен еліміздегі осы су, егін шаруашылығына жауап беретін арнаулы мекеменің басшылары мен мамандарын айтып отырмын. Арал мен оның бойында отырған елдің ауыз суы жоқ. Міне, бұл маңдағы адамдардың ең ауыр ауруларға: қатерлі ісік, инфекциялық іш ауруларына, бауыр ауруларына шалдығуы да осындай себептерден. Әсіресе, балалар Аралдың жағдайы анадай, ал ұлы Сырдың химикаттардан өз ағысын тоқтатуға таяу екенін ескерсек, балалар денсаулығы қыл үстінде тұрғанын жасыра алмаймыз. Мұны Денсаулық сақтау министрлігі де мойындап отыр. Өз қолымызбен істеген «қылмыстар» - Аралдың тұзды ауасы мен Сырдың «сырқат» суы сәбидің үлпілдеген өкпесіне, уылжыған асқазанына қанжарша қадалып жатқанын ойлау ғана емес, білу, біле тұрып білек сыбана әрекет етпеу тағы бір қылмысымыз...» - деді ол.

«Байқоңыр космодромы да қоршаған ортаға өзінің жағымсыз әсерін тигізді. Ауқымды кешеннің көлемі 6717 шаршы км құрайды, бұл Мәскеу сияқты 12 қаланың жер аумағына тең келеді. Арнайы зерттеулер жерасты сулардың құрамында гептилдың (ракеталық жанармайдың компоненті) бар екендігін  және онымен егістік шөптің залалданғанын анықтады. Нәтижесінде шаруашылық айналымнан 180 мың га егістік жер белгіленді» [19].

Өнеркәсіп орындарынан  бөлінген қалдықтармен ластанған республикамыздың ең ірі аймақтардың бірі - Оңтүстік Қазақстан облысы. Өнеркәсіп орындары Шымкент және Кентау  қалаларында, Ақсу, славянка, Шәуілдір, Састөбе аудандарында шоғырланған, сонымен қатар, Қаратау тауларындағы Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай қорғасын кен орындары бәрімізге мәлім. Облыс аумағында 7 мыңнан астам ластандыру көздері бар.

Қоршаған ортаны ластандыру көзі болып табылатын ірі кәсіпорындардың  басым бөлігі Шымкент өнеркәсіп  ауданында орналасқан. Мысалы, фосфор ШӨБ (Шымкент өндірістік бірлестігі) жұмысы кезінде атмосфераға фосфорлық қосылыстар шығарады. Кезінде технологиялық регламентті сақтамау салдарынан зиянды заттардың дүркін-дүркін шығарылуы орын алады. Бірлестіктен атмосфераға жыл сайын жүздеген, тіпті, мыңдаған тонна қатты заттар, күкірт  ангидриді, азот қышқылы, күкірт қышқылы, фтор қосылыстары және т.б. заттар тарайды. 1989-жылдан бастап жылдық қалдық мөлшері 137,8 тоннадан 1084,2 мың тоннаға дейін өсті.

Ертіс өзенінің арнасы 3-4 есеге азайып, бүгінгі күнде онда өсетін балықтың түрлері барынша кемігендігін Семей қаласында 2003 жылы желтоқсан айында өткен «Экологиялық мәселелер және оны шешудің жолдары» тақырыбында өткен халықаралық конференцияда эколог-ғалымдар республикадағы экологиялық апаттың Кеңес өкіметі тұсындағы әкімшіл-әміршіл саясаттың салдарынан асыра сілтеушілер мен қателіктерін атап көрсетті. Мұндай тандыры кепкен өзен-көлдер басқа тың облыстардың территорияларында көптеп кездеседі.

Бүкілдүниежүзілік денсаулық  сақтау (ВОЗ) ұйымының есептеулеріне  қарағанда дерт түрлерінің 80 пайызы тікелей суға қатысы бары анықталды. Шамамен, әлемде 400 миллион адам гастроэнтеритпен, 200 миллион адам шистосоматозбен, 30 миллионнан астам адам онхоцеркоз дертімен ауырады екен.

Тағы бір алаң ол «Атомды  көл». «Атом көлі» 1960-жылы пайда болды, ғалымдар ядролық жарылыс арқылы қуаң жерлерді жасанды су қоймасын салуды ойластырды, тәжірибеде сынауды жөн көрді. Алдымен полигонда, 150 метрлік тереңдікке ядролық зарядтарды көміп жарды. Сегіз миллион куб метр жер жан-жаққа шашылып кетті. Бұл 1965-жылы болған. Жарылыс орнында диаметрі 500 метрлік шұңқыр пайда болды. Біртіндеп ол жер астындағы көк жиек ылғалымен толды. Сол жерде «Атомды көл» пайда болды. Кезінде депутат Петрушенко шомылған көл. Ол шұңқырдағы судың ешқандай радиоактивтілігі жоқ деген болатын... Бүкіл радиациялық зиян судың астында, тұнбасында және көлдің шетінде жатады. Сондықтан да, ең көп сәуле қабылдау мөлшерін суға түскен адамдар емес, жағада тұрғандар қабылдайды [20].

Бүгінгі таңда шегіп  отырған экологиялық зардаптар  бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Қазақстандағы Арал, Балқаш мәселелерін, Семей полигонын және тағы басқаларды адам қолымен жасалған залалдар деп түсінуге болады. Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша, табиғаттағы күрделі өзгерістерді болдырмау үшін экологияның адам психологиясындағы экологиялық мәдениетті дамытып, қалыптастырудан бастау қажет деген ұсыныстары өте орынды.

Еліміздегі  экологиялық дағдарысқа химия, мұнай, металлургия, отын өнеркәсібінің жедел  және көп мөлшерде дамуы да әсерін молайтып отыр. Ауыл экологиясының  нашарлауы негізінен шаруашылық көзінің қалыптасқан жүйесінің бұзылуына байланысты болып отыр. Арал теңізінің экологиялық жағдайы мен Каспий теңізі деңгейінің көтерілуі осы аймақтарда қатерлі ісік, жұқпалы, жүйке, тері, ақыл-естің ауытқуы сияқты ауруларды өршіте түсуде. Ал, полигондар болған жердегі халық қан аздық, сәуле ауруларынан және қатерлі ісіктен зардап шегіп отыр.

«Мұнай компаниялары өндіріс қалдықтарының атмосфераны  ластауының мөлшерінен асырды деген  мынадай мәліметтер қазақстандық басылымдарда бірнеше рет келтірілді. 1997-жылы Шеврон компаниясы химиялық уландырылған заттардың 18000 тоннасын ауаға тастады (осы сияқты ластандырудың әрбір түрлерінің мөлшері АҚШ-та жылына 10 тоннаны құрайды). Ал 1998-жылы Шеврон бұл өндіріс қалдықтарының шығындарын 80000 тоннаға жеткізетіні, сонымен қатар бұл жасалған шараларының зардаптарына және қоршаған орта мен адамдардың денсаулығына тигізген залалдарына ешқандай кепілдік бермейтіндігі жөнінде қазақстандық билікті хабардар етті» [21].

Адамдардың ауыр металдардан  зардап шегуі дүниежүзілік мәселе деңгейінде қалып отыр. Сынап кадмий, қорғасын, мырыш, т.б. металдар азық-түлік арқылы адам организміне түсіп, түрлі аурулар әкеледі. Этилендірілген бензинді пайдалану кезінде адам организміне түсетін қорғасын да өте қауіпті.

Сонымен қатар, қазіргі таңда әлеуметтік және экологиялық мәселелердің шиеленісу жағдайының тарихи негіздемесі эволюциялық сипатқа ие. Бұл  жерде қоршаған ортаны қорғау мәселелерін шешу бойынша маңызды теориялық және практикалық аспектілері талданады.

«Қазақстан Республикасының экологиялық мәселелерге байланысты әлеуметтік жағдайы мен ахуалы» атты үшінші бөлімшеде Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардан зардап шеккен адамдарға, мүгедектерге көрсетілетін әлеуметтік көмек мәселелері қарастырылған.

Бәсекеге барынша қабілетті 50 ел қатарына ену жөніндегі стратегияда  мемлекет басшымыз Н.Ә. Назарбаев: «Шетелдіктер қатысатын ғылыми орталықтарды дамыту жөн. Шетелдік мемлекеттерді, корпорациялар мен академиялық орталықтарды Қазақстанда жаңа ғылыми орталықтар құру үдерісіне тарту керек», - дейді. Бұл да уақыт талабы және еліміздің жаңа тынысын ашатын шара.

Жаппай саяси қуғын-сүргіндерден, Семей ядролық сынақ полигонындағы  ядролық сынақтардан зардап шеккен адамдарға біржолғы өтемақы төлеу  жалғастырылуда. 2004-жылға арналған республикалық бюджетте ақталған азаматтарға өтемақы төлеуге 854,1 млн. теңге, Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардан зардап шеккен зейнеткерлер мен мүгедектерге біржолғы төлемге - 197,1 млн. теңге көзделген [22].

2004-жылы Министрлік Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігімен, «Қазақ тамақ академиясы» ЖАҚ-мен, БҰҰДБ, ХЕҰ, еңбек Ғылыми-зерттеу институтымен бірлесіп, азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар мен қызметтер көрсетуге арналған нақты шығындарды ескере отырып, ең төмен күнкөріс деңгейінің деңгейі мен құрылымын талдады, ең төмен күнкөріс деңгейін анықтаудың халықаралық тәжірибесін зерттеді. Жұмыс қорытындылары бойынша 2004-жылғы 19 қазанда Министрлік Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасымен, ХЕҰ-мен бірлесіп «Қазақстан Республикасындағы кедейлік және әлеуметтік стандарттар: ең төмен күнкөріс деңгейін анықтаудың әдісін жетілдіру» тақырыбына семинар өткізді. Ең төмен күнкөріс деңгейінің құрылымын азық-түлік емес тауарлардың бекітілген үлесін көбейту жағына жетілдіру жөніндегі жұмыс жүзеге асырылуда.

Ядролық сынақтар өткізілген аймақтарда тұратын әйелдерге жүктілігіне  және тууына байланысты әлеуметтік жәрдемақылар тууына 170 күнтізбелік күн қалғанға дейін және босануы кезінде немесе екі немесе бірнеше баланы босану кезінде қиындықтар болса кейінгі 184 күнге де төленеді.   

Ядролық сынақтан зардап шеккендерге жеңілдіктер мен  төлемдерге мүмкіндік беретін арнайы куәлік беріледі. Куәлікті алу үшін Семей ядролық қаруды сынақтан өткізу аймағындағы сынақ салдарынан зардап шеккендерге төленетін бір реттік мемлекеттік ақшалай төлемдерін төлеуге байланысты азаматтарды тіркеу ережесіне сәйкес міндетті тіркелу қажет.

Қазіргі кезде қолданылып жүрген «Қазақстан Республикасында  мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы» Заң 1991-жылы қабылданған болатын. Онда ТМД елдерінде алғаш рет мүгедектердің тіршілік әрекеті үшін оларды тең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету үшін әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және ұйымдық жағдайлар туғызу ресми түрде мәлімделді.

Заң қабылданғаннан кейінгі өткен жылдарда мүмкіндігі шектеулі балаларды медициналық оңалту, әлеуметтік қолдау және түзеу жұмыстарын жақсарту жөнінде белгілі бір шаралар қабылданды: стационарлық әлеуметтік қызмет көрсету мекемелерінің, үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшелерінің жүйесі кеңейді, мүгедектерге берілетін компенсаторлық техникалық көмекші  құралдардың сапасы жақсарды, мүгедектердің әлеуметтік инфрақұрылым нысандарына қол жеткізу мүмкіндіктері ұлғайтылды.