Қарағанды облысы

Бір сөзбен айтқанда, соңғы  көзқарас тұрғысынан тиімділікті оның мақсаттарын нормативті идеалдар мен  бағалы нормаларға сәйкес сараптау қажет.

Осы негізде тиімділіктің келесі үш түрін көрсетеді:

• тұтанушылық (мақсаттың қажеттілікке, идеалдар мен нормаларға қатынасы);
• нәтижелік (қол жеткізілген нәтиженің мақсатқа қатынасы);
• шығындық (шығынның қол жеткізілген нәтижеге қатынасы)

Тиімділіктің бұл түрлері  бүтін желіні құрайды тұтынушылық  тиімділік нәтижеліктің мазмұны  ал ол болса шығындықты анықтайды.

Жалпы айтқанда, мұқтаждық-мақсат міндетресурстар желісі кез келген стратегиялық жоспар жасау мазмұнын аяқтайды. Сондықтан тиімділіктің аталған  түрлері баолжам мазмұны толығымен  сәйкес келеді және жоспарлау мен  тиімділікті сараптау сияқты басқару  қызметтері мен жоспарлардың және олардың  орындалу нәтижелерінің сәйкестігін  қамтамасыз етеді.

Егер тұтынушылық (Т), нәтижелік (Н) және шығындық (Ш) тиімділікті, Ц/Т, Н/Ц  және Н/Ш қатынастарымен берсең, онда тиімділіктің кешендік ұғымына

Т  = Ц/Т*Н/Ц*Н/Ш

өрнегі сәйкес келеді.

Мекемені басқару тиімділігі эффекті, яғни жүйеде алынған нәтижені осы нәтиженің жетістігімен байланысты шағындармен салыстыру жолымен  анықталу мыналарға жинақталады:

• басқару тиімділігінің шарттарына:
• басқарудағы шығын тиімділігінің көрсеткіштері:
• басқару тиімділігінің жалпылаушы көрсеткіштері;
• басқару тиімділігінің жеке көрсеткіштеріне
• басқару және өндірістік ресурстардың арақатынастық көрсеткіштеріне;

Қонақүй – туристік бизнесінің мекемесін басқару тиімділігін  ерекше көрсету керек. ҚТК  мекемесін басқару тиімділігі-күрделі және көп қырлы категория. Басқару тиімділігінің көп қырлылығы бірқатар ұғымдық сызбаларды қамтамасыз етеді. Мұндай сызбалардың ішінде.

• басқарма жұмысшысының еңбегінің тиімілігі;
• басқару аппаратының еңбегін, оның жекелеген органдары мен бөлімшелерінің тиімділігі;
• басқару үдерісінің  тиімділігі;
• басқару жүйесінің тиімділігі бар.

Қазіргі кезде басқару  тиімділігін анықтау келесі негізгі  бағыттар бойынша жүргізіледі:

• басқаларды жетілдірудің ұйымдық-техникалық шараларын сараптау мен бағалау;
• ортақ тиімділікті анықтау;
• ҚТК мекемесінің жалпы эффектісіндегі басқару жүйесі эффектісінің үлесіне анықтау;
• функционалды бөлімшелер қызметінің нәтижесін анықтау.
• Басқару тиімділігін анықтау өзара байланысты кезеңдерден тұратын үдеріс ретінде қарастыруды ұсынады. Бағалаудың әрбір келесі кезеңді алдыңғы кезеңді толықтыра отырып, оны нақтылайды.

Бірінші кезеңде басқару  тиімділігі шарттарының сапалық  және сандық анықтылығы айқындалады. Мақсатқа жету ҚТК мекемесін басқару тиімділігін  шамасы-сандық сипаттамасы болады.

Екінші кезеңде басқару  шығынының тиімділігі анықталады.

Үшінші кезеңде қолда  бар потенциалды басқару тиімділігі анықталады. Көрсеткіштер өндірістік және басқару ресурстарын пайдаланудың тиімділігінің жалпылаушы көрсеткіштерінің базасында қалыптасады.

Басқару үдерістері мен қатынастарының көп деңгейлі және көп аспектілі  сипатына сәйкес басқару тиімділігінің  шарттары мен көрсеткіштерін құрастыру  ерекше маңызды.

Қонақүй туристік саласы мекемелерінің  ішкі тиімділігі (өнімділігі) ресурстардың (шығындардың) турлар таратудың көлемімен, сатылған номерлердің санымен арақатынасы  негізінде анықталады, сыртқы тиімділік  оны ҚТК мекемелерімен қанағаттандыру қажеттілігі мен деңгейін есепке алады. Фирма тиімділігін басқаруда  нарықты қанағаттандыру шарасы бойынша  негізгі міндеттердің бірі ресурстарды  қолдану тиімділігі мен турөнімдер ерекшелігін белгілеу болады.

Сонымен, тиімділіктің топомнемді нұақасын жасау оны былай көрсетеді.

1. қоғам қажеттілігін қанағаттандыру деңгейіндегі жоғары жүйенің шектеулі бөлігі ретінде;
2. жеке тұтас жүйе ретінде;
3. осы жүйеге кіретін компоненттердің шоғыры ретінде;

Басқару өнімі аталған  нұсқамен сәйкес үнемденеді. Біріншіден, ол басқару объектілері мен басқару  жүйесінің қызм,ет көрсету нәтижесі ретінде көрінеді. Екіншіден, аралық-басқару  жүйесі қызметінің сапасы түрленеді. Үшіншіден, ол қызмет пен басқарумен операцияларды  атқарудың бастапқы сапасы, басқару  күштері мен құралдарын пайдалану  сипаты.

Қонақүй секілді, туристік қызметтердің өндірістік және басқару факторларын  таңдау және топтастыру үшін статистикалық  әдістерді, заманауыл кибернетика  басқару тиімділігін анықтау  үшін өндірістік қызметтер аппаратын  пайдаланған жөн. Сондай-ақ, кластерін  сараптама-оның таңдау үшін де, факторларды  топтастыру үшін де қолданылу мүмкін жетістігі. Бұл жерде факторларды  сандық бір атаулы бағаларда беру міндетті емес, оның үстіне бір мезгілде сандық және сапалық сипаттамаларды пайдалануға болады. Алынған топтама  түрі зерттеуші берген топтаманың тиімділігін  шартына, немесе мақсатты қызметіне  тәуелді. Мұндай шарт ретінде ауытқы шаршыларының ішкі топтық қосындысын төмендетуді атауға болады.

Тиімділіктің заманауи стратегиялары  ресурстармен басқаруды қызмет масштабын  кеңейтуге ұмтылумен ұштастырады. Ресурс пен нәтиже арасында күрделі  өзара әрекет тиімділік құрылымында  статистикалық және динамикалық  аспектілердің бөлініпшығуын талап  етеді. Тиімділіктің мұндай топтамасын алғаш рет американдық экономист  Йозеф Шумпер кәсіпкерлік қызметін зерттегенде қолданды. Егер статистикалық тиімділік қалыптасқан экономикалық жағдайға қосымша өсуге есептелмеген компанияларды қолдану үдерісін сипаттаса онда динамикалық тиімділік дамуға тенденцияны сипаттайды. Динамикалық тиімділік ұғымы стратегиялық басқаруға қажет. Кейінірек топтастырудың бұл идеясын көптеген экономисттер мен басқарушылар ұстанды.

Статистикалық тиімділік  пен оны бақылау тәсілдері  қысқа уақыт ішінде ҚТК мекемелерінің  қызметін ағымдық үдерістерінен  басқаруда негізгі болып табылады. Ол кезде тиімділіктің динамикалық  аспектілерін зерттемей стратегиялық басқару мүмкін емес. Динамикалық  тиімділік-бұл ұзақ уақыт кезеңінде  ҚТК  мекемелерінің жоғары бәсекелестікке қабілеттілігін қолдаудың негізгі тәсілі. Тиімділіктің бұл екі аспектісінің мекемелер үшін бірдей құндылығын айту қажет. Тек статистикалық тиімділікті басқару тәсілдерінғана пайдалану ҚТК мекемелерінің болашақта дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Ол кезеңде үлкен тәуекелмен байланысты тиімділіктің динамикалық аспектілерін арттыру ақталмаған шығынға, оның тиімділіктің жаза сапасына өту қорқынын жоғалтуына әкелуі мүмкін.

Отандық ғылым мен практикадағы тиімділік көрсеткіштерінің жүйесін  сараптай отырып, келесі топтарды бөлуге болады: (толығырақ 13.6-кестені қараңыз)

1. Тиімділіктің жалпылауыш көрсеткіштері;
2. Тірі еңбек (еңбек ресурстары) тиімділігінің көрсеткіштері;
3. Негізгі қорларды, айналым құралдары мен капитал салымдарын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері;
4. Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері;
5. Жаңа техниканың экономикалық тиімділігін көрсеткіштері (жаңа техниканың экономикалық тиімділігінің жоспарлық және есептік көрсеткіштерімен берілген көрінісі)

Тиімділік көрсеткіштері  жүйесінің қарастырылған нұсқаларының барлығы жабық емемс, олардың  мазмұны бірдей.

Тиімділік көрсеткіштерінің жүйесі сараптау мақсатына, бөлектеу деңгейі  мен тереңдігіне байланысты басқа  да сипаттармен толығады. Акционерлік  қоғамдарда акциялардың кірістілігі  қосымша бақыланады, бұл акционерлер  мен болашақ инвесторлар мүддесін көрсетеді. Ағымдық және стратегиялық тиімділікті сараптағанда ресурстардың ішкі құрылымын бейнелейтін және мекеме тиімділігі туралы қосымша ақпарат  беретін көрсеткіштер қолданылады. ҚТК ұйымы жоғары кірісті қамтамасыз етуі тиіс деген теңес кең таралған. Мұндай қадамның бастапқы шарты: кез  келген фирма кірісті арттыру  үшін әрекет етеді, бірақ пратикада  мұндай максимумға жету мүмкін болғандықтан қалыпты кіріс ұғымы қолданылады. Түрлі қызмет түрлерінің кірістігі  тікелей ерекшелігіне алады, бұл  барлық бизнесмендердің бір мезгілде өз бізнесін одан да пайдалыға ауыстыруға ұмталдырмайды. Мұндай қадамның негізінде  өндірілген өнімге баға түзу жүйесі - өзіндік  құн қосу үстеме жүйесі жатыр.

Фирма мен басшылық қызметінің келесі бағытына өндіріс көлемі мен  қызмет тұтынысын дамытуға ұмтылу жатады. Бұл үлкен деңгейдегі фирма көлемі менеджердің лауазымы мен жағдайын анықтайтынына негізделеді. Аталған  теорема шеңберлерінде басқа  да формальда шарттар қолданылады, атап айтқанда, тұтас фирма тиімділігін  бағалау үшін акцияға кіріс көрсеткіштері  таралған, инвестиция тиімділігін бағалау  үшін инвестицияланған капитал рентабельділігін көрсеткіші қолданыла алады.

Соңғы жылдары қосымша  құнды арттыру теориясы қарқынды түрде жасалуда.

Кез келген деңгейдегі фирмаға  иелені қызметі мен басқару және бақылау қызметі арасындағы үзіліс тән, бұл бірқатар жаңа басқару теорияларының  пайда болуына әкеледі. Негізінде  фирма иелері мен басқарушы тұлға  мүддесінің қайшылығы жататын өкіметіліктің  беру теориясы өте танымал. Мұнда  фирмаға тікелей қатысы бар жеке тұлғалардың екі үлкен тобының-иеленушілер (акционерлер, қатысушылар) мен басқару тұлғасының оңамалануы жүреді. Олардың мүддесі барлық уақытта сәйкес келе бермеуі мүмкін бұл әсіресе болашақтық шешімдерді сараптаумен байланысты, олардың кейбірі ағымдық кірісті қамтамасыз етеді, ал келесілері-келешекке есептелген.

Қызығушы топтар теориясы аталған теорияның бір түрі болып  табылады. Кез келген фирманың қызмет көрсетудегі мақсаты фирмаға  тікелей не жанама қатысы бар заңды  және жеке тұлғаларды шиеленісті мақсатын үйлестіру. Сондықтан турфирма кірісті  арттыруға ұмтылып қана қоймай, өз жұмысшыларының әлеуметтік жағдаймен, қоршаған ортаны қорғаумен және т.б. айналасуы керек. Ұйымды өте тиімді ету үшін көптеген қатысушылардың бір-біріне қайшы мүдделерін есепке алу керек. Сондықтан ұйымдастыру тиімділігінің шарттары қатысушылар құрамы мен олардың мүдделеріндегі өзгерісті бейнелей отырып, үнемі өзгереді. Сонымен, жеке мешіктер салынған кірісті бағалайды және көбейтуге ұмтылады. Несие берушілерді оқшаулық, салым келешегі, қаржы тәуелші қызықтырады. Кәсіподақтар еңбек келісімінің шарттарын анықтау үшін фирма қызметінің тиімділігін бағалайды. Бизнеске қатысушылармен қатар, мекеме қызметінің тиімділігіне сыртқы ұйымдар мен тұлғалар («аутсайдерлер») тікелей және жанама бақылау жүргізеді. Олай болса, нарықтық экономика жағдайында тиімділікке бизнеске қатысушылар, аутсайдерлер, мемлекет жасаған көпқырлы бақалау ғана мекеме үшін экономикалық орта жасайды, мұндағы тиімді қызмет-мекеменің өмір сүруі мен қызмет көрсетуіне қажетті жағдай, менеджерлердің міндеті-акционерлердің , жұмысшылардың, несие берушілер мүддесінің арасында, статистикалық және динамикалық, ішкі және сыртқы тиімділік арасындағы теңдікті қамтамасыз ету. Олай болса, менеджерлер ұйым тиімділігіне динамикалық категория ретінде қарау керек және үнемі өзгерістерге дайын болуы тиіс ҚТК мекемесінің тиімділігіне қадамдардың бірі жалпы жүйелі модельге негізделген. Оның шеңберінде ұйымдасқан әрекет жүйесіне түсетін негізгі құрамдас элементтер сыртқы ортамен байланысты: шектеу, талап пен мүмкіндіктер; ұйым ресурстары; оның тарихы. Басты кіріспе элемент болып мекеме стратегиясы табылады. Жүйенің шығысында мекеменің стретегиялық міндетімен үйлескен қызмет тиімділігі бар. Негізгі сызбамен сәйкес мекеме кіріспе элементтерді алатын және оларды шығушы элементтерге таситын механизм ретінде қарастырылады. Мекеме сараптамасындағы негізгі объекті болып түрлену үдерісі табылар. Бұл модельде мекеме төрт компоненттің құрамында қарастырылады:

• орындау қажет міндет не жұмыс және олардың негізгі сипаттамалары;
• тапсырманы орындау міндетімен жұмысшылар;
• мотивация жасайтын және тапсырманың орындалуына ықпал ететін формалды ұйымдастыруды қамтамасыз ету;
• мекеме қызметінің шынайы жағдайынан көрініс беретін формальды емес ұйымдық құрылымдар.

Тиімділік проблемасы нашар  сәйкестік туралы растайтын ұйымдастыру  факторларымен және басқарумен байланысты пайда болады. ҚТК мекемелеріне жасалған бұл қадамның құрамында кездейсоқтық элементтері болады. Ең жақсы мекеме жобасы басшылық стилі не жұмыс әдісі  болмайды. Түрлі жағдайларда мекеменің  түрлі моделі мен оларды басқару  тура келетін болады.

2.3 Қонақ үй  туристік кешенінің жүйелілігі  мен негізгі қозғаушы факторлары  

Ашық жүйелер моделімен  сәйкес мекемелер гомостатикалық болады, яғни стационарлық жағдайы (тұрақтылықты) қолдауда үздіксіз қызметке ұмтылады. Тұрақтылық – бұл жүйелердің өзгеріссіз қалуға, заттар ретін қайталауға үнемі  жаңғыруға ұмтылуы. Даму, керісінше - өзгеруге ұмтылу. Тұрақтылық пен даму бір-біріне қарама-қарсы, бірақ олар шектеулі, импоненті қозғаушы күштер болғандықтан бір жүйеде тіршілік етуге мәжбур.

Тұрақтылықты қолдау керек, арттыруға және төмендетуге болады. Егер қолдау негізінен ағымдық шығынды  талап етсе, онда арттыру көбіне ірі шығынды қажет етеді.

Даму – бұл қонақүй—туристік бизнесі мекемелерінің мүлдем басқа  мақсаты, және оған жасалатын қадам  басқа болуы тиіс. Дамуды да, тұрақтылықты да қамтамасыз ету үшін бірдей құрамдастар: адамдар, түрлі қорлар қажет болғанымен, олар жүйеде түрліше жасалады. Даму аталған жүйенің ішімен және сыртымен бағытталуы мүмкін, оған эволюциялық  және революциялық белгілер тән болуы  мүмкін, ал деңгей бойынша ол элементтен жүйеге дейін дами алады. Оның объективті көзі-ішкі және сыртқы факторлар.

Іштей бағытталған турфирманы дамыту тур жасау технологиясымен  берілген. Оны жетілдіру фирма  қызметінің тиімділігін арттыруда  және ұсынылған турларға шығынды  азайтуды қажет етеді. Сырттай бағытталған  дамыту бұл бәрінен бұрын ұсынылған  маршруттарды жетілдіру. Оның нәтижесі клиент сұранысын қанағаттандыру деңгейін арттыру болуы тиіс.

Көрсеткіштер сапасы екі  негізгі фактормен анықталады. Біріншісі  – көрсеткіштердің теориялық  негізіне, екіншісі – фактілік базаға жатады. Бірінші фактор көрсеткіштер тереңнен сараптау негізінде, екіншісі – фактілік базаға жатады. Бірінші  фактор көрсеткіштер тереңнен сараптау негізінде түзілуіне сүйенеді. Ол  көрсеткіштердің мәнімен, сапалық ерекшеліктерімен байланысты. Екінші фактор олар толық, сенімді, салыстырмалы және заманауі ақпарат базасында түзілуін қамтамасыз етеді. Фирма мен басшылық қызметінің келесі бағытына өндіріс көлемі мен қызмет тұтынысын дамытуға ұмтылу жатады. Бұл үлкен деңгейдегі фирма көлемі менеджердің лауазымы мен жағдайын анықтайтынына негізделеді. Аталған теорема шеңберлерінде басқа да формальда шарттар қолданылады, атап айтқанда, тұтас фирма тиімділігін бағалау үшін акцияға кіріс көрсеткіштері таралған, инвестиция тиімділігін бағалау үшін инвестицияланған капитал рентабельділігін көрсеткіші қолданыла алады.