Шпаргалка по "Философии"

 

      Бейсаналықтың  ерекше формасы – түс. Түс  – шын өмірде іске аспаған  тілек пен ұмтылыстың орындалуы  мен көрініс беруі.

 

       Фрейд  психиканың 2 схемасын ұсынды:

топографикалық;

динамикалық.

 

      Топографиялық  схемада бейсаналық – түрлі  ойлар мен тілектер адам сезімдері  өз кезегін күтіп тұрған дәліз  түрінде бейнеленеді.

 

       Динамикалық  схемада психика 3 бөлінеді:

 

1.      «Ол» - адам  ойлары мен тілектері сақталған  бейсаналдық әлем;

 

2.      «Мен» - психиканың барлық бөліктерін  біріктіріп тұрған адма санасы;

 

3.      «Жоғарғы-Мен» - тұлғаға ықпал ететін, қысым  жасайтын сыртқы шынайылық: заңдар, тиымдар, мораль, мәдени дәстүр

 

       «Мен»  «Олды» өзіне бағындыруға тырысады. Оның сәті сирек түседі керісінше  «Ол» «Менді» өзіне бағындырады.  «Менді» «Жоғарығы-Мен» де (тиымдар,  нормалар) бағындырады. 

 

        Бейсаналықтың  ядросы не? – деген сұраққа  Фрейд 2 психоаналетикалық жүйе  жасады:

– ші жүйе – 1905-1920 жж.

–ші жүйе – 1920 ж. басталды. 

 

      1 жүйе бойынша  бейсаналықтың негізі – «Либидо» - сексуалды инстинг.  Адамның  психикалық әрекеті дегеніміз  – оның сексуалды инстинктінің  түрлену процесі.

 

       2- жүйе  бойынша орталық ұғымдар Эрос  және Танатос.

 

Эрос (өмір инстинкті) – адамның  жасаушылық тәртібі жатыр. сол арқылы өз қажетіліктерін өтеп, ұрпақ жалғастырады.

 

Танатос (өлім инстинкті) –  адамды қауыпты, бөтен көрінетіннің бәрін жоюға итермелейді. Аждам  өмірі  Эрос пен Танатостың өзара  тоқтаусыз әрекеті.

 

 

 

        4.  Теологиялық философиялық ағым  – неотомизм. Өкілдері- Э. Жильсон,  Ж. Маритэн т.б. нетомизмнің  негізі – Фома Аквинский ілімі.  Негізгі қағидасы – сенім мен  ақыл гармониясы.

 

Ілімнің мақсаты:

 

-         католик дінінің ақиқаттығын  дәлелдеу;

 

-         католицизмді қазііргі жағдайға  бейімдеу;

 

-         католицизмді қарапайым адмдарға  жақындата түс;

 

-         Креционизм Құдайдың әлемді жаратуы;

 

-         Откровение Құдай туралы Інжіл  ілімін түсіндіру және т.б.

 

     

 

        Нетомизмге  қарсы теологиялық ілім тейярдизм.  Негізін салушы Пьер Тейяр  де Шарден (1881-1955) ғылым жетістіктері  мен теологияны біріктіріп, Әлем  негіздерін түсіндіретін комплексті  ғылым жасау. 

 

 

 

         5. Герменевтика қазіргі философиядағы  текстер мен мәтіндерді талқылаудың  теориясы мен өнері. Герменевтиканы-методологиялық  теория түсінігінде алғаш зерттеген  неміс философы Шлейермахер (1768-1834). Шлейермахер герменевтиканы басқа  индивидуалдылықты түсінудің өнері  деп білді. Герменевтика өкілдері: М.Хайдеггер (1889-1976), Ганс Гадамер,  Поль Рикер.  Гадамерде герменевтика  алғаш рет жеке ғылымға айналды.  Ол оған философиялық мәртебе  беріп, гуманитарлық ғылымдардың  әдісі ғана емес, адам болмысы  туралы ілім ретінде қарастырды. Болмыс Гадамер үшін адам субстанциясынан  тәуелсіз-тіл. Тіл әлемді құрастырып, адам тіршілігінің тәсілін анықтайды.  Болмыс тікелей адамға танылмайды. Себебі ол лингвистикалық безендірілген  әлемде өмір сүреді. Басқа сөзбен  айтсақ, заттар өз атауына ие  болмайынша тіршілік етпейді.  Осыдан келе философияның лингвистикалық  табиғаты туындайды. Түсіндіру  үшін, сұрақ қоя және жауап  бере білу керек. Түсіндірілетін  мәтіндер мен текстер ыңғайлы,  тарихи-мәдени факторлармен байланыста  болуы қажет. 

 

 

 

       6. Философиялық  трактаттарда, әдеби шығармаларда  экзистенциалистер адам өмірінің  таргедиялық жақтарын көрсеткен.  Оның негізгі өкілдері: М. Хайдеггер,  А. Камю, Н. Бердяев, Ж.П. Сартр,  К. Ясперс, т.б.  Негізі мәселесі-адам  оның өмірі, бостандығы, жауапкершілігі.

 

Экзистенциализмнің. пайда  болуының себептері:

 

-         әлеуметтік-экономикалық себептер (1-ші және 2-ші дүние жүзілік  соғыстар мен соғыс саладарнан  кейінгі әлеуметтік-экономикалық  дағдарыстар);

 

-         рухани адамгершілік себептер (адам  психикасына әсер еткен себептер);

 

-         идеялық себептер (Кьеркегор, Шестов, Шопенгауэр, т.б. философтардың идеялары)

 

Экзистенциализмнің негізгі  принциптері:

 

-         жалғыздық принципі;

 

-         сизиф принципі;

 

-         шекаралық жағдай принципі;

 

-         тіршілік принципі;

 

-         жаттану принципі;

 

-         заттану принципі;

 

-         айып, жауакершілік принципі.

 

         Экзистенциализмнің  ілімінің бастаушысы 19 ғ. Серен  Кьеркегор (1813-1855) болды. 

 

        Карл  Ясперс (1883-1969) неміс философы, шығармасы  «Дүниетанымдар психологиясы». Оның  ойынша, адам еш мәні, өз «Менін»  табалмаған күйде өмір сүреді. Тек өмірінің соңында өмір  мен өлімнің – шекералық жағдайында  – адам өзін танып, өзімен  байланыста болады.

 

         Жан-Поль  Сартрдың (1905-1980) экзицтенцалды философиясының  басты сұрағы – таңдау мәселесі. Философиясының басты ұғымы «өзің  үшін болмыс». Адамның өін толық  тануы осы «өзің үшін болмыста»  іске асады.

 

-         адам өзін – басқаның оған  қатынасы арқылы таниды;

 

-         адам өмірінің маңызды шарты,  желісі, белсенділігінің негізі  – бостандық;

 

-         адам өз бостандығын таңдау  арқылы көрсетеді; мұндай өмірлік  маңызды таңдау Сартрда экзицтенцианалды  таңдау деп аталады.

 

-         Адамда бостандықпен қатар жауапкершілік  мәселесі туындайды. «Менімен  болып жатқанның бәрі - менікі».  Адам жаупты болмайтын бір ғана нәрсе бар ол – оның дүниеге келуі, ал қалғанының бәріне өзі жауапты.

 

        Альбер  Камю (1913-1960) философиясының мәселесі  – адам өмірінің мағынасыздығы.  Адам өмірі – абсурд (негіссіз). Оның екі дәлелі бар:

 

-         өліммен жүздесу - өмірде маңызды  деп көрінетіндер (мансап, байлық, байланыстар)  мәнін жоғалтып, мағынасыздыққа  айналады;

 

-         дүние мен табиғатпен астасу  – адам миллиондаған жылдар  өмір сүріп келе жатқан табиғат  алдында шарасыз екендігін сезіну.

 

Камю бойынша өмір мағынасы – сыртқы дүниеде емес, адам тіршілік етуінде, бар болуында.

 

       Мартин  Хайдеггер (1889-1976) болған. Оның негізгі  шығармасы «Болмыс және уақыт». Хайдеггер бойынша экзистенциализмнің  адам өмірінің қайғылы жағдайын  көрсетуден және оған рақымшылық  жасаудан көрінеді.

 

         Экзистенциалистің  зерттеу тақырыбы мыналардан  тұрады:

 

-         адам өмірінің мәнін ашу;

 

-         жаттану және оның сыртқа шығатын  феномендерін көрсету;

 

-         ажал феноменін ашу;

 

-         үрей мәселесін ашу.

 

       Осы мәселелердің  барлығын жинап адам мәселесіне  айналдырады. Хайдеггер ойынша, адам  алдындағы өмір-ештеме. Адам алдында  тек қана ажал бар. Ештеме  дегеніміз - ажал. Сондай-ақ адам  тіршілігінде екі қорқыныш түрі  бар. Олар:

 

1) күнделікті қорқыныш;

 

2) онтологиялық қорқыныш.

 

        Күнделікті  қорқыныштың себебі күн сайын  тіршілікте кездесетін материалдық  қажеттіліктерден (үй жоқ, ақша  жоқ, т.б.) туындайды. Ал онтологиялық  қорқыныш адамның алға қойған  мақсатына жете алмауынан, рухани  күйзелістерден туындайды.  Жалпы  алғанда экзистенциализм индивидуализмді  тәрбиелеудің философиялық негізі, тұлғаның шығармашылық тыныштығы,  қоғам алдындағы жауапкершілігі, дұрыс әрекет жасауы.

 

 

 

        7. Мадернизм   пайда болуы 1863 ж. – Парижде  өткен бейнелеу өнері бойынша  өткен байқаумен байланысты. Онда  әділқазылар алқасы ешбір туындыны  қабылдамай тастады. Көрме «Қалаулы  еместер салоны» атауына ие  болып, халық ондағы туындыларды  келемеждеу үшін тамашалайтын  болды. Салон 1939 ж. жабылды,  бірақ модернизм өнердің сильіне  айналды.

 

Модернизм ( лат. modo «қазіргі заманғы) көркем творчестводағы тарихи тәжірбиеден бас тартып, өнер саласында  дәстүрлі емес жаңшылдыққа ұмтылу, стильдің шартылығымен көрініп, 20 ғ. басындағы  өнер мен әдебиеттегі жаңа бағыт  болды. Өнердегі модернистік таенденциялар: импрессионизм, символизм, модерн, экспрессионизм, нео және постимперссионизм, фовизм, кубизм, футуризм, дадаизм және сюрреализм.

 

         8. Постмодернизм (лат pos t-  кейінгі,  соңғы модернизм дегенді білдіреді). АҚШ пен Францияда кең тараған.  өкілдері: Жак Лакан, Жак деррида,  Жорж Батай, Жиль Делез, Мишель  Фуко, Ролан Барт, Ричард рорти  т.б.

 

Постмодернизмнің теоретигі  Ихаб Хассан (АҚШ) посмодернизмнің мынандай басты принциптерін көрсетті:

 

-         айқынсыздық - өнердегі посмодернистік  шығармалардың, философиядағы концепциялардың  ұстаным ретінде қарастырылмайтындығы;

 

-         коллаж (фр. Collage – «наклеивание»)  берілген шығармаларға стилистикалық  тұрғыдан жат фрагменттерді ендіру;

 

-         канондар мен бедел атаулын  теріске шығарады;

 

-          «субъектінің өлімін» жариялайды;

 

-         Иррализм – бәрінің бірдей  бейнеле бермейтіндігі; 

 

-         Творчествоның конструктивті сипаты  – мәндік сюджеттерді жиақтауға,  бөлшектеуге болатындығ, онда техникалық  конструктілеумен жақындата түсетін  сипат.

10 дәріс. Қазақ философиясы

 

 

 

Дәрістің мақсаты:  Қазақ  философиясының қалыптасу мен даму ерекшеліктерімен таныстыру

 

 

 

Негізгі сұрақтар:

 

1. Қазақ философиялық ойының  қалыптасуының ерекшеліктері мен  дамуының тарихи кезеңдері

 

2. Көне түріктердің дүниетанымдары  мен көне түрік ойшылдары

 

3. Ш. Уәлиханов философиялық  ойларының ағартушылық, саяси  реформациялық сипаты

 

4. Абай мен Шәкәрімнің  философиялық ойлары

 

 

 

1.  Қазақ философиялық  ойының қалыптасуының ерекшеліктері:

 

·        Философиялық ойлау әрбір халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктерімен сипатталады. Қазақ  философиясының қалыптасуының өзіндік  ерекшелігі қазақ халқының өмір-тіршілігінің ерекшелігімен көрінді. Әсітесе  көшпелі тұрмыс тіршілігінен және менталитетінен, сондай-ақ әлеуметтік-мәдени ортаның  тигізген әсері қатты байқалады.

 

·        Қазақ  жерінде ең тиімді шаруашылық көшпелі  мал шаруашылығы борлды. Осымен байланысты ата-бабаларымыз табиғат ырқына көніп, оған табынды.      

 

·        Қазақ  философиясының ерте кезеңіне тән сипат  ретінде  синкретизмді («синкретизм» - «өзара кірігу») қарастыруға болады. бұл дүниегекөзқарастық принциптердің  өзара кірігіп кетуімен сипаталады. Ол ауздан ауызға тараған ауыз әдебиетінен  көрінді.

 

·        Шешендер, ақын-жыраулар, батырлар мен қолбасшылар, хандар мен билер - өзінше ерекше ойларды  беріп, онда объективті дүние туралы көзқарастарын түйіндеді. Бірақ  олар нақты философиялық мектептерін  қалыптастыра алмаса да, өз замандарының қоғамдық дамуының негізгі тенденцияларын көрсетіп, ойтұжырымдап отырды. 

 

Қазақ философиясының дүниетанымдық  ізденістерін мына төменгідей мәселелерге  бөліп  болады:

 

-     қарапайым  диалектика;

 

-         ерлік пен батырлық мәселесі;

 

-         еріктілік пен бостандық мәселесі;

 

-         адам болмысының этикалық жақтары:  жақсылық пен жамандық, ізгілік  пен зұлымдық, ар-намыс, аброй  катигорияларын тереңінен қарастыру;

 

-         әлеуметтік әділетілік мәселе;

 

-         аксиологиялық мәселелер.

 

-          дін және еркін ойшылдық туралы  ойлар;

 

-         адам мәселесі, оның өмірі мен  тіршілік етуінің мәні туралы  философиялық    ізденістер;

 

-     адамгершілік  және мораль мәселелері;

 

-     ұлттық бірлік  пен саяси-әлеуметтік мәселелер  және т.б.

 

 Қазақ философиясының 3 негізгі тарихи кезеңнен тұрады:

алғы философия (ерте кезеңнен IX ғ. дейін):

 

-         қазақ халқына тән аңыздардағы  дүниегекөзқарастар;

 

-         Анахарсис, Төныкөк, Күлтегін  жырларындағы философиялық ойлар

Ұлттық философия (XIғ. –  XIXғ.):

 

-         ортағасырлық философия: әл-Фараби, Қорқыт, Жүсіп Баласағұн, Махмұд  Қашғари, Дулати, Яссауи;

 

-         ХҮ-ХҮІІІ ғғ. Жыраулар дүниетанымы:  Сыпыра жырау (ХІҮ ғ.), Асан қайғы,  Қазтуған Сүйінішұлы (ХҮ ғ.), Доспанбет,  Шалкиіз (ХҮІ ғ.), Жиембет, Марғасқа (ХҮІІ ғ.), Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар  жыраулар мен Шал ақын (ХҮІІІ  ғ.)

 

-         ХІХ ғ. ағартушылық философия:  Шоқан уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев

 

-         ХХ ғ. философиясы: Шәкәрім  Құдайбердіұлы; 

 

-         ХХғ ағартушылық-демократиялық философия:  Жүсіпбек Аймаутов, ахмет Байтұрсынов,  Әлиххан Бөкейханов, Мыржақып дулатов,  Халел Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаев. Ұлттық демократиялық қозғалыстың  жетекшілері, „Алаш“ партиясын  ұйымдастырып, халықтың ұлттық сана-сезімін  оятуға тырысқан.

 

-         Кеңестік дәуірдегі отандық философия:  Ж.Әбдилдин, А.Нысанбаев, М.Хасанов,  М.Сәбитов,З.Мұқашев, А.Балғанбаев, В.Зорин,  М.Изотов т.б.

 

 

Қазіргі заман философиясы: қазақ халқының мыңжылдарды қамтыған рухани дүниесі қайта қаралып  зерттелуде, сол сияқты әлемдік философияның соңғы тыныс-тіршілігін талдап зерттеулер жүргізілуде: Ә. Нысанбаев, М.Орынбеков, С. Ақатай, Б. Нұржанов, А. Қасабеков, Т. Ғабитов, Қ. Нұрланова, Т. Аитқазин, Т. Бұрабаев, Ғ. Есім т.б.

 

          

 

       Көне  түріктердің дүниекөзқарастарын  біз алғашқы діни сенімдер  мен табиғатқа  деген сүйіспеншіліктерінен  байқай аламыз. Қазақ жерін мекендеген  ежелгі тайпалардың бірнеше наным  сенімдері (шаманизм, тотемизм, Тәңіршілдік,  анимизм, фетишизм)  болған. Соның  ішінде ежелгі қазақтардың дүниетанымын  толықтай ашатын Тәңіршілідік  діні еді. Тәңіршілдікте басты  құдай – Тәңірі, ол аспан әлемнің  жалпы сипатын беруші, жердегі  өмір образын қадағалаушы. Тәңіршілдіктегі  Құдай өзімен-өзі пайда болған  немесе батыстық тілмен айтсақ, өзіне-өзі себеп абсолюттілік  емес, ол  табиғат құбылысы. Оның  барлық әрекеті табиғаттың тылсым  күштері арқылы адамға танылып  отырады.