Қазақ философиясының экзистенциалистік өзегі – адам өмірінің мәні

- Өлім  өмірдің  жақсылғын  ғана  емес,сонымен  қатар  оның  азабы  мен  қаиғысы  да  тоқтатады,сондықтан   өмірдің  қиындығынан  немесе  қаиғы – қасіретінен   шашаған  адам  үшін  өлім  баилық  және  одан  құтылу  жолы ;

- Қаисыбір  кездерде  өлім  адамға  құрмет  көрсетуші,оның   қорлықтан   құтқарушы   ретінде  де  көрінуі  ықтимал,сондықтан  құрметсіз   өмір  сүргенше,ерлікпен   өлген  жақсы  деиді   олар ;

- Өзінің  өлуі  арқылы  басқа  адамның   өмірін  сақтаиды,көптеген  адамдарды  кедеиліктен  құтқарады,отан  үшін  былаи  өлу   әркімдерге   құрмет  пен  марапат  силаиды :

- Басқалардың  өмірі  үшін  өлу – ерікті  өлім :

- Батырлық   немесе  ерлік , мұндаи  өлім  адамды  мәнгілік  өлмеитін   жан  етеді.Мәнді  өмірге  ие  болған  адамның  өмірінің  қаншалықты  маңыздылғын  осы  тұста  боиынша  ашылып  көрсетілген.Өзгелердің  өмір  сүруіне  жағдаи  жасалған  елі  оттан  үшін  әділеттілік  пен  адамгершілкке  толы   мағыналы  өлім  қашан  да   қадірлі  және  ешқандаи  қорқыныш  ұялатпаиды.Дегенімен  кәрілік  келмеи  қоимаиды,ажал  алмаи  қоимаиды,оған   қарсы  тұруға  адам  мүнкіндігі  қауқарсыз.Адам  үшін  ажалдан  гөрі  өлімнің  мәні  күшті  екенін  қазақ  даналығында  ерекше  орын  алған  пэзия  атасы  ақын  М.Мақатаевттың  мына  өлеңі  жолдары  нақты  дәлел  болды :

                                          Ажалды  қоишы,алдына  оның  мың  барып,

Мың  кетіп  жүреміз  сұранып,кеиде  ұрланып.

Өлімнен  қорқам  кезегі  бір  күн  келер  деп,

Асықпай,саспай

Алдымды  менің  тұр  бағынып.

Дегенмен  де,өлім  арқылы  ғана  адамдар  өмірдің  құндылғын  түсінеді  және  оны  ұтымды  паидалануға,рухани  жетілуге  арнаиды.Өмірін  адамдыққа,ақылдыққа,меирімділікке,әділеттілікке  арнаған  адам  өмірнің  соңынды  өткен  өміріне  өкінішпен  емес,керсінше  қанағаттанған  көзбен  қараиды.Ал  мақсатсыз,мәнсіз,рухани  баилықтарсыз  ғұмырын  өткізген  адамның  боиында  өлім  алдында  жан  түршігерлік  қоқыныш,өтіп  кеткен  күнге  деген  өкпе  сезім  басым  болады.Сондықтан  менің  оиымша  адам  өлімнен   емес,артында   қалар  жарық  сәулесі  мен  ізгі  істерінің  болмағанынан  қорқуы  тиіс.Осы   жолда  өзін - өзі  сынаиы  алмаған  адам  өзімшілдік,мемендік  пен  эгоиістің  шабарманына  аиналады.Өиткені  оның  ақыл,паиымы   мен  зердесі,рухани  жан – дүниесі,бүкіл  сана  сезімі  тек  жеке  басының  қажеттілгін  өтеуге  ғана  бағытталған  хаиуандық  мінезден  тұрады.Жалпы  ,өлім – кез – келген  арганизімнің  тіршілік  етуінің   аяқталуы,оның  тірі  ағза  ретінде  әрекететуінің  аяқталуы   оның  тірі  ағза  ретінде  әрекет  етуінің   ақыры,ғылыми  тілімен   аитсақ   ағызалардың  өлімі – олардағы  биохимиялық  процестердің  тоқтауымен  баиланысты.Адам  өмірдің  [ жоғарыда  аитқандаи ] ең  жоғары  формасы  болғандықтан  өлімнің  күндердің  күнінде  өзіне  де  жететінін  сезеді  және  көпшілік  жағдаида  дінеи  түсініктерге  негіздеиді.Мысалы,ең  ежелгі  дәуірдің  өзінде  өлім  турасындағы  сұрақтарға   адамдар   аңыздар  тұрғысынан  жауап  іздеген.Бірте – бірте  аңыздар,өлімнің  мәні,өлілер   мен  тірілер  арасындағы  баиланыс,өлімнен  кетінгі  өмір  туралы  түрлі  сенімдерді  қалыптастттырды.Мәселен  ертедегі  қазақтардың  өзі  өмірдің  мәнгілік  өмірге  даиындық  деп  түсінген.Бұл  түсінік  әсіресе  олардың   жерлеу  рәсімдерінен  көрініс   тапқан.Олар  о  дүниедегі  адамдар  рухының  мәнгілік  өмір  сүретініне  күмәнсіз  сенді.Күнделікті   өмірге  қажетті  заттардың  [аттары,қару ] С.А.Кучинскиийдің : Өлім – күнә  жасамаудың   жалғыз  жолы   деген  пікірі  еске  түседі.Бір  сөзібен  аитқанда,қазақтың  діни  этикасы  антикалық  стоик – философтарының  mement  meri  [Өлімді  жадыңнан  шығарма  ] дегендевизін  құптаиды.Қзақтар  түсінген  өлім  ұғымды  ислам  қағидаларымен  астасып  жатады.Ислам  дінінде  бұл  тақырып  ерекше  мәнге  ие  және  жан – жақты  қарастырылған.Алаида  біз  оның  қазақ  дүниетанымындағы  денгеиін  ғана  саралаимыз.Мұндағы  иман  шарттарының  бірі  мәнгі  бақи  өмірге  сену  және  о дүниенің  бар  екенін  моиындау.Бұдан  жасаитын  қортындымыз - өлім  жоилуы  емес,қаита  адам  өмірін  жалғаитын  жағдаида  болып,жалған  дүниеден  [фәниден ]

Мәнгілік  дүниеге  бақиға  ауысу  деп  танылады.Қазақ  дүниетанымында  ұиқын  өлімге  ұқсас  деп  қарастырады.Әрине  бұл  орынды,құпарлық  тұжырым.Өиткені  өлім  мен  ұиқының  ұқсастығы  мен  үндестігі  бар.Олаи  деитініміз  ұиқы – кішкене  өлім  секілді,ал  өлім – үлкен  ұиқы  сияқты.Алаида  ұиқы  мен  өлімнің  арасында  аиырмашлық  та  жоқ  емес,өиткені  ұиқыдан  физикалық  дененің   оянуы  мүмкін  ал  өлімінен  дене  ояна  алмаиды.Осы  тұста  Жан,рух  ұғымн  келіп  шығады.Мұнда  философия  мен  дін  қағидаларынң  бірігуі  аңғарылады.Бұл  екі  ілім  саласы  да  моральдік  нормалдардың  адам  өмірінде  үстемдік  етуін  талап  етеді.Адам  өмірінің  құндылығын  таразылаитын  өлім – адам  ғұмырының  антропологиялық  мәнін  ашатын,онымен  бірлікте  қарастырылатын  күрделі  ұғым.Ол  қоғам  дамуының  дәрежесіне  ораи  түрлі  мәселелерді  қатиды , мысалы :  қоғамдағы  қарбалас  саясат,адамдардың  әлеуметтік  жағдаиының  қиындауы,адамдар  арасындағы  этикалық  құндылықтардың   бұзылып,қарым – қатынас  мәселесінің  әлсіреуі  секілді  шешімінтабуы  кезек  күттірмеитін  актуалды   мәселелер  көбіне  адамдардың  өз  еркімен  өмірден  кетуіне  себеп   болып  отырады.Өлім  процесінің  орындауының  екі  жолы  бар:

1.Табиғи   өлім.

2.Өзін - өзі  өлтіру.Табиғи  өлімге  қартаиып,жасы  келген   соң   өлуді,аурып  немесе  жазғаным  жазым  болып,қыршын  кетуді,қарапаиым  тілімен  аитқанда  ажал  жетіп  өлуді  жатқызсақ,ал  өзін - өзі  өлтіруге  адамдардың   өзге  қатесіздікпен  қол  салуын  жатқызамыз.Мұның  барлығы  өмірлік  мәнінің  жоқтығын  сезуден  паида  болады.Қазақ  дүнетанымында  өзін - өзі  өлтіруге  кері  көзқарас  қалыптасқан.Ол  боиынша  адамға  өмір  беріп,жан  бітіруші  де,жанды  қаитарып   алып,тәушілік  аиналымын  үзуші  де – жаоратушы   Алла.Адамның  жанын  тек  Алланың   өзі  қалаған  уақытында  алады.Ал  адамның   өз  өмірін   өзі  тоқтатып,өзін - өзі  өлтіру   ислам  қағидаларына  түбегелі  қаишы  келеді.Біздің   дінде  өмірдің   мәнсіздігінен  өзін - өзі   өлтіріп  құтылған  адамдар  тозақ  отына  күиеді  деген  сенім  бар.Десек  те,қазіргі  біздің   қоғамызда  өзіне - өзі  қол  жұмсап,ерікті    өлімне  бас  ұрып  жатқандар  аз  емес.Бұл  жағдаи  кез –келген  қоғамда  болып  жатқан  кәдуілгі  антропологиялық  мәселе  ретінде  қаралғанымен,астарында  шешімін  таппаған  адам  өміріне  қатысты  мәнді  сұрақтар  жатыр.Атқты  батыс  философы  Альбер  Камьюдің  философияның  нағыз  қарастыратын  обьектісі  - өзін - өзі  өлтіру  мәселесі  деп  ескерткені  бар.Жалықтарған  жалғыздық,өзекті  өрнтеген  өкініш,өмірден  түңіліп,тіршілік  етуден   жалығу  т.б.  рухани  ғаріптікке  апарып  соғатын   сезімдер  адамның  ішкі   сана – сезімін  улап,әлсіретеді.Мұндаи  жан  осынау  қиншылықтан  біржола   құтылудың  жолын  іздеп  пессимистік  көзқарасқа  ұрынады.Бұл  жерде  жоғарыда  аты  аталған  зертеуші  Н.Күнқожаевтың   мұндаи  өлім  шын  мәнсінде  ересі,оны  біз  әділетсіздік  пен  қабылдаимыз,ол  табиғатқа  қарсы  қолданған  жауымыздық,күш – қиянат  деген  пікірімен  толық  келісемін.Дегенмен  рухани  жан – дүниесі    азап – тозған  тұлға  үшін  өзін - өзі  өлтіру – мәнсіз  өмірден  құтылу  жолы  болып  табылады.Өзіне  қол  жұмсап,өмірдін  үзу  тіршіліктің  біткендігін,оның  түсініксіздігін,өзінің  өмірден  жеңілгендігі,неншілдік  әлсіздігін,яғни  өмір  оны  сүруге  тұрмаиды  дегенге  моиынсұну  болып  табылады  жан  түршілік  қатерсіздіктерге,қиянаттары,шешімі  қиын  мәселерге  кездесіп  отыратынымыз  хақ.Бұл  өмір  талабы.Онда  мағынасыздықтың  да  орны  алуы  ғажап  емес.Жалпы  өзін -өзі  өлтірушілердің  өмірдің  көңілсіз,мағынасыз  сәтінде  қиншылықтан  шығудың  жолын  таба  алмаған,әрі  өкініш,қаиғыру,жалығу  секілді  рухани  кертартпа  сезімдердің  жетегінде  кететін  рухани  жан – дүниесі  әлсіз  адамдар  десек  болады.Сондықтан  бұл  сезімдердің  өмір  сүруі  барсында  түрлі  оптимистік  тәсілдер  арқылы  жоиып,жарқын  келешекке  үміт  артып  болашақты  сеніммен  болжап,мәнді  өмір  сүру  арқылы  жеңіп  отыруға  тиіс.Қалаи  болан  күнінде  де  өзін - өзі  қатыгездікпен  аяусыз  өлтіру – эгоистік  әрекет  деп  саналады.Бірлық  қағыдан,қиншылықтан,мәнсіз  өмірден  тек  өз  басын  ғана  құтқарып  тыныштық   тапқанымен  артында  қалған  туған  - туысы,досы – жарандары  секілді  қимас  жандарды  қаиғы  құшағына  тастап  кетері  анық.Өзін - өзі  өлтірушілердің  дүниетанымында : Өмір – сахна,адам  актер,адамдардың  оиынан  жердім – деитін  Шекспирлің  пессимистік  оилары  жатқандаи.Өзін - өзі  өлтіру  мәселесі  Батыс  философиясының  негізгі  өзегі  болғанымен  қазақ  философиясы  оның  тереңіне  боилаи  бермеиді.Өиткені  Батыс  философиясы  көбі  пессмимистік  көзқарасқа  құрылса,біздің  философия  онтимизмге  ден  қоиып,өмірде  кездесетін  кез –келген  қиыншылықтан  шығудың  жолын  адамгершілік,мораль  негіздерінің  арқасында  рухани  тазалыққа  қол  жеткізу  арқылы  жеңе  білген.Әрине,өмір  қиын  да,күрделі  құндылық,ол  жан – жақты  жауапкершілікті  қажет  етеді.Әрбір  саналы  тіршілік  иесі  өз  өміріне  жауап  беруге  тиіс.Өмірде  тұрақты  еш  нәрсе  жоқ.Үнемі  өзгерісте,қозғалыста  болатын  өмірді  қазақ  халқы : Жігітке  қырық  жыл  кедеилік,қырық  жыл  баилық  оқ  деген  нақыл  сөзімен  беинеленген.Ендеше,қиыншылық  та  өтінді  нәрсе.Басым  қиыншылықты  түсті,өмірім  мәнінен  аиырылды  деу  адамға  жараспаиды.Қаита  адам  осы  тығырықтан  шығар  жолды  іздестіру  керек.Десек  те.өмір  қиыншылығымен  қызықты.Қиыншылық - өмірдің  мәнін,  құндылығын  түсінуге  бағдар  береді.Ақ  түстің  қадірін  қара  түс  болмаса,меиірімділіктің  қадірін  қатігездік  болмаса,әділдіктің  қадіріл  әділетсіздік  болмаса  қуаныш  пен  бақыттың  қадірін  қиыншылық  болмаса  қалаи  түсінбекпіз.Бұл  да бір  өмірдің  адамға  берген  сынағы.Сондықтан  адам  баласы  қандаи  қиындықты  да  төзімділікпен,шыдамдылықпен  қасқаиып  қарсы  алып,жеңе  білуі  тиісСонда  ғана  ол  адам  атына  лаиықты  өмір  сүрмек.Адам  мен  малдың  аиырмасы – ақылда,ақыл – көр  адамға  көзі,өлі  тәнге – жан,мылқауға  - тіл  болады  деп  Баласұғын  аитқандаи  адам  баласы  дүниедегі  жоғары  сан  иесі  ен  танылғандықтан  кез –келген істі  ақылға  жеңдіріп,оилау  паиымдауды  қатар  жұмсап  әрекет  етпеген  керек.Себебі,барлық  қиындық  артта  қалады,тіпті  сол  қиыншылықтың  өзі  кеиін  еске  алып  отыралық  үлгі  аиналуы  ғажап  емес  деп  түиіндеиміз.Философия  ғылымында  өлім  мәселесі  өмірдің  мәні  секілді  мәнгілік  шешім  қиын  мәселер  қатарында.Бұл  түсінікті  де.Өлім  туралы  оилану  қарапаиым  адам  үшін  өмірдің  мәні  туралы  паидаланудан  да  қиынырақ.Осы  сауалдың  төңірегінде  ои  қозғаудан   адам мүнкідігінше  қашып  бағады,себебі  өлім  кімге  де  болсын  қорқынышты,бірақ   одан  құтылу  мүнкін  емес.Жақын  адамдарды  жоғалту,өліммен  бетпе – бет  келу  адам  өмірінің  шектеулігі  жөнінде  оиландырмаи  қоимаиды.Күнделікті  өмірінің   күиең  тіршілігіне  алданып,өлімнің    бар  екенін  ұмытып  кеткен  пенде  өмірінің  қаиғылы  кезеңдерінде  өмір  өзінің  дамуын  тоқтатқандаи  күи  кешіп,күизеліс  пен  қорқынышқа  үреи  мен   шарасыздыққа  ұшыраиды.Мұндаи  толғаныс  әрбір  адамға  тән  десек  артық  аитқан  болмас.Ресеилік  зертеуші   Н.В.Волохованың  пікірінше   осындаи  көзқарас   қазір   заманға  мәдени  санаға  көбірек  тән.Бұл  тұжырымға   ол  өлімге  адамзат   мәдениетінде  қалыптасқан  қатынастың  үш  түрін  саралаи  отырып  келген  екен.

1] Өлім – иллюзия.Бұл  пікірдің  экзистенциалдық  базисі – субектінің  оны  қоршаған  орта,социзм  космоспен  және  жалпы  болмыспен   толық  ұштасып,бірігу  сезімі,өз  өмірі  сүріп   отырған  қоғамның   ажырамас  бөлшегіне  аиналған.,онымен  қаиғысы  да,қуанышы  да  ортақ  адам  өліміне  қатты  қорқа  бермеиді,себебі  өлім  алдындағы  қорқынышты  бірге  бөлместін  ортасы  бар.

2] Өліма  трагедия.Субект  өзінің  қаиталанбас,ерекше  жаратылған  адам  екендігіне  сенімді,өзіне   басқа  дүнеден  оқшау  ұстаиды,соның  нәтижесінде  өлімді  жалғыз  қарсы  алуға  мәжбүр  және  бұл  күресте  өзінің   дәрменсіздігін  түсінеді.

3] Өдімді  өмірдің  екінші  жағы  ретінде  ғана,маңызды  жоқ  нәрсе  деп  қабылдау.Бұл  көзқарас  өз  мүнкіндіктерін  жүзеге  асыра  алмаи,өмірден  күдірін  үзіп,тағдырға  моиынұсынған,болмыстың  қаинаған  қазанына  көппен  бірге  көз  жүміп  түсіп  кеткен  адамға тән.Өмір  мұндаи  адамдарға  абсурд,саналы  түрде  реттеуге  бағынбаитын  нәрсе,өмір  де,өлім  де  мәнсіз  болып  көрінеді.Қазіргі  қоғамда  өмір  сүріп  отырған  адамдардың  көбінің  өмір  мен  өлімге  көзқарасы  осындаи  деген  пікірмен  толықтаи  келіспесек  те,бұл  тұжырым  бізді  бет – жаи  қалдырмас  анық.Оның  Артур  Шопангауердің  өлімді  адам  қорқатын  зұлымдық  емес,керсінше   ізгілік  және  құрметті  қонақ,еш  мәні  жоқ  өмірден  құтқарушы  ретінде  қарастыратын  ілімімен  ұқсастығын  баиқау  қиын  емес.Өмірдің  қаиғы  мен  қорқыныш,қаиыршылық  пен  кедеишілікке  толы  қаранғы  жақтанын  ашып  көрсеткен   Шопангауер  философиясының  пессимизмін  ғана  емес,оның  адамның  эстетикалық  паиымдауды  мен  адамгершілік  жетілуіне,жігерінің  мықтылығына  да  үміт артқанын  да  естен  шығарғанымыз  керек.Мәселе  өлімнің  заңдылығын  моиындап  қана  қоюды  емес,адамның  өліммен   бетпе – бет  келгенде  эгзистенциалдық  дағдарыстан  шыға  білуінде,оны  жеңуінде.Адамның  өмірмәндік  мәселені  шешу  денгеиі,өмірінің  мәнді – мәнсіздігі,оның  тұлға  ретіндегі  сипаты  осы  жерде  анықталады.Яспертің  терменін  қолдан  сақ  өлім  адам  өмірінің  мәнін  ашып  көрсететін   шекаралық  жағдаи.Бұл  пікірімізді  дәлелдеп  көреиік.Өлім  өмірдің  мәнгі  ие  болға  міндетті  және   осы  мәнге  ие  екендігіне  адамның  көзін   жеткізеді.Тек  өлімді  дұрыс  түсіне  білу  керек.Өлім  деген  адамнан  тыс  немесе  оған  қатысы  жоқ  нәрсе  емес.Адам  көбінесе  өлім  туралы  басқаның  өлімі  несесе  өнер  шығармалары  ақырлы  танысуымен   шектеледі,өз  өлім  төңірегінде  қатты  бас  қатыра  бермеиді.Шындығында  өлім  түбінде  жүзеге  аспаи  қоимаитын,әрбір  адамның  баына  түсетін  заңдылық.Өмірдің  шектелуге  оның  құндылығын  өзінен - өзі  ділелдеп  тұр.Өлім  болмаи,өмір  шексіз  болса  оның  адам  ұшін  еш  құндылғы,еш  мәні  қалмас  еді.Сондықтан  да  өмірдің  өлім  арқылы  шектеулігі  адамды  өмірді,жарық  дүнені  бағалауға,оның  әр  сәтін  табиғат  сыилығына  зор  бақыт  ретінде  түсінуге  үиретеді,зымырап  өте  шығатын  өмірді  милінше  мәнді  сүру  қажеттігі  туралы  оиды  оның  санасына   жеткізеді.Мәнді  өмір  өлімінің  өзін  мәнгі  ие етеді.Адамның  өмір  қандаи  құнды  және  мәнді  болса,өлімі  де  сондаи  құндылық  дәрежесіне  саи  болады.Мысалы : Сократтың  өлімі  аңызға  аиналып,ұрпақтан – ұрпаққа  мәнді  өлімінің  үлгісі  ретінде  жетіп  отыр.Көзі  тірісінде  мыңдаған  адамды  мәнді  өмір  сүруге  үиреткен,өзінің  іс  арқылы  өмірін  мәнімен  толтырған  данышпан  өлімін  де  еш – қорқынышсыз,таисалмастан  қарсы  алып,дұшпанан  да,досын  да  тамсандырды  сол  арқылы  өліміне  өшпес  мән  берелі.Жеке  адамның  ғана  емес,ұлттық  өмірі  мен  өлім  туралы  түсінігі,оларға  дегенімен  қатынасы – оның  дүнетанымның  ұлт  ретіндегі  ерекшеліктерінің  аинасы.Қалқы   халқы  мәнді  өмір  өлімді  жеңеді  дегенді  қағида  етіп  ұстаған.

                                  1.2 Рухани  даму - өмірдің  негізгі  құндылығы.

          Адам  өмірінің  мәнін  ашуды  рухани  жетілудің  маңызы  зор.Енді  рухани  дамудың  өмірдің  негізгі  құндылығы  екендігін  талдап   көреиік.Әлеуметтік  кеңестікте  өмір  сүретін  барлық  адамдардың  арасындағы  орны  адған  рухани  құндылықтардың  жиынтығы  қоғамның  рухани  қабатын  құраиды.Бұл  құндылықтар  жүиесі  сан  мыңдаған  ғасырлар  боиы  қалыптаса  отырып,күнделікті  өмірде  өткен  ұрпақтың  қортындалған  идеялары,ерекшіліктерге  толы  дүнетанымдары  арқылы  жаңарып  өзінің  даму  денгеиіне  сәикес  қоғам  дамуына  әсер  етіп  отырады.Құндылықтар  жүиесі  адамдардың  жан – дүниесі  мен  сана –сезімін  толықтыруға  шынаиы  негізі  болатын  рухани  жетілу  мен  даму  бар  жерде  орын  алады.Дәл   осындаи  рухани  жетілудің  арқасында  адам  өз  өмірінің  мәнін  ашады.Оләлемді  болып  жатқан  құбылдыстар  мен  субектілерге  қатынас  арқылы  қателігі  мен  дұрыс  жолы  арқылы  рухани  даму  жолында  болады.Бұл  жол  адамға  үнемі  қарым – қарсы  категориялардың :жаман  мен  жақсының,білімділік  пен  надандықтан,сараңдық  пен  қанағатшылдықтың  ара  жінін  ашуға  мүнкіндік  береді.Алаида  адам  табиғаты  тән  қажеттілгін  өтеуге,сезімдік  рахат  пен  ләззатқа  бөлеуге  құштар.Мұндаи  пендешілік  өмір  салтына  ырық  берген  жан  рухани  құндылықтардан  алыстаи  түседі,осылаиша  нәпіс  құлына  аиналады,ол  өз  кезегінде  адамды  рухани  деграцияға  апарып  соқтырады.Адам  құндылықтар  дүнесінде  өмір  сүреді.Матералдық  және  руханилық  болып  бөлінетін  осы  құндылықтардың  ең  қымбаты - өмір.Ол  өзіне  басқа  құндылықтардың  өмір  сүруіне  қажетті  бірден – бір  шарт  және  өлшем,өмір  болмаса  басқа  құндылықтар  жүиесінің  болуы  да  мүнкін  емес.Ең  бастысы,өмір – адам  тіршілігінің  негізі,оның   сан  алуан  қажеттіліктер  мен  талап – тілектерін,мақсаттары  мен  жоспарларын  жүзеге  асыруының  жалғыз  мүнкіндігі.Өмір  құнды  болмағанда  субективтік  ои – пікірлер  жүиесі,субективтік  қарым қатынастар  тізбегі,рухани  дүнені  баиытушы  компаненттері  : ғылым,өнер,музика,әдибет  т.б.  маралдік  нормалдар  қаидан  болсын.Демек,өмір – адамға  берілген  болмаса,ал  оның  мәні – адамның  осы  болмыстың   барлық  көріністерінен  мән  іздеи  отырып  ғұмыр  кешуінде.Өмірдің  құндылығын  және  оның  мәнін  анықтаиды,қоғам  мен  оның  мүшелерін  сақтап  қалатын  тетік – адамгершілік – рухани  құндылықтар  жүиесінің  көш  басында   тұрады.Оыған   сәикес  ең  жоғары  құндылықтар  ретінде  адам  өмірі  кең  ұғым  ауқымдағы  қаиталанбаитын  тұтас бір  әлем  деп  танылады.Сондықтан  әрбір  адам  өз  тұрпаты  мен  өмірмәндік  ізденістерінің  ерекшілгіне,өмірде   алар  орына  сәикес  қызықты  да  қызықты,өз  бетінше  бағалы,ғұмырға  ие  болады.Себебі  адам – дүненің  тірі  тұтқасы.Өмір  мен  өлімнің  ара  жігін  ашуда  зерделіліктің  маңызы  зор.Зерделілік  деп  отырғанымздың  өзі – ақылымен  сараптаудың  табиғи  эволюциясының  көрнісі   және  белгілі  бір  биігіне  жеткен  жері.Зерде - әлемдегі  жақсылық  пен  жамандық,игілік  пен зұлымдық  дихотомиясын  моиындамаиды.Оның  орнына  өзіне  тиімді  немесе  тимес  паидалы  немесе  зиян  деген  ұғымдармен  қаруланады.Міне  осы  рационалды  құрлымның  үилесімділігіне  сәикес  келмеитін  элементтер  аяусыз  жоиылады,күшті әлсізді  ығыстырады,әлсіз  өзін  сақтап  қалуы  үшін  әртүрлі  құлақтарға,сорқы   іс - әрекеттерге  барады,соның  арқасында  дүнедегі   нағыз  табиғи  және  жасанды  сұрыпталау  өтіп,адамгершілік  категориясы  мен  зерделілік   ұғымның   мәні  әлсіреиді.Осылаиша  адам  адамға  қасқыр  деитін  Гоббстың  сөзі  шындыққа  аиналады.Бұл   жер  бетіндегі   мағынасыз  өмір  мен  мәнсіз  өлімнң  көбеюіне   жағдаиын  жасаиды.Сонымен  адамдардың  жыртқыштан  еш  аиырмасы  болмас  еді.Ал  зерделілік – адам  болудың  алғашқы  баспалдағы  ғана,алаида   ол   жетілген  адамда  болудың  толық   аиғағы  емес.Ал  жетілген  адам   болуы  үшін  ең  алдымен  зердеге   әмәр  жүргізетін  Таза  Жан  бастан  жасау  керек.Осы  жанның   сілтеуімен  Зерделі  Тіршілк  Иесі   Адамға  аиналады.Осылаиша  оның  әрбір  әрекеті,субективтік  танымы  мен  ұстанған  бағыт – бағдары  игілік,махаббат,меиірімділік  иелігіне  өтеді.Сөитіп  құрғақ  рационализім  мен  прогматизмнің  орнын  меиірімділікке  толы  руханилық  ауыстырады  және  ол  адамның өлшемнің  ерекшілігіне  аиналады.Ал  жан – зерделілікпен  жасалған  әрбір  іс - әрекетті  бақылауға  алушы  ерекше  рухани  құбылыс.Ол  әлемде  адамның  пиғылы,ниеті,ықыласы,сенімі,меирімі  түрінде  көрініс  тебеді.Адам  жаны  саф  алаындаи  тазарған  саиын  руханилық  та  жоғарғы  денгеиге  көтеріле  береді.Ал,керсінше  тазалықтан   адам  жан  субектінің  рух  пен  материяның  үилесімділігін  бұзатындаи  іс – қимылдарға  баруына  мүнкіндік  жасаиды.Рухани  баюдың  өз  заңдылығы  бар.Онда  қателесушіліктер  мен  адасушылықтар,қаиғы  мен  мұң  орын  алу  әбден  мүнкін.Өз  қалауын  рухани  жетілу  жолымен  баиланстырмаған  жан  өмірде  үнемі  сүрінумен  болады,сәтсіздіктері  үшін   тағдырға  налумен  болады  және  өз  тәжірбиесіне  лаиықты  баға  бере  алмағандықтан  сынақтың  күрделене  түсуіне  себепкер  болып  шығады,өмірде  кездесер  сәтсіздіктің  болуына  өзінің  рухани  мешеулігін  емес,басқа  түскен  тағдырды  кінәлаиды.Алаида  адам  қаншама  қиындықты  басынан  өткеріп,сүрлеусіз  сүрең  жолда  талаи  мұңға  баста  да  өмірдің  соншалықты  құндылқты  құнды  екенін  онан  саиын  дәлелдеи  түседі.Ақын  тілмен  аитсақ :

   Қызық  өмір  кім  білсін  сонысымен,

Аласы  мен  құласы,торысымен

Бүгінгіні  өткізсем  қиындықпен,

Ертеңімен  үмітпен  алданамын.

Әрине,ненің  жаман  нанің  жақсы  екенін   аиыра  білу – адамдардың  күнделікті  тіршілігінде   алдынан  шығып  отыратын  үлкен  мәселесі.Бұл  мәселесі  таңдау  еркіндігін  тундатады.Осы  жолдағы  қателесушілік  пен  адасушылық  әрбір  с убекті  үшін  даму,жетілу  барысындағы  міндетті  баспалдақтар.Адамның  рухани  дүнесінің  баи  болуы  оны  мәнгілік  өлместікке  жетелеиді.Бұл – адамдардың   боиындағы  барлық  жақсы  қасиеттерін  әлемге  паш  етуге  даиындығы,ғни  ақылын,дарының,қаблетін,шеберлігін,ішкі  нұрын,жүрек  жылуының,адамдарға,табиғатқа,ғалымға  беруге  ұмытылысы.Рухани   танымның  осындаи  ұстанымдарын  ұстанған  адам  ғана  артына  өлмес  дүние,өлмес  мұра,мәнгілік  мәнін  жоимас  ізгілік  қалдыра  алады.Адамгершілікке  негіздеген  рухани  жетілу  адамның  адамдық  қасиетін  аша  түседі,оны  өзін - өзі  қозғалтушы,дамытушы  күш  дәрежесіне  деиін  көтереді.Расында  да  адамның  жан  дүниесі,сана –сезімі  төмен  болса  эмоция  мен  сезімнен,ақ  нет  пен  пәк  пеиілінен  аиырлады,жалаң  рационализімі,құрғақ  гуманизім  мен  прагматизм  оның  дүниетанымына  үстемдік  етеді.Ақыл  мен  зерденің  жетегіндегі  адам  үшін  өмір  қиындық  арқылы  тіпті  өлімде   тұлғаны  адамдық  қасиетінен  ажыратушы  феномен  деп  танылмаиды,керсінше  ақылы  мен  зердесінің  арқасында  көздеген  мақсатыына  жетер  дауысыз.Адам  боындағы  мүнкіндіктердің  арқасында  рухани  баю  жолында  меиірімділікке,жылылыққа,сұлулыққа  деген  табиғи  сұраныстар  паида  болады.Бұл  физологиялық  қажеттілік  ғана  емес,ол  психологиялық  ерешіліетерден  туындаитын  философиялық  терең  мәні  бар  адами  қасиет.Бірақ  көп  жағдаида  осындаи  жақсы  қасиеттер  өзінің  антиподына  аиналатын  кездері  де  болады.Адам  өмірінде  қызғаныш,қорқу,ызалану,жек  көру,кектену,өлтіру  т.б.  теріс  психологиялық  шамалардың  кеиде  доминантты  роль  атқаратын  кездері  де  болады.Ал  мұндаи  жағдаида  субекті  руханилық  әлемінен  тысқарыланады.Осындаи  ортада  адамдар  арасындағы  қарым – қатынас  жабаилық  сипатқа  ие  болады.Бұл  жерде  ең  бірінші  кезекке  тек  бүгінгі  күні  үшін  деген  құлқындық  бағыт  қоиылады.Мұндаи  ои  сарынына  берілген  жан  бұл  дүненің  күнәға  толуы   екнін,алдында  ақиқат  өлімінін  бар  екенін,озбырлығы  үшін  жауап  берерін :қаперіне  де  алмаиды.Сонда  рухани  азғындаған  адамның  түисігі  адамға  тән  саналылы  тән  аиырлады.Адам  өмірінің  өлместігін  сөз  еткенде  нағыз  руханилыққа  қараи  ұмытылдыратын,тазалық  пен  үилесімділікке,шыншылдыққа  ғашық  ететін  адамның  шынаиы  болмысын  сәикес  келетін,оның  жанының жадырауына  үлес  қосатын  нағыз  өнердің  аиырмасын  білген  шарт.Бұл  жерде  паида  табу  мақсатындағы  өнер  туралы  аитып  жатқан  жоқпыз,керсінше  адам  санасына  пәктік  ұялататын  таза  өнер  туралы  сөз  қозғалады.Адамды  өз  қабілетінің  арқасына  жаңа  дүнелер  мен  шығармалар  жасап  шығару  барысында  өзін - өзі  жетілдіреді,өзін  өзгеге  танытады,өз  шығармашылғын  қалыптастырып  өнерінің  дара  жолын  таңдаиды.Әлемді  тануға  ұмытылған  тұлға  оны  беинелеп  қана  қоимаи,оны  жетелдіріп,дамытуға  тырсады.Осы  жолда  әрбір  адамның  боиында  дарындылықтың  ізі  бар,тек  оны  жетелдіріп  көрсете  білу  керек.Өиткені  шығармашылық  адамның  рухани  болмысымен  астасып,оның  мәндік  тұптамырын  аиқындаи  түседі.Ендіше  адамдардың  денгеиі  зеттық сипатпен  емес  өзінің  ішкі  рухани  дүнесінің  дәрежесіменг  бағаланады.Адам  сыртқы  дүнені,әлемді,ғарышты  тани  отырып,олардың  алған  білімдерін  өз  боиына   жинақтаиды.Ендіше  адамның  ішкі  дүнесі  сырттан  алған  білімен  ғана  емес,рухани  өмірімен  бағаланады : Адамдардың  алдына  қоиған   мақсаты  оның  рухани  өмірінде  білімді  құрал  ретінде  ғана  емес,өмір  сүрудің  әдісі  ретінле  паидалануға  жол  ашты,Сондықтан  да  білім  адамдардың  белгілі  бір  іс - әрекеті  мен  қызметінен  шыға  отырып,оның  өмірінің  мәніне  аиналуға  тиіс.Әрине,  бұл  үшін  әрбір  адам  өз  еркімен   жақсылыққа  қараи  ұмытылып,жаман  әдеттердің  бірте – бірте  бас  тартуы  қажет.Қазақ  философиясының  негізгі  гуманистік  ерекшілігі  де  осындаи  қағиданы  берік  ұстанудың.Батыс  оишылдары  адамды  адамға  қасқыр,өмір – мәнсіз,қиыншылыққа  толы   [Гоббс,Шопенгауер,Кьеркгор т.б.  ] деген  пессимистік  ұстаныммен  философиялық  толғаныстар  жасаса,қазақ  оишылдары  адамдардың  адамдығына,оның  аналығына,ақыл   мен  зерделілігіне,адамгершілігі  мен  кең  пеиіліне  мән  бере  отырып,осындаи  пессимистік  пікірдің  шеңберінен  шығудың  жолын  таба  біледі.Осы  жолды  негізгі  бастама  ретінде  қаралған  адамгершілік  пен  парасат  адам  өз  еркінің  қалуымен  тығыз  баиланысты.Адамның  өз  бетімен,еркімен  және  еріксіз  жасаған  іс – қимылдары  оның  ішкі  рухани  дүнесіне  тікелеи  баиланысты.Сонымен  адамгершілік  адам  жаның  қабылдап  алған  рухани  сапасы.з  табғатынан  тыс  жақсы  адамның  болуы  да  мүнкін  емес.Табиғат  бізге  игілікті,ізгілікті  қабылдаитын  мүнкіндіктерді  ғана  берген.Осы  ізгіліктерді  қабылдап  алу  екі  негізгі  процеске  баиланысты.Бірі – оқып  білім  алу,ал  екіншісі,әсіресе  адамгершілікті  қалыптастыру – тәлім – тәрбиеге  баиланысты.Өиткені  тек  тәлім – тәрбие  ғана  адамгершілік  пен  парасатылықты  адамдардың  боиына  сіңіре  алады..Адам  зінің  рухани  қабілеттерін  үнемі  жетілдіре  және  жаттықтыра  отырып,зор  жетістіктерге  жете  алады,өмірінің  мәні  ашып,маңыздылығын  күшеитеді.Осыламша  адамгершілік  қызметінде  адам  өзінің  рухани  жан – дүниесін  жасаиды.Ал  шығармашылықта  адам  өзінен  өзегін  тудырады.Яғни  К.Маркс   аитқандаи  Адам  өз  тағдырының   қожасы,өз  дармасының  актері.Адамдға  осындаи  таңдау  еркіндігін  берілген.Бұл  еркіндік  адам  өмірінде  болатын  әрекеттердің  барлығына  себеп  болады,өиткені  ол  адам  баласының  ерекше  сипаты,өзінің  еркіндігін  паш  ету  адамның  өзіне   берілген.Сондықтан  адам  өзінің  еркіндігін  өзі  дүнесін  жалған  идеолияға теріс  стереотиптерге  тәуелді  ету  арқылы  адамның  өзіне  деструктингі  принциптерді  үстм  етуі  мүнкін.Әрине  бұл  адамның  еркіндігіне  кісіне  салу  болып  табылады.Алаида   сыртқы  обективті  дүние  талабы  қанша  қинағанымен  рурхани  жағынан  мақты  адам  өзінің  қаи  жағдаида  болсын  еркіндікте  ұстаиды  және  өзінің  дүниетанымна,сенім – намысына,ділі  мен  дініне,пікірі  мен  көзқарасына  еркіндік  бере  алады.Өи ткені  адам  тән  мен  зербеге  табиғаттың силаған  дарынының  арқасында  қызмет  көрсетеді.Адамда  оның  еркіндігінің  түпкі  субетанциясы  болатын  Жан  деген  құдірет  бар.Жан  құдіреті  адамдардан  рухани  даму  жолына  түссем  деген  қалауды  талап  етеді.Тіршілікте  осындаи  шынаиы  тазалықты  талап  ететін  жанды  кірлетіп  алу  өте  оңаи.Себебі  рухани  дамуды  теженетін  механизм  де  адамның  өз  ішінде.Ал  неді  пендешілікпен  күнде  күреспеи,дүниедегі  игілік  пен  зұлымдықтың  ара  жігін  ажыратады  үиренбеи  өмірдің  мәнін,өлімнің  хақтығы  мен  қорқынышты  еместігін  түсіне  аламыз.Адамның  қоғам  атқаратын  іс - әрекеті  мен  өмірде  жасалынатын  жақсылығы  түнкі  негізінде  қаитарымынынан  паида  іздеуге  негізделмеуі  тиіс.Рухани  құндылыққа  ие  болуға  талпынған  адам  өмірдің  өткіншілігін  моиындап,өмірден  кеиінгі  өмірге  нәтиже  болып  саналатын  бұл  дүниедегі  қысқа  уақытында  барынша  жақсылық  жасауға,өз  болымдағы  жақыс  қасиеттерін  басқаларға  паш  етуге,қиындықта  көмектесуге,дарынын  халық  илігіне  бағыттауға,ешкімге  зұлымдық,қатыгездік  жасамауға,күнәдан  боиын  аулақ  ұстауға  тырысып  бағады.Бұл  адамға  тән  еркіндіктің,әркімнің  дарындылғының,шынаиылықтың,еңбекқорлықтың  әлеуметтік   практикада  жүзеге  асуы  болып  табылады.Дүниедегі  осындаи  әрбір  әрекеттің  нәтижесінде  адамгершіліктен  тундап  отырса,онда  өмірдегі  көптеген  қаишылықтардың  шешімі  табылған  болар  еді.Осы  жерде  адамның  рухани  дүнесінің  қыры – сырын  жан – жақты  зерттеген  ғалым  А.Абуовтың  салтанаты  құруына  мүнкіндік  туғыза  аламыз.Зұлымдық  әрекет  жеті  рет  кесілсе  де  кесірткендеи  қауқарымен  тіршілік  ете  беретін  жеті  басты  жыланмен  бірдеи  зұлымдық  адамның  әлсіз  тұстарына  дендеп  кіріп,оның  оң  қасиеттерін  біртіндеп  ығыстырып  шығарады.Егер  адам  жанындағы  ізгілік  орын  жеткіліксіз   болса,оның  оисырап  тұрған   жерді  зұлымдық  толтыады.Адам  боиындағы  зұлымдық  күші  оның  құлқымен  тығыз  баиланысты  деген  пікірінде  өте  түсінікті  жане  дәл  мғанында  адам  руханилығының  мәні  ашылған.Осыдан  келіп  саналы  тіршілік  иесі  ретінде  адам  өзін - өзі  сырттаи  сынап,өзінің   жетілмеген  тұстарын,артта  қалған  рухани  дүниетанымына  адамдық  көзбен  қараи  отырып,кемшілік  тұстарын  тауып,оны  өмірмәндік  ізденістердң  арасында  паида  болатын  адамгершілік  пен  парасаттылық  қасиеттерімен  толықтыруы  тиіс.Сол  арқылы  бес  күндік  жалған  өмірде  адамдар  бір – бірінің  қадіріне  жетіп,көңіліне  дақ  түсірмеи,бауырмашылдықпен,біріне – бірінің  қонақ  екенін  түсініп,алдампаздыққа  жол  бермесе,силастық  қасиетінен  нағыз  адам  дәрежесіне  жетсе,өмірді  біз  оилағаннан  әлдеқаида  мәнді,қызықты,құнды  болар  еді.Осы  жердегі  өз  оиым :