Қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеудің жүйесі

     Асылында із кесушарасын  қолданудың негізгі қылмыстық  істе көрсетіліп, істе бар дәлелдемелермен  бекітілу керек. Тек осындай  жағдайда ғана істі пракурор тексергенде немесе оны сот қарағанда із кесу шарасын таңдау заңдылығы мен негізділігін бақылауға болады.

     Айыпталушы жасырынап,  ақиқатты айқындауға бөгет жасауы  мүмкін дегенді нақтылаушы дәлелдер  із кесу шарасын қолданудың  “негіздерінің негізі” болып табылады.

     Айыпталушының жеке  басын іске алу із кесу шараларын  таңдауға ықпал ететін, отбасыға  жақындық, адалдық, еңбекке деген  қатынас, еңбек ұжымының сенімі  сияқты жағдайларды қамтиды.

     Айыпталушының айналысу  түрі із кесу шарасының белгілі  бір түрін қолдану үшін маңызы бар, өйткені ол айыпталушы жұмыс істейді ме, ұжымда ма немесе жекеше ме, іссапарға көп шыға ма дегендей мәліметтермен сипатталады.

     Айыпталушының жасы  оның интеллектуалдық және өнегелік  дамуын, белгілі бір ортаға жататындығын  анықтайды, сондықтан ло ізкесу шарасын тандағанда есепке алынады. Әрине қарт адамдарды қамауға алудың жөні жоқ, өйткені олар тергеу мен соттан қаша алмайды. Кәмелетке толмағандарды қамауға алу оқиғасы сирек кездесу керек, өйткені оларды сырт әлемінен оқшаулау олардың бекімеген психикасына кері әсеретіп, өз кезегінде олардың жалған куәлік беруіне әкеліп соғады.   Айыпталушыныңденсаулық жағдайы кейбір жағдайларда оны қамауға алуға жол бермейді /шұғыл операция қажеттілігі, өмірі қауіпте болса/. Басқа жағдайларда белгілі бір бұлтартпау шарасын таңдау аурудың ауыртпалығы мен созылмалығына байланысты. Бұл жағдайда айқындау үшін кей жағдайларда сот сараптамасы жүргізіледі. Науқасы қатты адамды қамауға алу, тергеушінің оның рухын сындырып, қажетті мойындауға қол жеткізу ниетін байқатады. Сондықтан мойындауды бағалау кезінде, соттар олардың қамауға алынған адамдардың науқасының ықпалымен алынбағанына көз жеткізу керек.

     Отбасылық жағдай  бұлтартпау шарасын таңдауға  әсер етеді, өйткені жарының,  балаларының. Қарт ата-анасының болуы және айыпталушы мен сол адамдардың жақсы қарым-қатынасының болуы айыпталушының тергеу мен соттан, үкімді орындаудан қашу ықтималдылығын едәуір төмендетеді, ақиқаттың тез орнығуына және жаңа қылмысқа жол бермеуге септігін тигізеді.

     Бұлтартпау шарасын таңдау кезінде ескеретін басқа да жағдайларға алға ауыр болуын, әскери қызметке шақырылуды, лауазымдық жағдайын, сотталғандығын. Отан алдындағы еңбектерін жатқызуға болады.

     Айғақтар бұлтартпау  шарасын қолдану негізін көрсетпейді,  басты дерек яғни белгілі бір адаммен қылмыстың жасалғаның көрсетеді. Айғақтар тұлғаны айыпталушы жағдайына қоюға жеткілікті болса да оны қамауға алуға жеткіліксіз болып табылады. Мұндай жағдайда  тергеушіжұмсақтау бұлтартпау шарасы ешқайда кетпеу туралы қолхатты таңдай алады. Айыпталушыны қорғану құқымен қамтамасыз ете отыра, тергеуші жеткіліксіз негізделген қамауға алуға жол бермейді, өйтсе іс тоқтатылуы немесе сотталушы ақталып кетуі мүмкін.

     Дәлелдеуге заң бойынша  бұлтартпау шарасына әсер ететін  барлық жағдайларды талдау жатады.   Бұлтартпау шарасын таңдау туралы қаулыда айыпталушының кінәсінің дәлелдемесін немесе қамауға алу сияқты бұлтартпау шарасын қолдануға заңмен айқындалған негіздердің бар екенің нақтылайтын дәлелдер келтіруі бар көзқарастар бар.

     /Кінәсін дәлелдеуді, шығуы бұлтартпау шарасын таңдауға себеп болатын тұлғаны айыпталушы ретінде тарту қаулысында келтірген жөн еді. Бұл жағдайда айыпталушы не үшін айып тағылып отырғанын, айып неге негізделгенің және неге оған бұлтартпау шарасы қолданылғаның білетін болады.

     Осы талаптарды сақтағанда  бұлтартпау шарасын таңдау туралы  қаулы көлемі бойынша үлкен  болады, бірақ айыпталушының заңдық  мүдделері жақсы кепілденеді:  ол өзінің қандай себептен  қамауға алынғаның немесе неге  басқа бұлтартпау шарасына ұшырағаның білетін болады. Бұл бұлтартпау шарасын даулауды әжептәуір жеңілдетер еді. Бұл жағдайда тергеу құпиясының тарауынан және айыпталушының өзін кінәлайтын дәлелдерді тым білетіндігінен қорықпау керек. Бұл жерде әңгіме боп отырған дәлелдер-ерекше текті: олар айыпталушының қылмыс жасағаның көрсетпейді, оның тергеу мен сот уақытындағы жөнсіз мінезінің мүмкіндігін көрсетеді. Айыпталушыдан оның кінәсінің дәлелдерін жасырудың жөні жоқ, егер де оған айып тағылғаннан  бастап, барлық іске қорғаушы жіберілсе. Іске жіберілерде ло іс материалдарымен танысу құқына ие болу керек. Оған іс мазмұны туралы өзінің қорғалушысына хабар беруге тыйым салуға болмайды. Бұл жағдайларда айыпталушығаоған бұлтартпау шарасын қолдану кезінде осындай дәлелдерді жасырудың және айыпталушы ретінде жауапқа тарту қаулысында кінәсін дәлелдейтін дәлелдер келтіруден бас тартудың мағынасы жоқ болар еді.

     Бұлтартпау  шаралары айыпталушыға тәрбиелік  ықпал ету үшін таңдалады деген  көзқарас кең тараған. Әсіресе  бұл қоғамдық кепілдемемен, кәмелетке  толмағандарды ата-ана қарамағына  бермеумен және жабық балалар  мекемесінің әкімшілігіне берумен  байланысты бұлтартпау шараларына қатысты. Кәмелетке толмаған айыпталушыны ата-ана қарауына берген тергеуші айыпталушы мен оның ата-аналарына да қатысты тәрбие жұмысын жүргізуге тиісті деп есептеледі¹⁵.

     Бұл көзқарастарда  көптеген даулар мен қателер  бар. Үкім шығып, заңдық күшіне енгенше айыпталушы кінәсіз болып табылады. Кінәсі ресми түрде мойындалмаған және сот ақтауы да мүмкін адамда қалайша қайта тәрбиелеуге болады. Мойындау мен өкіне бұл сұрақты шеше алмайды. Кінәсіздер де мойындап, “өкініп” жатады ғой. Әсіресе кәмелетке толмаған айыпталушының ата-анасына қатысты тәрбиелік іс-шараларға жол беруге болмайды. Егер айыпты өз кінәсін мойындаса онда тәрбиелік сипаттағы шаралар сәтті болуы мүмкін. Яғни адами тәрбиелік шаралар мойындауға айырбас ретінде қолданылады, бұл қылмыстық сот жүргізудегі “айыптау бүкпесі”.

     Бостандықтан  айыру орындарының әкімшілігінің  кінәні мойындауға бейім рухта  қамалғандарды тәрбиелеуге еш  құқы жоқ. Бұл оныі ісі емес. Бұл жұмыста бостандықтан айыру  мекемесінің әкімшілігімен ынтымақтасатын /ақылға симайтын/ адамдарды пайдалануға  мүлдемжол беруге болмайды.

     Сонымен  тергеушінің айыптаушыларды қайта  тәрбиелеуге немесе мұндай міндетті  қамау орны әкімшілігіне жүктеуге  еш құқы жоқ. Сот туралы да  айту керек. Бірақ бұл айыпталушы  тәрбиелік әсер ету саласынан  тыс қалады деген сөз емес. Егер ол кінәлі болса, онда сот процесі оның өнегелік қайта құрылуының басы болып есептеледі.

     Бұлтартпау  шарасы, оның ішінде қамауға алу,  қылмыскер бостандықта қалды  деген қоғамдық пікірдің даурығыуын  ескерту және азаматтар тыныштығын  қамтамасыз ету, жапа шегушінің ары мен намысын құрметтеу мақсатында қолданыла алмайды.

     Бұлтартпау  шарасын неізгізсіз қолдану, егер  де айыпталушыны қамаудан босатуға  әкелсе, қоғамдық пікір одан сайын  ашу шақырады. Болмада бар: сол  қоғамдық пікірді тыныштандыру  үшін кінәсізді соттау. Қоғамдық пікір мен жапа шегушіні тыныштандыру бұлтартпау шарасының дербес мақсаты ретінде қарастырыла алмайды.

     Мақсаттар  мен оларға жету үшін қажет  бұлтартпау шараларын таңдауға  негіздер болса, тергеуші,анықтау  органы және сот бұлтартпау  шарасын қолдануға құқылы ғана емес міндетті.

     Бұлтартпау  шарасын таңдауға негіз болса,  оны тек бірер құқықтық шарттарды  сақтағанда ғана қолдануға болады.

     Біріншіден, бұлтартпау шарасы тек қозғалған  қылмыстық іс бойыншағана таңдалады.  Бұл негізсіз, заңсыз қамаудан қорғайтын тұлға дербестігінің басты кепілі. Тек қана қамауға алу емес, сонымен қоса ешқайда кетпеу туралы қолхат, жеке және қоғамдық кепіл сияқты бұлтартпау шаралары да егер де қылмыстық іс қозғалмаса қолданыла алмайды. Осыдан қылмыстық істі ашуға, жүргізуге және шешуге құқы жоқ тұлғалармен бұлтартпау шараларын қолдануға жол бермеу керектігі туады.

     Екіншіден,  бұлтартпау шарасы айыпталушыға  төніп тұрған қылмыстық жазадан  ауыр болмау керек. Егер айыпталушыға  қылмыстық кодекстің бабымен  телініп отырған шарасы бір жылға дейін бас бостандығынан айыруды көздемесе, қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарсына жол берілмейді¹⁶.

     Айыптаудың  заңдық жағын тергеуде немесе  сотта өзгерткенде жаңа айыпқа  сай келуі үшін бұлтартпау  шарасын өзгерту туралы мәселені әркез талқылаған дұрыс. Бұл әрекет айыпталушыға жақсы немесе жаман болуы мүмкін.

     Үшіншіден,  кез келген түрдегі бұлтартпау  шарасын қолдану шарты тұлғаны  айыпталушы ретінде тарту боп  табылады.

     Бұлтартпау  шарасы тұлғаға айып тағылып,  одан айыпталушы ретінде жауап алғаннан кейін ғана қолданылу керек. Бұл бұлтартпау шарасын мәселесін шешу кезінде айыпталушының пікірін тыңдауға, бұлтартпау шарасын қате қолданудың алдын алуға, қамау мерзімін айыпталушыны нақты қамауға алғаннан бастап есептеуге мүмкіндік берер еді.

     Бұл жағдайларда  бұлтартпау шарасын таңдау туралы  қаулы айып тағылғанға дейін  жеке тұлғадан айыпталушы ретінде  жауап алғанға дейін шығарылуы  қажет.

     Төртіншіден,  бұлтартпау шарасы қылмыстық  жауапкершілік жасына /16 жас/ жеткен адамға ғана қолданыла алады.

     Жан-дүниесі  ауратындарды қамап ұстау үшін  тергеу изоляторлар жанындағы  ауруханаларда арнайы палаталар  жабдықталу қажет. Егер ол қылмыстық  кодекспен қарастырылған қоғамдық  қаупті әрекет жасағаны дәлелденсе  оны айыпталушы ретінде тартпай-ақ бұлтартпау шарасы қолданылуы мүмкін. Бұлтартпау шарасы медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары туралы сот шешіміне дейін қолданылады. Бұлтартпау шарасын қолдануға ауруда куәлендіретін құжатты немесе маман-психиатрдың қортындысы негіз бола алады.

     Мәжбүрлеу  шаралары сайланатын және тағайындалатын  кейбір тұлғаларға да жауапты  органдардың оларды қылмыстық  жауапкершілікке тарту және қамауға  берген келісімі болған жағдайда  қатысты. Ондай тұлғалар Парламент  депутаттары және барлық деңгейдегі маслихаттар депутаттары, соттар және әскери қылмыс жасаған әскерилер мен оларға теңестірілген тұлғалар жатады.

 

 

II тарау.  Қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеудің  жүйесі.

2.1. Қылмыстық  істі жүргізу барысындағы мәжбірлеу  шаралары.

 

Процессуалдық мәжбүрлеу шараларына қолданылатын ғылыми жіктеудің маңызы оның бір уақытта барлық зертелетін нәрселерді қамту мүмкіндігінде.

Сонымен қоса олардың  әрқайсысының тұрған жерін ғана емес, сонымен қоса олардың бір-бірімен  байланысын қалыптастырады. Олардың  ішкі заңдылықтарын ашады.

Процессуалдық әдебиеттерде процессуалдық мәжбүрлеу  шаралары әр автордың әр түрлі қөзқарастарымен  топтастырылады. Мысалы, П.М.Давыдов:”Сот және тергеу органдарына алып келуге бағытталған шақыртумен алып келу түріндегі  шаралар; тінті, алу, куәландыру; айыпталушының қызметі бойынша жаңа қылмыстарды жасаудың алдын алатын шаралар; қызметіне шеттету; соттық талқылау тәртібін қамтамасыз ететін шаралар – тәртіп бұзушыларды сот мәжілісі залынан шығару, айып салу; азаматтық талапты қамтамасыз ету бөлігіндегі сот үкімін орындауды қамтамасыз ететін шаралар; мүлікке тыйым салу; айыпталушының алдын- ала тергеуде және сотта болуын қамтамасыз ететін шаралар; кесі шаралар жатады”.

      Ю.Д.Лившиц процессуалдық мәжбүрлеу  шараларын келесідей түрге жіктейді:

   1/ бұлтартпау шаралары

   2/ дәлелдемелерді  табу, алу және бекітуге бағытталған  шаралар

   3/ соттық  талқылау тәртібін қамтамасыз  етуші шаралар

   4/ аталған  топтардың ешқайсына да жатпайтын  басқа да шаралар¹⁷

   М.А. Чельцов  процессуалдық мәжбүрлеу шараларын  үш топқа жүктейді:

1/ айыпталушының  әділ соттан жалтармауын қамтамасыз  етуші шаралар

   2/ дәлелдеу  құралдарын қамтамасыз етуге  бағытталған шаралар

   3/ соттық  талқылау тәртібін қамтамасыз  етуші шаралар

   З.Ф.Коврига  процессуалдық мәжбүрлеу шараларын  келесідей түрлерін бөледі:

   1/ бұлтартпау  шаралары,келу туралы міндеттеме, ұстау, алып келу, іздестіру, этаптау,  айыпталушының қызметінен шектету,  сот мәжілісі тәртібін бұзғандарға  қолданылатын шаралар жатады.

   2/ қамтамасыз  ету құралдары, оның ойынша  олардың қатарына тінту, алу, айыпталушыны немесе сезіктіні медициналық мекемеге орналастыру жатады.

     Келтірілген  жіктеулердің барлығы бір-бірінен  айырмашылықтары аз, өйткені оларды  жіктеудің негізіне мақсаттық  белгілері қойылған, Аталған шаралардың  барлығы белгілі бір мақсатқа жетуді қамтамасыз етеді. Мысалы, бұл тұлғаны тергеу органдарына алып келу арқылы дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етеді. Кесуге және қылмыстың алдын алуға бағытталған ұстау қылмыстық процесте бір уақытта сезіктінің қатысуын және дәлелдемелер алуды қамтамасыз етеді.

     Барлық  жетіспеушіліктерге қарамастан  мақсаттық белгілер бойынша жіктеу  барынша толықтығын және процессуалдық  мәжбүрлеу шаралары түрлерінің  байланысын білдіреді.

     Жоғарыда  көрсетілген жіктеулерді талдап  қортындылай келе процессуалдық мәжбүрлеу шараларын келесідей жіктеуді ұсынамыз: бірінщі топ- айыпталушының және қылмыстық процесске қатысушы тұлғалардың қылмыстық қатысуын және тәртібін қамтамасыз етуші шаралар. Оған: бұлтартпау шаралары, келутуралы міндеттеме, алып келу, ұстау, қызметінен уақытша шеттету. Екінші топ- дәлелдемелерді табуды, алуды, зерттеуді, азаматтық талапты немесе мүлікті тіркелудің мүмкіндігін қамтамасыз етуші шаралар. Шаралардың бұл тобы:

   А/ дәлелдемелерді  табу, алу және зерттеуді қамтамасыз  ететін шаралар тінті, алу, куәландыру салыстырмалы зерттеуге үлгілер алу, медициналық мекемеге орналастыру;