Бұлтартпау шараларының түсінігі, мәні

• келу туралы міндеттеме;
• еріксіз алып келу;
• ақшалай шара.

 Келу туралы міндеттеме шарасын қолдану тәртібі ҚІЖК-нің 157 бабында көрсетілген. Осы бапқа сәйкес,қылмыстық істі жүргізуші орган бұлтартпау шарасы қолданылмаған сезіктіден, айыпталушыдан, куәдан бұл органнын шақыруы бойынша уақытылы келуге, ал тұратын жері өзгерген жағдайда ол жөнінде кешіктірмей хабарлауға жазбаша міндеттеме алуға құқылы. Егер сезікті немесе айыпталушы бұл міндеттемені бұзатын болса, қылмыстық іс жүргізуші орган оған бұлтартпау шарасын қолдануға құқылы және ол туралы міндеттеме алған тұлға ескертіледі. Жәбірленуші немесе куә келу міндеттемесін бұзатын болса, оларға қылмыстық іс жүргізу органның қаулысы бойынша еріксіз алып келу шарасын қолдану мүмкін және ол туралы бұл адамдар ескертіледі.

ҚІЖК-нің 158-бабына сәйкес, сезікті немесе айыпталушы, сондай-ақ жәбірленуші және куә дәлелді себептерсіз қылмыстық іс жүргізуші органының шақыруы бойывнша келмеген жағдайда, олар тергеушінің немесе анықтаушының, сотты, дәлелді қаулысы бойынша еріксіз алып келуге жатады.

Қылмыстық іс жүргізу органының шақыруы туралы хабарланған адамның келмеуінің дәлелді себептері мыналар болуы мүмкін: бұл адамның келуіне кедергі болған ауыр сырқаты; оның жақын туыстарының қайтыс болуы; кездейсоқ апат; бұл адамның белгіленген уақытта келуіне мүмкіндік бермеген өзге де себертер. Сезікті, айыпталушы, сондай-ақ куә мен жәбірленуші шақыру бойынша белгіленген мерзімде келуге кедергі келтіретін дәлелді себептер туралы өздерін шақырған қылмыстық іс жүргізуші органға хабарлауға міндетті болып табылады.

ҚІЖК 158-бабының 5-бөлігінде көрсетілгендей, он төрт жасқа толмағандар, одан жоғары жастағы он сегізге толмағандар оларды заңды өкілдеріне хабрламастан, сондай-ақ, жүкті әйелдер және дәрігердің куәлендіруіне сәйкес денсаулық жағдайы бойынша өзінің жатқан орнын тастап кете алмайтын немесе кетпеуі тиіс гауқас адамдар еріксіз алып келуге жатпайды.

Түнгі уақытта еріксіз алып келуге жол берілмейді.

Еріксіз алып келу туралы оның орындалуы алдында сезіктіге, айыпталушыға, тиісті жағдайда жәбірленушіге және куәға жарияланып, оны бұл адамдар қаулыға қол қойып куәландырады.

Алып келу туралы тергеушінің немесе анықтаушының қаулысын алдын ала тергеу не анықтау жүргізетін орган немесе ішкі істер органы, соттың қаулысын сот приставы немесе ішкі істер органы орындайды.

 Бұл жерде, біздің пікірімізше, сезікті мен айыпталушыға ешқайда  кетпеу және өзін дұрыс ұстау  қолхатын қолданып, ал бұл шараны  тек қана куә мен жәбірленушіге  қалдырған жөн.

Қызметінен уақытша шеттету. Бұл шара, іс жүргізу органымен, айыпталушы тұлғаға қатысты қолданылады, егер айыпталушы тұлға өз лауазымында қалу кезінде істің алдын ала тергелуіне немесе сотта қаралуына, қылмыспен келтірілген зиянның өтелуіне кедергі жасайды немесе қылмыстық іс әрекетпен айналысуын тоқтатпайды деген сенім болған жағдайда, қолданылады. Лауазымды адамға жатпайтын айыпталушыға қызметінен шеттету шарасы қолданылмайды.

Айыпталушыны уақытша қызметінен шеттетуді қолдану жөнінде қаулы қабылданады, оның көшірмесі айыпталушы қызмет атқаратын жердің әкімшілігіне жіберіледі. Қызмет орнының басшысы үш тәүлік ішінде тұлғаны қызметінен шеттетуге міндетті.

Уақытша қызметінен шеттетілген адам басқа жұмысқа орналасуға құқылы. Егер ол өзіне қатысты емес жағдайларға байланысты басқа қызметте істей алмайтын болса немесе басқа жұмысқа кіре алмаса, оның еңбек ақы төлеудің төменгі бір мөлшерінен кем емес сомада ай сайынғы мемлекеттік жәрдем ақы алуға құқығы бар.

Ақшалай шара қолдану. Іс жүргізуге байланысты заңмен көзделген міндеттерін орындамағаны немесе сот отырысында тәртіп бұзғаны үшін жәбірленушіге, куәға, маманға, аудармашыға жәек өзге де адамдарға ақшалай шара қолданылуы мүмкін. Мысалы,егер жәбірленуші немесе куә қылмыстық іс жүргізуші органның шақыруы бойынша дәлелсіз себептермен келмеген болса, маман немесе аудармашы өз міндеттерін дұрыс орындамаған, жеке кепілдік берген адамдар немесе кәмелетке толмағанды қарауына алған адамдар өз міндеттерін орындамаған болса, олар соттың шешімі бойынша ақша өндіру шарасын қолдануға жатады. Егер ол адамдар сотқа дейінгі іс жүргізу кезінде міндеттерін орындамаған болса, тергеуші немесе анықтушы, прокурор бұл туралы хаттама жазып, оны тиісті ауданды сотқа жолдайды. Осы хаттаманың негізінде аудандық соттың судьясы өз міндеттерін орындамаған адамнан ақша өндіру туралы қаулы шығарады. Істі сот отырысында қараудың нәтижесінде судья ақшалай шара қолдануға негіз жоқ деп тауып ақша өндіруден бас тарту туралы да қаулы шығаруы мүмкін. Сот отырысының тәртібін бұзғаны үшін ақшалай шара қолдану мәселесі осы сот отырысы кезінде шешілуге тиіс. Осыған сәйкес, сот отырысы залында қатысып отырған адамдар тәртіп бұзған жағдайда, сот оларға ақша өндіру шарасын қолдана алады.

Мүлікке тыйым салу. Үкімнің азаматтық талапқа, басқа да мүліктік жазалауға қатысты бөлігінің немесе мүмкін болатын мүлікті тәркілеудің орындалуын қамтамасыз ету мақсатында сот немесе прокурордың санкциясымен тергеуші, анықтаушы сезіктінің, айыпталушының немесе олардың әрекеті үшін материалдық жауаптылыққа жататын адамдардың мүлкіне тыйым салуға құқылы.

Мүлікке тыйым салудың мәнісі – меншік иесіне немесе мүлікті иеленушіге бұл мүлікке билік етуге, сондай-ақ бұл мүлікпен пайдалануға тыйым салу немесе мүлікті иесінен (иеленушіден) алу және оны сақтауға беру болып табылады. Тізбесі заңмен айқындалған бірінші қажеттілік заттарына жататын мүлікке тыйым салынбайды.

Мүлікке тыйым салу туралы қаулы шығарылады. Бұл қаулыда кімнің мүлкіне, қандай мүлікке тыйым салынатындығы және азаматтық талапты қамтамасыз ету мақсаты көзделгенжағдайда мүліктің құны көрсетілуі тиіс. Мүлікке тыйым салу кезінде оның құнын анықтайтын маман қатыстырылуы мүмкін Меншік иесі немесе  мүлікті иеленуші қандай затқа бірінші кезекте тыйым салу қажеттігі жөнінде ұсыныс жасауға құқылы.

Мүлікке тыйым салу туралы  қаулының орындалуы хаттама жазу арқылы рәсімделеді. Бұл хаттамада тыйым салынған мүлік аталып және тыйым салуды жүзеге асырудың амалы көрсетіледі. Ол амалдар:

• тыйым салынған мүлікті иесінен (иеленушіден) алу;
• ол мүлікті иесінің (иеленушінің) не басқа адамның (ұйымның) сақтауына беру.

          Мүлікті  сақтауға алған адам ол ушін  жауапты екендігі жөнінде ескертіледі  және ол туралы қолхат алынады. Хаттаманың көшірмесі мүлкіне  тыйым салынған адамға беріледі.

          Егер  тыйым салынған мүлікті оның  иесі немесе иеленушісі ерікті  түрде бермейтін болса, ол мүлік  мәжбүрлеу арқылы алынады. Мүліктің  иесі жасырып қойған деп қарауға  негіз бар болса, онда қылмыстық  іс жүргізуші орган ол мүлікті  іздеп табу мақсатында ҚІЖК-нің 232-бабының ережелерін қолдана  отырып тінту жүргізуге құқылы.

          Тыйым  салуға болатын мүліктің қатарына  бағалы заттар, ақша және өзге  де құндылықтар жатады. Егер ондай  мүліктің жоқ екендігі анықталса, ол туралы тыйым салу хаттамасында  көрсетіледі.

           Банктердегі  және несие мекемелеріндегі шоттар  мен салымдардағы ақша қаражаты  мен өзге де құндылықтарға  тыйым салынған жағдайда, осы  шот бойынша шығыс операциялары  тыйым салынған қаражат шегінде  тоқтатылады. Банктер мен несие  мекемелерінің басшылары ондағы  ақша қаражаты мен өзге де  құндылықтар туралы мәлісеттерді  соттың, прокурордың, сондай-ақ прокурордың  келісімімен тергеушінің немесе  анықтаушының сұратуы бойынша  беруге міндетті болып табылады.

          Мүлікке  тыйым салудың қажеттілігі жойылған  болса, қылмыстық істі жүргізуші  орган бұл шараны тоқтатуы  туралы қаулы шығаруы тиіс.

III Бұлтартпау шарасын қолданудың бір

қатар мәселелері және оларды шешу жолдары

3.1 Бұлтартпау шараларының заңи, теориялық, практикалық мәселелері  және оларды шешу жолдары

Бұлтартпау шараларының мәселелері туралы сұрақты қарастыра отырып, біріншіден, бұлтарпау шараларының мәні мен мазмұнына байланысты сұрақтың шешілмеуін айтуға болады. Барлық ғалымдардың көзғарасын келесідей топтауға болады.

Бірінші көзғарас. Бұлтартпау шаралары – қылмыстық жауаптылықтың бастамасы, түрі, құрамдас бөлігі. Бұл көзғарасты қолдаушылар: И.И.Карпец, А.В.Наумов және т.б.

Бұл көзғарасы жоққа шығаруға болады: бұлтартпау шаралары жауаптылық және жаза бола алмайды. Жаза, тек қана, мемлекет атынан, сотпен, кінәлі деп табылған тұлғаға қолданылады. Жауаптылықтың мақсаты тұлғаны жазалау, ал бұлтартпау шараларының ондай мақсаты жоқ, оның мақсаты тұлғаның іс жүргізу барысында болуын қамтамасыз ету.

Екінші көзғарас. Бұлтарпау шаралары – процессуалдық санкциялар. Бұл көзғарасты қолдаушылардың (М.С.Строгович, А.М.Ларин) пікірі бойынша, бұлтартпау шаралары – қылмыстық іс жүргізудің мүдделерін қорғайтын ескерту шаралары. Олар, іс бойынша ақиқатты анықтауға, кінәлі тұлғаның жауаптылығын қамтамасыз етуге және оның қылмыстық іс әрекеттерін тоқтатуға арналған. Бұл ғалымдардың көзғарасы біздің заң шығарушының көзғарасына келеді. Бірақ ескерілетін бір жағдай, бұлтартпау шарасы үкімді қамтамасыз ету мақсатымен де қолданылады.

Тағы да бір қылмыстық іс жүргізу ғылымында дау туғызған мәселе – бұлтартпау шараларын қолдану негіздерінің анықталмауы. Алматылық политологтар және социологтар Ассоциациясының зерттеуі бойынша, бұлтартпау шарасын қолдану кезінде, тергеуші, анықтаушы, прокурорлар оны қолдану негіздерін атамайды. Шешімнің негізі - процессуалдық және фактілік болып табылады. Процессуалдық негіздерге-тұлғаның ұсталуы, айыптың болуы, бұлтартпау шарасының қажеттілігі жатады. Фактілік негіздерге – бұлтартпау шарасының қажеттілігін дәлелдейтін мәліметтердің болуы жатады. Бірақ, бұл жерде де келісім жоқ, ғалымдар фактілік негіз ретінде мәліметтерді емес, оған негізденген мән-жайларды атайды. Және тұлғаның ұсталуы, оған айыптың тағылуы, барлық жағдайда, оған бұлтартпау шарасын қолданудың негізі бола алмайды деген пікірде айтылған.

Практикалық маңызы бар мәселе болып, түрлі бұлатрпау шараларын қолдану болып табылады. Ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы холқат беру мәселесін алатын болсақ, үлкен маңызды мәселе болып, тұлғаның уақытша іс жүргізу жерінде болмауы табылады. Оны қолданылған шараның бұзылуы деп есептеуге бола ма? Тұлғаның іс жүргізу жерінде болмауы деген ұғым нақты анықталуға тиіс.

Бұл шараның кемшілігі – оның қамтамасыз етілмеуі. Айыпталушы, сезікті тұлға, ешқайдй кетпеймін деп айтудан басқа ешқайдай кепілдік бермейді. Сондықтан, болашақ жауаптылықтан жалтаруға, іс жүргізуші органдардан жасырынуға мүмкіндігі жоғарлайды. Сот практикасында жие кездесетін тағы да бір мән-жай, алдын ала тергеу барысында осындай шара қолданылған тұлға, оз мекен-жайын әдеиі жасырып қояды, бірақ органдардың шақыруы бойынша келуден бас тартпайды, ал енді іс сотқа келіп түскен кезде тұлғаны табуға ешқайдай мүмкіндік болмайды. Немесе, шетел азаматтары қылмыс жасап біздің мемлекетте ұсталған кезде. Шетел азаматтары ауырлығы төмен немесе орташа қылмыс жасаған жағдайда, әсіресе әйел адамдар, оларға ешқайда кетпеу және өзін дұрыс үстау туралы қолхат алу шарасы қолданады. Практикада жие кездесетін жағдай, көп балалы әйел адамдар, шетел азаматшылары, есірткі тасымалдаумен айналысады, олардың сәбилерінің немесе он төртке толмаған балаларының болуы, оларға қамауға алу шарасын қолдануға мүмкіндік бермейді. Шетел азаматшысы болғандықтан, оған кепілдік, кепіл, үйде қамауда ұстау шараларыда қолданылмайды. Сондықтан ешқайда кетпеу туралы қолхат беруден басқа шара қолдануға мүмкіндік жоқ. Ал олардың мемлекет аумағында болуын ешкім  қамтамасыз ете алмайды, сондықтан олардың өз мемлекетіне кетіп қалу жағдайлары өте жие кездеседі.

Кепіл шарасын алатын болсақ, бұл шараның практикасы мүлде қалыптаспаған. Біріншіден, қандай санаттағы қылмыстар бойынша қолданылатындығы белгісіз, ҚІЖК-де ол туралы айтылмаған. Сондықтан кез келген қылмыстар бойынша қолдануға болады деп қорытынды шығаруға негіз бар. Екіншіден, сұрақ адам бостандығы туралы тұрғанда, жүз айлық есептік көрсеткіш көлеміндегі ақша, ақша ма? Үшіншіден, біздің пікірімізше, бұл шара негізгі шара ретінде емес, қосымша шара ретінде қолданылғаны дұрыс, мысалы, ешқайда кетпеу және өзін дұрыс үстау туралы қолхат беру шарасымен қатар немесе кепілдікпен бірге. Егер, тәуелсіз негізгі шара ретінде қалдыратын босақ, оны бұзған үшін жауаптылық қатайуға тиісті. Жауаптылықты тек қана кепілдің көлемін көтеру арқылы жүзеге асыруға болады. Ал егер оның мөлшерін көтеретін болсақ, бұл шара жұмыс істемей қалуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылыққа, өмір сүру жағдайы орташа немесе жағдайы төмен тұлғалар тартылады. Жағдайы жоғары тұлғалар қылмыс жасамайды деп айтуға болмайды, олар көбінесе іс жүргізу органдарының қолына түспейді. Бұл жағдайды ескеретін болсақ, кепілдің мөлшерінің көтерілуі оны жие қолданбауға негіз бола келеді.

Заң, кепілді, айыпталушы тұлғаның құқыққа қайшы мінез-құлқын алдын алу шарасы ретінде көздейді. Бірақ, кепілдің көлемі тұлғаның дұрыс өзін ұстауын қамтамасыз етеді деп айта алмаймыз. 1997 жылға дейін біздің қылмыстық іс жүргізу заңнамасында осындай шара көзделмеген болған. Бұл шетел тәжрибесінің белгісі. Көптеген шетел мемлекеттерінде бұл шара бұрыннан қалыптасқан және нәтижелі қызмет атқарады. Біздің мемлекетте жақында ғана енгізілгендіктен оның механизімі әлі қалыптасқан жоқ.