Эмоциялық жағдайлар психологиялық шарттардың ерекшеліктері

Әлеуметтік психологтар  бәрінен де маңыздысы сезімді  өз басьшан өткізеді. Мен - тұжырымдамасын адам әлеуметтік матрица ішінде жасайды, ол өзін өзіне басқалардың (яғни айналадағы жақьш адамдар) қалай қарағанына қарай бағалайды.          

Өз құндылығын сезіну адамның  өзіне тең санайтын адамының

махаббаты мен құрметіне  байланысты.Педагогикалық және психологиялық  практиканың көрсеткеніндей, кейбір ата-аналар өз балалары "жақсы" және олардың талаптарына жауап бергенде ғана оларды сүйкімді.Кейбір ата-аналар балаларьш өздері қол жеткізеалмаған ұмтылыстарын жүзеге асырушы деп  таниды да, бала  кезден бастап баласы ешқандай қызықпаса да, мансапқа жетуге дайындай бастайды.Мұндай балалар көптеген артықшылықтарға ие болады, бірақ  олар сәтсіздікке де ұшырап, ұжданы алдында азап шегіп өзін ешнәрсеге  қажетсіз деп санайды.

Адам өте жас болып және алда күтіп тұрған табыстар мен сәтсіздіктерге байланысты өзгермесе, оның өзіндік адамгершілік сезімі қалыптасады. Өзін сүйкімсіз деп санайтындардың басқаларды сүюі де қиын. Өзіндік адамгершілігі төмен деңгейдегі адам құрметтеу мен махаббатқа мұқтаж, бірақ ол өзін-өзі қорғау үшін пайда әкелетін нысаннан басқа біреуді сүюге қабілетсіздігін ойлайды.

1.3 Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу объектісі және адам іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде

 

Адам іс-әрекетінің мотивациясы  және мотиві, әсіресе оқу іс-әрекетінің мотивтері мәселесі әрбір адамды, соның ішінде педагогтарды толғандыратын  өзекті мәселелердің бірі. Кез-келген оқу –тәрбие үрдісін нәтижелі ұйымдастыруға тырысатын педагог  ең алдымен оқушылардың оған деген  мотивациясын, яғни қызығушылығын арттыру  мақсатында түрлі әдіс-тәсілдер қолдануға  тырысады , оның негізін, түп - тамырын  іздеуге талпынады.

Адамның белгілі бір іс - әрекетті орындаудағы ерекшеліктері  мен оның өзіндік қасиеттері өзара  біртұтас құрылымды құрайды және бұл құрылым иерархиялық түрде  көрінеді , яғни адамның барлық қасиеттері айналасына жинақталатын орталығы болады. Л. И. Божовичтің пікірінше мұндай орталық  адамның мотивациялық - қажеттілік сферасы болып саналады /1,145б./.Окрит  қажеттілікті негізгі қозғаушы күш  және қажеттілік эмоционалды қайғыруларға , адмның ойлауға , сөйлеуге, еңбекке  дағдылануына әсерін тигізеді деп түсіндірді. Яғни, оның пікірінше егер адмда  қажеттілік болмаса, онда сол жабайы күйінде қалар еді.

Қазіргі уақытта мотивация  теориялары көптеп саналады. Мотивацияның қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық білімдер туындаған ошақтардан іздеген жөн. Бұл мәселені зерттеу кезінде  адам мотивациясының пайда болуы  мен мәніне көзқарас үнемі өзгеріп, философиядағы рационализм мен  иррационализм ағымдарының арасында орналасты.  Рационалистік позиция  бойынша адам жануарға еш ұқсастығы  жоқ ерекше тіршілік иесі. Ол әсіресе XIXғасырдың ортасына дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын  көрінеді. Яғни, олардың пікірлерінше тек адам ғана санаға , ақылға, ерік-жігерге  ие. Адам мотивациясының ошағы, оның ақыл ойы , санасы және ерік-жігер.

Иррационализм ілім ретінде  негізінен жануарларға бағытталады.  Онда жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз , биологиялық  күштердің, ағза қажеттіліктерінің  ықпалымен басқарылады деп түсіндіріледі. .

XVII-XVIII ғасырларда механика  жетістіктерінің нәтижесінде кең  өріс алып дамыған автоматтылық  теориясы, кейін тірі ағзаның  түрлі әсерлерге  беретін механикалық  , автоматтылық ретіндегі жауабы  рефлекс идеясымен байланыстырылды.  Бірі адамдар, екіншісі жануарлар  үшін бөлек екі мотивациялық  теория философияны екі қарма-қарсы  ағымға, идеализм мен материализмге  бөлу XIXғасырдың соңына дейін  созылды. 

Иррационалистік, адам мінез-құлқына  мәні жағынан биоголизаторлық көзқарас ұстанған инстинкт теориясын XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында З. Фрейд  пен У. Макдауголл ұсынды.

Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары теориясынан  басқа XX ғасырдың басында  Ч. Дарвиннің  эволюциялық теориясынан, яғни И. П. Павловтың  жаңалықтарынан тағы екі  ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйе іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д. Уотсонның  идеяларының логикалық жалғасы  сияқты болды. Д. Уотсон мен Э. Толманнан  басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х. Холл мен Б. Скиннерді жатқызуға  болады.

XX ғасырдың 30-шы жылдарынан  бастап тек адамға қатысты  мотивацияның арнайы тұжырымдамалары  пайда бола бастады. Мұндай  тұжырымдамалардың алғашқысын К.  Левин ұсынды. Содан кейін А.  Маслоу, К. Роджерс сияқты гуманистік  психология өкілдерінің еңбектерінде  жариялана бастады. 

XX ғасырдың ортасында  мотивацияның бірнеше теориясы  бөлініп шықты. Олардың әрқайсысының  артықшылықтары мен кемшіліктері  бар. Бұл теориялардың барлығын  жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация  феномендерінің кейбір жақтарын  ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен, адам мотивациясы туралы нақты  фактілердің жетіспеушілігінен,  зерттеу әдістерінің әртүрлігінен  оларды жақындастыру қиындыққа  алып келеді.

Мотивация үшін таңдаулы деген  бір ғана әдіс болмайды, адамдардың біреуіне  мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен, екіншісіне түкке  жарамауы мүмкін . Сонымен қоса ұйымның  өзі де жеке бір адамға бейімделген  мотивация теориясы іс жүзіне асыруды  күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара  тәуелділігі , жекелеген адамдардың жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің  жеткіліксіздігі , технологияның жетілдірілуінен  қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі - осының барлығы мотивацияны күрделендіре түседі .

П. Гольбах қажеттіліктер  біздің еркіміздің, ақыл-ой белсенділігіміздің қозғаушы факторы деп санап , сананың  спонтанды белсенділігін , танымдық, эмоционалдық және еріктік әрекетті мойындады .

Р. Вудвортс та адмның психикалық белсенділігінде қажеттіліктердің ролін мойындай отырып , соның арқасында  ағза бір стимулға сезімталболып, басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол тек қозғалыс реакциясының сипатын  анықтап қана қоймай, қоршаған дүниені  қабылдауға әсерін тигізеді деп санайды. Бұл жерде Р. Вудвортс пен А. А. Ухтомскийдің көзқарастары сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың доминанты  ретінде қарастырады /24,10б./.

XX ғасырдың 20 жылдары батыс  психологиясында тек адамға қатысты  мотивация теориялары пайда болды.  Мұнда ағзалықтан басқа оқыту  және теория нәтижесінде пайда  болатын психогенді қажеттіліктер  бөліп көрсетіледі /35,60-85б./. Оған  жетістікке жету, тәуелсіздікке  жету, аффиллиация, агрессия, сыйластық  және қорғаныс, басымдылық және  көңіл аударту, зиянды әсерлер  мен сәтсіздіктерден қашу т.  б. қажеттіліктер жатқызылады.  Сонымен қатар А. Маслоу да адам қажеттіліктерінің классификацияысн ұсынды /24,9-11/. А. Маслоу адамдардың бұрын тәжірибесі бар, әрі білмді деп қана қарамай, оларды өзін-өзі меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырды. Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік болғандығын мойындайды. А. Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға (1-сурет) бөледі:

1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ,су, баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп-қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық қажеттіліктің қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік-бұл бір нәрсеге немесе біреулерге қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1

 

А. Маслоу бойынша қажеттілік пираммдасы

 

 

 

 

 

                                                      өзін-өзі жетілдіру

                                                    құрметтеу

                                                   әлеуметтік

                                           қауіпсіздік және қорғану

                                         физиологиялық қажеттіліктер

 

 

 

Маслоудың жорамалдауынша төменгі  деңгейдегі қажеттілік қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғарғы деңгейдегі қажеттілікті қанағаттандыру ой-ниеті  туындайды. Әрбір нақты уақыт  кезеңіне орай адамдар өзіне аса  маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы қажеттіліктердің негізінде бала дамып,өсіп шығады. Өзін ортада еркін ұстауын көмектеседі.

Өзін-өзі көрсету қажеттілігі  ешқашан да толық қанағаттандырылмайды, өйткені адамның жеке басының  ой-өрісі дамуына орай, оның потенциалдық мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация үрдісінде адамның  қажетсінуінде шек болмайды.

Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру  негізін түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу  іс-әрекетіне , мотивациясында олардың  отбасындағы әлеуметтік жағдайлары, қарым-қатынастары, сонымен бірге  өз сыныбындағы жағымды психологиялық  хал-ахуалдың тигізетін әсерінің маңызы маңызды роль атқаратынын байқаймыз.

Маслоу пирамидасының  жалпы құрылымына сыншылар тарапынан  түрлі пікірлер айтылды. Оның теориясында  қате жақтары болуы, ұсыныстарының  бәрі бірдей жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген ой-пікірлерінің айрықша  маңызы бар екені сөзсіз.

Қажеттілік теориясын  ұстанғандардың бірі- Мак – Келланд. Мак-Келланд тәсілі мотивтер құрылымын  және оның мінез-құлыққажәне жеке басқа  әсерін зерттеуге негізделген. Ол адамдарға  үш түрлі қажеттілік: билік, жетістік және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі басқа адамдарға  ықпал ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы мұндай оқушылар әдетте өз пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан, өзара сыннан тайсалмайды, өз пікірін  өткізуге тырысады шебер сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше көңіл бөлуін талап етеді. Адамның  мадақтауға құштарлығы, сол адамның  жетістігін жариялаумен шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен  қанағаттандырылады. Мадақтауға өте  құмар адамдар кері байланысты ерекше ұнатады , өзіне тәуекел шешім  қабылдайды , алдына қолайлы мақсат қояды, басқалардан гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі  ұдайы жетілдіріп отыруға тырысады. Мұндай адмдар қалай да табысқа жетуге тырысады. Бұлар таныстарымен жиі  араласуды, достық қарым-қатынас орнатуды, біреулерге жәрдем беруді жақтайды.

Мотивацияның қарапайым  моделі.

 

 

 

 

XX ғасырдағы экономикалық  өрлеу бұл салада да түрлі  мотивациялық теориялардың пайда  болуына алып келді. Бұған Герцбергтің  екі факторлы теориясы мен  мотивацияның іс жүргізу теориясы. Бұл теориялардың негізін басшылардың  өз қол астындағы жұмысшыларының   жұмысқа мотивациясын арттыруға  бағытталған кеңестері құрайды.

Ж. Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы , іс-әрекеті жоспармен  және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақстақ  жетуге ұмтылыспен анықталады деп түсіндіріледі. Бұл кесте Ж. Нюттеннің пікірінше  шындыққа сәйкес және адамның күрделі  мінез-құлқын ескереді .

XX ғасырдың екінші жартысында  адамның мінез-құлқы детерминациясында  сананың жетекші ролін мойындайтын  Дж.Роттер. Г. Келли, Х. Хекхаузен,  Дж.Анкинсон, Д. Маккелланндтың мотивациялық  тұжырымдары пайда болды  /10;11;11;13;14./.Мотивацияның  когнитивтік теорияясы ғылымға  әлеуметтік қажеттіліктер, өмірлік  құндылықтар, когнитивтік факторлар,  когнитивтік диссонанс, сәтсіздіктен  қашу, жетістікті күту сияқты  жаңа мотивациялық ұғымдардың  кіруіне ықпалын тигізді. 

Мінез-құлық детерминациясын  зерттеудегі жаңа кезең XIX ғасырдың соңында З. Фрейдтың адамның бейсаналылығы  және ұмтылыстары туралы ілімінің шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның психоаналитикалық  теориясы деп атайды. Ол мінез-құлықтың ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан  тұратын психикалық өмірдің бейсаналық ядросының шешуші ролін атап көрсетеді. Егер У. Джемс мотивация белгілі  деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен байланысты деп көрсетсе, З. Фрейд  және оның ізбасарлары мінез-құлықты  детерминациялауда шешуші роль «Жоғарғы –Мен» жағынан ұмтылыстарды басып  тастау неврозға әкеліп соқтыратын , бейсаналылыққа беріледі. Мұны З. Фрейд өзінің психоаналитикалық  теориясы арқылы кез келген іс-әрекеттің  астарында жыныстық ұмтылыс жатыр  деп дәлелдеуге тырысты .

Осындай иррационалистік  адам мінез-құлқына мәні жағынан  биологизаторлық көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында З. Фрейд пен  У. Макдкуголл ұсынды.  Олардың ішінен тек ағзаның белсенділік себептерін түсіндіру үшін «Мотивация» ұғымына  қатыстыларын ғана атап көрсетуге болады.Мұнда мотивация туралы тек энергияны мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да мотивацияны физиологиялық тұрғыдан қарайды.

Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары теориясынан  басқа XX ғасырдың басында Ч. Дарвиннің  эволюциялық теориясынан , яғни И. П. Павловтың жаңалықтарынан тағы екі  ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке  іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д. Уотсонның  идеяларының логикалық жалғасы  сияқты болды.    . Д. Уотсон мен  Э. Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х. Холл мен Б. Скиннерді  жатқызуға болады.