Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері

1. Бастауыш  мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері

Жас кезеңдері :

1.Сәбилік (өмірдің алғашқы бір  жылы).

2.Мектеп алды дейінгі жас (1жастан 3жасқа дейін ).

3.Мектепке дейінгі жас (3жастан 6жасқа дейін). Бұл аралықта а) кіші мектепке дейінгі жас(3-4жас),б)орта мектепке дейінгі жас (4-5жас), в) үлкен мектепке дейінгі жас (5-6жас).

4.Кіші мектеп жасы (6-10жас).

5.Орта мектеп жасы(10-15жас).

6.Жоғары мектеп жасы(15-18жас).

Жастық даму заңдылықтары :

        1.  Жастық шақта адамның тән – дене дамуы тез әрі қарқынды жүріп жатады.

        2.    Тән – дене дамуы біркелкі болмайды, бір кезеңде жылдам дамыса, екінші де – тым баяулап кетеді.

3.    Адам денесінің әр бір ағзасы өзіне тән қарқынмен дамып барады, тұтастай дене бөліктерінің дамуында теңдестік пен сәйкестік болмайды.
4. Адам жасы мен оның рухани дамуы өзара кері тәуелділік байланыста.
5. Адамның рухани дамуы бірде қарқынды, жедел болса, әлде бір жағдайда баяу халге түседі.
6. Даму барысында кейбір психикалық сапа – қасиеттер мен мүмкіндіктердің қалыптасуы үшін тиімді жас кезеңдері болады.  

Бастауыш мектеп оқушыларының психика – педагогикалық ерекшеліктері:

1. Жүйке жүйесі жетіле түседі. Психикасы жедел дамуға келеді. Тежелу кемде де,қозуы күшті.
2. Танымдық іс-әрекеті тікелей оқумен байланысты. 
3. Қабылдау тұрақсыз, ұйымдаспаған, көрнекі қызығушылық басым.
4. Зейіні ырықсыз, тұрақтылығы кем, шектелген.
5. Ойлауы бастапқыда көңіл шарпуы(эмоция) мен бейнелі негізде, кейін дерексіз – логикалық кейіпке келе бастайды, тіл дамуымен бірге жүреді.
6. Есі қызықты, нақты, жарқын материалға бейімдеу, көрнекі - бейнелі сипатқа ие. Есін толығымен қажетіне пайдаланып, оқу міндеттерін атқаруға қолдана алмайды.
7. Кіші мектеп жасы ізгілік, адамгершілік сапаларды баулуға ең қолайлы кезең.
8. Өзін - өзі мақтау мен басқалар мадағын жақсы көреді.
9. Ой – көңіл дүниесі сырттай әрекет – қылығынан анық көрінеді.                                        10.Бала еңбегін ойын үдерісімен байланыстыра ұйымдастырған ұтымды.

Жастық кезеңдер реті

Тән – дене, сондай – ақ ақыл дамуы адамның жастық кезеңдерімен тығыз байланыста екендігі ежелгі дәуірден белгілі болған. Бұл өзінен- өзі айқын шындық дәлелді қажет етпейді: адам неғұрлым ұзақ өмір сүрсе – бойы өседі, денесі қатаяды, жастың келуімен даналық қонады, тәжірибе топталады,білім қоры ұлғаяды. Әр жас кезеңінің өзіне тән дене,психикалық және әлеуметтік даму деңгейі болады. Әлбетте, бұл сәйкестік жалпы және тұтастай жас кезеңдеріне тура келеді, ал нақты адамның дамуы қандай да ауытқулармен қабаттаса жүруі мүмкін. Даму үдерісін дұрыс басқару үшін педагогтар ертеден – ақ, адам өмірінің кезеңдерін белгілі уақыт топтарына жіктеуге тырысқан. Бұл іспен өз замандарында ғалым – педагогтар: Коменский, Штрац, Бюллер, Горлок, Левитов, Эльконин, Пршигода, Ванек, Шванцара және т.б. айналысып, жастық кезеңдерге бөлістірудің бірнеше ондаған сұлбасын ұсынған. Солардың ішінде педагогтардың көпшілігінің қолдауын тапқан бір сұлбаға назар аударайық.

Кезеңге бөлістіру жас ерекшеліктеріне негізделеді. Жастық ерекшеліктер – деп нақты өмір дәуіріне тән анатомиялық, физиологиялық және психологиялық сапаларды атаймыз. Жастық ерекшеліктер мәні адамның тән дене дамуынан айқын көрінеді. Бойдың өсуі, салмақ қосылуы, алғашқы тістердің пайда болуы, кейін олардың түсіп, ауысуы, жыныстық жетілу және басқада биологиялық үдерістер елеусіз ауытқуларымен әртүрлі жас кезеңдерінде жүріп жатады.  Адамның биологиялық және рухани дамуы өзара тығыз байланыста болғандықтан, психикалық аймақтағы өзгерістерде белгілі жас кезеңдеріне сәйкес келеді. Биологиялық өзгерістер сияқты қатаң белгілі бір жас кезеңіне сәйкес болмаса да,әлеуметтік пісіп – жетілу көрніс береді, тұлғаның рухани даму динамикасы да өз кезегімен орындалып жатады. Осылардың бәрі адам дамуы мен оның жастық кезеңдерін белгілі сатыларға бөлуде табиғи негіз қызыметін атқарады.

Дамудың толық кезеңдестігі адамның бүкіл өмірін белгілі дәуірлерімен қоса қамтиды. Ал шамалап сатыларға бөлу нақты ғылым саласын қызықтырған өмірдің бір бөлігін өз ішіне алады. Бастауыш мектеп педагогикасын баланың мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы өмір және даму кезеңдері қызықтырады. Бұл баланың туылғанынан он,он бір жасқа дейінгі өмір аралығы. Психология аймағында да балалардың психикалық даму кезеңдерін айырады, бірақ психологиялық кезеңдерге бөлу педагогиклық жас кезеңдері  мен бірдей сәйкес бола бермейді, себебі психика дамуы ананың жатырында басталады, ал бала тәрбиесі оның дүниеге келген мезетінен басталады. Бала дамуы ерекшеліктерін әр жас кезеңіне байланыстыра түсіну үшін төмендегі салыстырма кестеге назар аударыңыз:

Педагогикалық кезеңдерге бөлудің негізін, бір жағынан, дене және психикалық даму сатылары құраса, екінші жағынан, бұл тәрбие жүріп жатқан жағдайларға байланысты келеді.

Жүйке – жүйесін және дене мүшелерін біріктірген ағзаның биологиялық пісіп жетілуі және онымен бірге жүретін танымдық қабілеттердің даму сатылары өз бетінше жасайтын шынайы, табиғи құбылыс болса, ал саналы құрылған тәрбие үдерісі жас кезеңдері ерекшеліктеріне икемдесуі және оларға негізделуі қажет. Педагогикада дамудың жастық сатыларын мойындамау әрекеттері де болған.Тіпті, орайлас әдістеме табылса, қалаған 3 – 4 жастағы баланы жоғары математикаға, басқа да дерексіз түсініктекрге үйретіп, кез -келген  әлеуметтік тәжірибені, білімдерді, тәжірибелік ептіліктер мен дағдыларды игертуге болады деген теориялар да пайда болған. Бірақ бұл мүмкін емес.Бәлкім,бала өте күрделі сөздерді де дұрыс айтуға үйренер, бірақ оның мағынасын ұғуға оған әлі ерте. Жас кезеңдері шектеулерін осы күнгі балалардың шапшаң дамуымен олардың сөздік және түсінік қорының кеңдігімен шатастыруға болмайды. Бұл құбылыс әлеуметтік дамудың жеделдеуімен, әрқилы ақпраттық дерек көздеріне кең жол ашылуымен, балалардың көп нәрседен хабардар болуымен түсіндіріледі. Даму үдерісінің жеделдеу мүмкіндіктері кеңеюде, бірақ шексіз емес.Жас кезеңі дамуды мезгілінен тыс жаздырып жібермей, өз билігін таңады. Бұл саладағы ықпал жасаушы заңдылықтар даму мүмкіндіктерінің шама – шарқын белгілеп береді. Оқу – тәрбие жұмысында балалардың жас ерекшеліктерін ескеруді өз заманында Я.А.Коменский талап еткен.Әр нәрсенің табиғатта өз мезетінде болатынындай, тәрбие де өз кезегімен – уақытында және ретімен алып барылуы тиіс. Сол жағдайда ғана адамға ізгілік сапалар табиғи жұғысты келіп, ақыл есінің жетілуіне байланысты ол болмыс шындығын толық, мән -  мағынасымен  түсінеді. «Игерілуі қажет болғандардың бәрі жас сатыларына сәйкес бөлініп,әр жас кезеңіне түсініктілері ғана оқып – үйрену үшін ұсынылуы шарт » - деп жазған Я.А.Коменский.

Жас ерекшеліктерін ескеру  іргелі педагогикалық принциптердің бірі.Оны арқау ете отырып,мұғалімдер оқу жүктемесін ретке келтіреді,әрқилы еңбек түрлерінің көлеміне негіздеме береді,даму үшін қолайлы күн тәртібін, еңбекпен айналысу және демалу уақыттарын  белгілейді. Жас ерекшеліктері оқу пәндерінің және әр пәндегі оқу материалдарының іріктелуімен оқу бағдарламасында жайғасуына орай мәселелерді дұрыс шешуге міндеттейді. Оқу -  тәрбие қызыметінің формалары мен әдістерін таңдауда осы принципке тәуелді.

Қазіргі дәуірде жас топтары арасындағы шектерді қайта қарастыруға себепші болатын және бір құбылыс педагогтарды толғандыруда.Бұл акселерация (лат.сөзі – жеделдеу ), - яғни  балалық және жасөспірімдік шақта тән – дене, кей жағдайда психикалық дамудың ерекше жедел алуы.Акселерацияны биологтар ағзаның физиологиялық жетілуімен, психологтар – психикалық  функциялардың іске қосылуымен байланыстырады, ал педагогтар тұлғаның рухани дамуы мен әлеуметтенуінен деп түсіндіреді. Педагогтардың пікірінше, акселерация физикалық дамудың салдары емес, ол ағзада жүріп жатқан физиологиялық жетілу үдерістері мен тұлғаның әлеуметтенуі арасындағы қайшылықтардан.

60 – 70 жылдарға дейін балалар  мен жасөспірімдердің тәндене  рухани даму тепе – теңдігі  бірқалыпта болды. Ал бұдан кейінгі  дәуірде пайда болған акселерация  нәтижесінде ағзаның физиологиялық  жетілуі ақыл – ес , психикалық, әлеуметтік дамудан әлде қайда қарқынды болды. Даму сәйкессіздігі қылаң берді. Адамның ақыл, әлеуметтік ізгілік сапаларының негізі болған психикалық қызметтерден гөрі тән дене, сүйек құрылымдарының өсуі жылдамдады. Осыдан баланы артық психологиялық жүктемеге түсіретін жағдайлар пайда болды, яғни бала өзінің ақыл – есі жетпейтін істерге асылатынды шығарды.Акселерация үдерісі балалардың өздеріне ғана әртүрлі қиындықтар тудырып қоймастан, мұғалімдер мен ата - аналардың  тәрбиеге байланысты материалдық және рухани мәселелерін туындатты.

Акселерацияның негізгі себептері - өмірдің қарқынды дамуы, материалдық жағдайлардың, тамақ және медициналық қызмет сапаларының көтерілуі, ерте жастан балалар күтімінің оң сипат алуы, көптеген бала сырқаттарының жойылуы. Бұл құбылыстың және де бір себептері бар: адамның тіршілік ету ортасының радиоактив ластануы алғашқы да бойды өсіріп, ал уақыт өтуімен, тәжірибелер көрсеткендей, адамзаттың жалпы тіршіліктің тектік қорын әлсіретеді, атмосферадағы оттегі көлемін азайтады, ал бұның ізімен адамның көкірек клеткасы шектен тыс кеңейіп,осыған сәйкес бүкіл ағза ұлғаяды.Дегенмен,шынына жүгінсек акселерация көптеген жағдаяаттардың тоғысынан келіп шығатын табиғи құбылыс.

80-жылдардың ортасынан бүкіл  әлемде акселерация  бір шама  кеміп, физиологиялық даму қарқыны айтарлықтай төмендеді.                        

     Акселерациямен бірқатарда  көрінетін құбылыс – ретрадация, яғни балалардағы тән-дене және ақыл-ес дамуының кешеуілдеуі.Мұндай кешеуілдеуге себепші – нәсілдіктен болған генетикалық тетіктердің бұзылысы, даму үдерісіне кері ықпал жасаушы экологиялық орта,бір жағынан, радиациялық фон, екінші жағынан ретрадация әсіресе балалардың психикалық дамуында елеулі келеңсіз көрініс береді.Мұндайға ұшыраған балалар оқу-тәрбие үдерісіне икемдесіп, қатарларымен бірге жасай алмайды.

Сонымен, әрбір жас кезеңіне сәйкес физикалық,психикалық және әлеуметтік өз дамуы болады. Педагогтар үшін балалар мүмкіндіктерін,оларды жас кезеңдерімен сәйкестендіруді жеңілдету үшін жастық кезеңдестіру сұлбасы жасалған.Ол сұлба жас ерекшеліктерін ажырата білуге негізделген.Жас ерекшеліктері-бұл нақты өмір жасына тән анатомиялық-физиологиялық және психикалық сапа қасиеттер. Саналы ұйымдастырылған тәрбие балалардың жас ерекшеліктеріне икемдестіріліп,оларға негізделуі тиіс.   

Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы

     3 жасынан 6 – 7 жасына  дейінгі дәуірде балада ой-өріс  дамуы жылдамдасады, қоршаған дүние жөніндегі танымы қалыптасады,өмір ағысындағы өзін-өзі және өз орнын түсіне бастайды, өзіндік баға беру ептілігі шыңдала түседі.Оның бұл күндегі негізгі іс-әрекеті-ойын,енді бірте-бірте ойынның жаңа сеп-түртклері басты рөл атқара бастайды,бала өзін қияли жағдайларға салып,сондағы қимыл-әрекеттерді орындауға тырысады.Бұл кездегі басты үлгі-ересектер.Егер кешегі күні өнегелік әсерлерді анасынан,әкесінен,тәрбиешілерінен алатын болса,бұл күнде ол теледидардың өрескел ықпалына түсіп, қарақшылардың,тонаушылардың,зорлықшылардың,ланкестердің қылықтарын қайталағанды қызық көреді.Балалар экранда не көрсе,соның бәрін тікелей тұрмыста қайталауға құштар келеді.Осыдан баланың психикалық және әлеуметтік дамуында өмір шарттары мен тәрбие шешуші рөл атқаратыны жөніндегі тұжырымның дұрыс екеніне көзіміз жетіп жүр.Табиғи қасиеттер,нышандар тек тәрбие жағдайлары бола келіп,бірақ бала дамуында қозғаушы күш міндетін атқара алмайды. Бала қалауынша қалыптасады, қалай ол өседі – мұның бәрі оны қоршаған адамдарға тәуелді, олардың қалай тәрбиелеуіне байланысты. Мектепке дейінгі балалық шақта даму үдерісі барша бағыттарда өте қарқынды жүріп жатады. Оның миы әлі жетіле қойған жоқ, қызметтік ерекшеліктері  дараланбаған, қызметі шектеулі. Сәби бала өте икемді, оқу әрекетіне берілгіш. Оның мүмкіндіктері  ата-аналары мен педагогтардың шамалағанынан көп жоғары. Осы кезеңдік ерекшеліктерді тәрбиеде толығымен пайдалана білу қажет. Сонымен бірге тәрбиенің жан – жақты жаңа үйлесімді сипатын қамтамасыз етуге тырысу керек. Тек қана ізгілік дамуын тән – дене тәрбиесімен, еңбек қабілетін көңіл – күймен, сананы эстетикалық сезіммен табиғи байланыстыра отырып, мектеп жасына жетпеген баланың барлық сапа қасиеттерін бірқалыпты және үйлесімді дамытуға болады.

          Мектеп  жасына дейінгі баланың қабілеттері  дәл, сезімтал қабылдауға, күрделі  жағдайларда  жол таңдауға епті, сөз байламы пайымды, бақылағыш  және тапқыр келеді. 6 жасқа жақындағанда  арнайы, мысалы, музыкалық, көркем өнерлік – қабілеттері дами бастайды.

          Баланың  ойлау қабілеті оның таным  – білімімен байланысты, неғұрлым  көп білген балада жаңа ойлар  құрастыруға қажет ұғымдар қоры  ұлғая түседі. Бірақ, жаңа білімдерді  жинақтау барысында бала өзінің алғаш ұғымдарын жетілдіре түсумен бірге, мағынасы күңгірт, белгісіз болған болжаулар мен түсініксіз сұрақтар шеңберіне шырмалады. Бұл қарқынды дамудағы танымдық үдеріске кедергі жағдайларды тудырады. Түсініксіздерге  кезіккен бала дамуы енді сәл тоқырауға кез болады. Ойлау үдерісі жас шектеуіне кезігіп, “балалықтан” шыға алмай әуре болады. Әлбетте, әр түрлі айла жолдарымен бұл жағдайдан аттап өтуге болар, бірақ, 6 жасар баланы оқыту тәжірибесі көрсеткендей, мұнымен айналысудың қажеті жоқ.