Баланың денесі мен психикасының даму акселерациясы

Акселерация - биологиялық фактор, әлеуметтік жағдайлардың жақсаруы сонымен бірге радио толқындардық және географиялық-климаттық жағдайлардың өзгеруі аталған құбылыстың пайда болуына әсер етті. Әрине акселерация құбылысы жайлы түпкілікті қорытынды шығару ертерек. Өйткені бұл әлі де зерттеуді қажет етеді, дегенмен акселерацияға байланысты мектеп жиһаздарына, сырт және аяқ киімдерінің үлгілеріне, дене шынықтыру және жаттықтыру кешендеріне қайта қарауға тура келіп отыр. Акселерацияның ақыл-ой дамуына ықпал жасайтындығы байқалуда. Сонымен адамның дамуы өзара байланысты бірнеше факторлардың ыңпалымен жүретін күрделі педагогикалық, психологиялық процесс болып табылады.

Даму дегеніміз не? Оның мінездемесі қандай? Объект өзгеруі мүмкін, бірақ дамымайды.

Даму – жаңаның пайда болуы, жаңа процестер, жаңа құрылым, яғни жаңа сапалық өзгерістер дегенді білдіреді.

Х. Вернер мен Л. С. Выготский даму ерекшеліктерінің белгілерін атап көрсетті. Олар: дифференциация, бұрынғы бір элементпен бөлшектеу, жаңа белгінің пайда болуы, дамудың өзінде жаңа элементтің пайда болуы және т.б.

Л. С. Выготский даму типтерін былай бөледі: преформалы тип бойынша басында белгіленген құбылыстардың жетілу қорытынды нәтижесі бекітіледі де, ағзаның нәтижесі көрсетіледі. Мысалы, оған эмбрионалды даму жатады. Преформалы емес тип дамудың кең тараған түрі. Дамудың бұл түрін алдын ала анықтау мүмкін емес. Оған жердің, ғаламшардың дамуы, қоғамның дамуы, биологиялық эволюция процесі жатады. Бұл типке бала психикасының дамуы да жатады. Әр кезеңдегі қоғамда балалардың дамуы, психикасы әр түрлі деңгейде болады.

Бала психикасының дамуын стратегиялық зерттеу. Алғашқы кезеңдегі балалар психологиясының міндеті фактілерді жинақтау болса, келесі міндет констатациялық эксперименттң пайдалану болды. Қазіргі кезеңдегі стратегиялық зерттеу психикалық процесті қалыптастыру стратегиясы.

Оны зерттеген ғалымдар Ж. Пиаже, Н. А. Рыбников, Н. А. Менчинская, В. С. Мухина, т.б. болды.

1925 жылы Ленинградта  Н. М. Щеловановтың басшылығымен балалардығң қалыпты даму клиникасы пайда болды. Онда 24 тәулік бойы бала үздіксіз бақыланды, юаланың алғашқы кезеңі туралы мәліметтер жинастырылды. Ж. Пиаже өзінің үш баласын үздіксіз бақылау арқылы сенсмоторлы интеллект туралы еңбегін жазды. Д. Б. Эльконин мен Т. В. Драгунованың жасөспірімдерді 3 жыл бойы үздіксіз зерттеуі жасөспірімдер мінездемесін жасауға ісер етті. В. С. Мухинаның егіз ұлдардың дамуын сипаттап жазған күнделігі бала психикасын зерттеуде үлкен еңбекке айналды.

Психикалық процестерді қалыптастыру стратегиялары:

1. Л. С. Выготскийдің тарихи – мәдени тұжырымдамасы. Интерпсихика интрапсихикаға айналды.
2. А. Н. Леонтьевтің әрекет теориясы: әрбір әрекет саналы, қозғалыс жоғарыдан төменге – іс – әрекеттен функцияға ұласады.
3. П. Я. Гальперин ақыл ойды қалыптастыру теориясы психикалық функцияны қалыптастыру заттық әрекет негізінде, одан кейін сөз формасы арқылы ақыл – ой әрекетіне ауысады.
4. Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов оқу әрекетін зерттеді.
5. И. А. Соколянский, А. И. Мещеряков «алғашқы адамдану» теориясын зерттеді.

Даму психологиясының практикалық міндеттері:

- қалыпты психикалық функциялардың  жас ерекшеліктерін анықтау;

- проблемалық жағдаяттар туа  қалса ата – аналарға көмек беру, психикалық дамуды жүйелі бақылауға байланысты жұмыс жүргізу;

- жас ерекшелік және клиникалық диагностика;

- адам өмірінде дағдарыс бола қалса, психологиялық көмек беру;

Даму психологиясының негізгі түсініктері: даму, писхикалық даму, пісіп жетілу, жас және т.б.

Психикалық даму – психикалық процестердің сандық, сапалық, құрылыстық өзгерістері.

Жас – психикалық процестердің сандық аспектісі.

Дамудың жастан айырмашылығы:

Жас – сандық өзгерістерді көрсетеді, ал даму сапалық өзгерістер, жаңаның пайда болу механизмін, құрылысын, үрдістерді көрсетеді.

Дамудың негізіне жататындар:

- дамудың әлеуметтік жағдайы;

- қарым – қатынас шеңбері;

- негізгі іс – әрекет типі;

- сензитивтілік;

Дамудың нәтижесі:

- тұлғаның өзгеруін;

- адамдармен араласу нысанын;

- эмоционалдық ерік аймағын;

- қарым – қатынастағы қабілеттілігін;

- жаңа іс – әрекет түрін қамтиды.

Пісіп жетілу – ағзаның жүйке жүйесінің психофизиологиялық жүйелі өзгерісін көрсетеді. Ол – дамудың негізгі факторы. Ол психологиялық функциялардың дамуы мен сыртқа шығуына, пайда болуына, қалыптасуына жағдай туғызады. Пісіп жетілуіне жағдай туғызады. Пісіп жетілуіне байланысты принцип дамудың гетерохрондылығы.

Дамудың гетерохрондылығы – ерте кезеңдегі жүйке жүйесінің қалыптасуы және дамуының индивидуалды дамудың әр кезеңінде пісіп жетілу  қарқыны әр түрлі болады.

Психикалық дамудың ерекшеліктері:

- сапалық өзгерістер тенденциясы;

- дамудың қайтарымсыздығы;

- прогресс пен регресстің міндетті  қосылысы;

- дамудың әртүрлілігі;

- дамудың зигзаг түрі;

- даму сатыларының деңгейге  өтуі;

- тұрақтылық тенденциясы.

Балалардың психикалық дамудың негізгі көрсеткіштері. Нерв жүйесі барлық мүшелер мен жүйелердің қызмет бірлігін қамтамасыз етіп, организмның сырт ортаға бейімделуін реттейді. Жаңа туған баланың нерв жүйесі өз қызметін толық атқаруға жетілмеген және анатомиялық ерекшеліктерімен өзгешеленеді.

І. Бас миы үлкен, ол баланың өз салмағының 1/8 бөлігіне тең, ересек адамдарда бұл көрсеткіш – 1/40

ІІ. Нерв жүйесі клеткалары суға бай, белок  мөлшері аз болады

ІІІ. Ми айғыздары мен зоналары нашар нашар айқындалған.

IV. Мидың  сұр заты ақ затынан айқындалып бөліндеген. Сұр зат нерв клеткаларына сай, ол жетілмегендіктен бала көп ұйықтайды (сөткесіне 20 сағатқа дейін), қорғансыз, қимыл қозғалыстары үйлесімсіз.                  

Баланың ұйықтау уақытын есептеу:

1 жасқа дейін 22 – ½ m  , m – айы

1 жастан жоғары 16 – ½ n , n- жасы.

Нерв клеткалары баланың 6-7 жасына қарай жетіледі, сондықтан мектепке осы  жастан кейін барады.

Баланың жұлын құрылысы жағынан ересектердің жұлынандай, тек өз денесімен салыстырғанда  ұзын болып келеді, сондықтан жұлынның сұйық затын ересектерде 1-2 бел омыртқа аралығынан пукциялап алса,  балалардан 3-4 бел омыртқа аралығынан алады. Бас миына қарағанда едәуір дамып жетілген. Мидың қызмет атқаруының негізі рефлекстерге байланысты.

Рефлекс дегеніміз нерв жүйесінің әртүрлі қоздырғыштарға қайтаратын жауабы.  Мысалы, дыбыс шыққан жаққа басын бұрып қарайды, ыстық нәрсеге денесі тиіп кетсе тартып алады, қараңғы жерде шырақ жанса көзін жұмады т.б.

Бала ему, жұтыну, кірпік қағу, жөтелу, түшкіру, түзге отыру шартсыз рефлекстерімен туады. Шартсыз рефлекстердің  негізінде белгілі бір уақытта шартты  рефлекстер пайда болады. Шартты рефлекстер  тұрақты қалыптасу үшін әрдайым оларды қуаттандырып (қайталап) отыру керек.

Қоршаған ортаны жас бала сезім органдары арқылы тани бастайды. Шартты рефлекс пайда болу үшін ми қабыршығының жетілуімен қатар  сезім мүшелерінің жақсы дамуы шартты. Олар, иіс тану, көру, сезу, есту, дәм түйсігі.

Жаңа туған баланың иіс тану қабілеті жақсы дамыған.  Әртүрлі иіске ол түшкіріп, бет әлпетін құбылтады. Нәрестенің туа салысымен көру қабілеті болады. Бірақ,  көз қозғалысы үлеспеген және жиі қыли болып келеді.  Бұл қылилық бала әртүрлі әсем жылтырақ  заттарға көзін тіге бастағанда кетеді. 6 айдан бастап түрлі-түсті ажыратады.

Есту қабілеті. Туа сала нәресте тек  қатты дыбыстарды естиді, 2 жұмадан бастап өз анасының дауысын ажырата бастайды, ал 6 айдан бастап дауыстың екпінін ажыратады: зекіп ұрысқанға жылайды, жылы сөзге күледі.

Дәм айыру қабілеті туғаннан бастап жақсы дамыған (қант қосқан суды жақсы ішеді).

Дене сезімі өте жақсы дамыған шымшу, түрту, жоғары температура тағы басқа факторларға тыжырынып, қозғалып, жылап жауап қайтарады. Баланың орталық нерв жүйесі тез қозғыш және  тез тозғыш.  Жаңа ортаға, жаңа жүздерге бала әсершіл болады, бірақ, біраздан кейін бала шаршап мазасызданып кетеді. Баланың бірқалыпты жайбарақат нерв жүйесінің қалыптасуы үшін сабырлы орта керек.

Шартты рефлекстердің пайда болуына байланысты 4 түрлі дағды қалыптасады.

І. Тіл дағдысы – бала психикасының дұрыс дамуының көрсеткіші.

ІІ. Қимыл дағдысы – бала денесінің физикалық дамуының көрсеткіші.

ІІІ. Гигиеналық дағды және ұқыптылық

IV. Дұрыс  күн тәртіп дағдысы

1,5 – 2 айдан  бастап бала  гуілдейді – бұл  болашақ сөздердің негізі. Тіл  дыбысқа еліктеуден, басталады, сол себепті балаға бұрмаламай сөйлеген дұрыс. Туғаннан бастап бала сергек кезінде онымен сөйлескен дұрыс,

3-4 айында  бала ұзақ уілдейді, өз дыбысын өзі тыңдайды,

6-айында  әртүрлі буындар айта бастайды  –ба, -ма, -па;

7-8 айында  буындарды қайталайды: -ба, -ба, -ба, — ма-ма-ма, -ма-ма, -па-па-па;

9-айында  аты аталған заттарды көзімен  көрсете алады.

10-айында  жануарларды өзінше атайды: сиырды  «му», мысықты «мәу», күшікті «ав-ав» дейді;

11-айында  бірінші сөздерді атайды;

1- жасында 8-10 сөз біледі;

2-жасында 300-ге  жуық сөз біледі.

Сергек кезінде баланы қозғалысқа еліктіру оның қимыл дағдыларының қалыптасуына жақсы әсер етеді.

1,5-2 айында  бала басын өз бетімен ұстай  алады, осы кезде оны манежге  етбетімен салу, массаж  жасау  қажет,

3айында бала  етбетімен жатып басын көтеріп жан-жағына бұрады

4,5-5 айында  шалқасынан жатқан бала қырынан және етбетінен аударыла алады,

6-айында  ойыншықтарын өзі алып ойнай  алады, отырады, қасықпен тамақ ішіп үйретуге болады,

7-айында  еңбектейді,

8- айында  сүйеніп тұра алады,

9-10 айында  жатқан бала отырып, онан кейін  ұмтылып тұра алады, қайтадан  отыра алады, диванда, орындықты  айналып жүреді.

11-айында  өзі тұрып,

12-айында  өзі жүре алады.

Тамақтандырған кезде гигиеналық  дағды және ұқыптылыққа тәрбиелеген дұрыс: тамақтандырудың алдында қолын жуып, алдына алжапқыш тұтып, тамақ ішкен кезде аузының айналасын сұлықпен сүртіп, тамақтанғаннан кейін қол-аузын жуған дұрыс. Жүйелі түрде шомылдырып, киімін таза ұстау керек, баланың бөлмесінде тазалық тәртіп болуы керек, балаға ұйықтар алдында өз ойыншықтарын жинуды үйреткен дұрыс.

Дұрыс күн тәртібі дегеніміз ұйықтау, тамақтану, сергектікті дұрыс ұйымдастыру. Жаңа туған бала 20-22 сағат ұйықтаса, өсе келе ұйқының уақыты қысқарып сергектік кездері ұзарады.Есептеу формуласы: 1 жасқа дейін – 22 – ½п, п- айы. 1жастан кейін  16 – ½ п , п -жасы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Баланың психологиялық дамуына үлес қосқан ғалымдардың ой пікірлері.

Психоаналитикалық теорияның пайда болуы. Психоаналитикалық бағыттың негізін салған З. Фрейд болды. Психикада ауытқуы бар адамдарды зерттеу барысында ол ауытқулардың бәрінің органикалық себебі денесінде немесе жүйке жүйесінде емес, көп жағдайда оны санадан немесе адамның жеке проблемасынан қарастырып, іздестіру керек деді.

1 – кесте «Жас кезеңдерін бөлу»

 

Жас кезеңі	З. Фрейдтің психожы-ныстық даму сатылары	Э. Эриксонның психоәлеуметтік даму сатылары	Сатылардың жалпы сипаттамасы
0 – 1 жасқа дейін	Оральді	Сенімділік базасына қарсы сенімсіздік	Нәресте адамға деген сенімділікке ие болады, өзінің құнды екендігіне сенеді. Егер қажетті қамқорлық болмайтын болса, онда дүниеге деген сенімсіздік пайда болады.
1 – 3 жасқа дейін	Анальді	Ұялу, күмәндану сеніміне қарсы автономдылық	Бала ата – анаға тәуелсіз іс – әрекеттер жасауға ұмтылады, өзін – өзі күтуге байланысты дағдыларды меңгереді. Егер баланың өзбеттілік қасиеттері тежелсе, онда балада ұялу, өз – өзіне деген сенімсіздік сезімдері пайда болады.
3 – 6 жасқа дейін	Фалликалық	Кінә, айып, сезіміне қарсы инициативашыл-дық	Атономдылықтың нәтижесінде бала өзбеттіліктің белсенді аутивті, белсенді формаларын: ойын, құрбылармен қарым – қатынас, т.б. пайдаланады. Белсенділікті тежеу, кінә, айып сезімдерін тудырады да, баланың инициативасын тежейді. Бала өзінің инициативасы мен ата – ана талабының арасында баланс орнатады.
7 – 11 жасқа дейін	Латентті	Өз – өзіне толымсыздыққа қарсы еңбекқорлық	Балалар әр түрлі дағдыларды, соның ішінде оқу және әлеуметтік, т.б. меңгереді. Үнемі сәтсіздікке ұшырау барысын да баланың өз – өзіне сенімсіздік кешені пайда болады. Бұл кешен бала белсенділігін тежейді.