Өзін-өзі тану сабақтарында жоғары сынып оқушыларын салауатты өмір сүру дағдыларына қалыптастыру

Өмір сүрудің кейбір аса маңызды факторларына тоқталайық, себебі денсаулықты сақтауда әрі ұзақ өмір сүруді қамтамасыз етеді.

Тиімді тамақтану. Тамақтану орталықтарына көптеген ғалымдар аса назар аударады. Олар ағыл-тегіл тамақтан бас тартуды ұсынады. Әрі көп адам организімі қажет ететін мөлшерден тым көп тамақтанады. Дұрыс қоректену бірқалыпты әрі тойымды болуы керек. Белгілі геронтолог Д.Гласенің ойынша – тиімді тамақтану оның  қалыпты тiршiлiк әрекетi үшiн азықпен организмға баланс жасалатындығын болжайды. Оның айтуы бойынша қазіргі адамдар негізгі екі кемістіктен зардап шегеді: гиподинамии(аз козғалу), шеттен тыс тамақтану. Егер адам расымен мәдениетті, цивилизациялы бiрлестiкке еңгісі келсе, онда жоғарыдағы екі кемістікті жене білуі өажет.

Ұйқы. Өмір сүру ұзақтығын қамтамасыз ететін мағызды рөлге ие. Ұйқы тәртібі бұзылған сәтте қартаю үрдісін тездетеді.Ұйқыға қойылатын басты талаптар: тыныш ұйқы және ол өмiрлiк функцияларды қалпына келтiруі керек. Егерде сіз ұйқыдан кейін өзіңізді балғын және демалған күйде сезінсеңіз онда ол белгілі уақыттын күш жинауға жұмсалғандығын білдіреді. Ұйқының жетіспегендігі белгілі себептерден көрінеді: сіз сағат қонырауынсыз тұра алмайсыз, сіз өзінізді салбыр сезінесіз, сезіміңіз мұқалтқан, көңіл-күйіңіз бүлінген, күні бойы ашуланып, қарым-қатынасқы түсуіңіз күрделенеді. Егде адам үшін белсенді өмір салты күндізгі уақытта ұйқысыздықты жою аса маңызды. 

Сабырлық. Макробиотиканың негізгі қағидасы смабырлыққа әкеледі. Шектен шығу өмірді қысқартады, ал сабырлық ұзақ өмірдің құпиясын ашады. Макробиотикамен жұмыс барысында суретпен көркемдеу жайлы мысалдар жиі қарастырылған.

Әйгілі венециялық, белгілі итальяндық философ Луиджи Карнаро 1967ж туылған. 40 жасына дейін ол бұзық өмір сүрген. Осы жасына дейін оның күші таусылып, қатты ауырғаны соншалық дәрігерлер оны өлімге жақын деді. Олар дәрі-дәрмектен ешқандай пайда көрмеді, тек қана бір сабырлық мүмкін оны құтқарар. Корноро дәрігерлірдің кеңесін тындап, түпкілікті өз өмірін өзгертті. Ол мүлдем ішімдіктен бас тартты, тамақты аз ішуге көшті. Нәтижесі көп күттірмей айқын көрінді. Бір жыл көлемінде ол денсаулығын жақсартты. 85 жасында Корнаро «100 жыл қалай өмір сүреге болады» атты кітабы жарық көріп, кейін оны барлық еуропа тілдеріне аударды. Бұл кітапта ол өзінің денсаулықты сауықтыру тәжірибесі жайлы айқын жазған. Корнароның пікірінше адамға өзінен артық дірігер жоқ. Жиілік, сабырлық – негізгі ұзақ өмір кепілі. Сабырлылық сезiмдi тазартады, ақылға денеге, ширақтық жеңiлдiктi бередi, жадты жақсартады. Гия тездігі және оны орындау дұрыстығы. Ол қартайған шағында үйінде ең көңілді, әрі туысқандары және 11 немересімен жақсы қарым-қатынаста болған. Корнаро белсенді өмір сүрді, ол: ір түрлі бақтарда серуендеп, шіркеулерді аралап, мұражайларға барып, негізі жаңа нәрсені үйренуден тайынбады. 95 жасында тағы бір көркем әдебиеті жарық көрді. Ол 100 жыл өмір сүріп, аяғына дейін белсенді өмір сүріп, 1566 жылы Падуеде дүние салды.

Физикалық белсенділік.  Есептеу бойынша адам күнделікті өмірде мүмкіндігінше өз күшінің жартысын жүзеге асырады. Қате позицияны жасы ұлғайған сайын өз физикалық белсенділігін азыйтатын адамдар алады. Бірақ нағыз осындай іс-әрекет мезгілсіз қартаюға әкеледі. Британдық дәрігер геронтолог 3500 қарт адамды зерттеді. Олардың жақсы сақталған түр-келбеттеріне байланысты дәрігердің басты нәтижесі: рухани және физикалық белсенділік. Олардың ұйғылары ұзақ, әрі олар спортпен шұғылданады, көбіне жүзумен және саяхат жасаумен айналысады, көп оқып, басқаларға қарағанда теледидарды аз көруді жөн санайды.

Өз физикалық формаларын сақтайтын көптеген елдерде белсенді, салауатты өмір салтын ұстанады. Дене тәрбиесімен жүйелі айналысқан егде адамдардың психологиясы қолайлы білінеді. Мұндай адамдар көбіне салиқалы, өз-өзiн жақсы ұстайды, өзiне сенiмдi, олары жылы және бөтен кемшiлiктерге шыдамдық танытады. Көптеген зерттеулдің 40% 60 жастан асқан адамдарды дене тәрбиесімен шұғылданады деп көрсетті.

Аса маңызды мәндi қарттықтың гигиенасында бiрқалыпты, дұрыс күн сайынғы дене-күш жаттығулар ие болады. Өз денесіне тұрақты бақылау және бұлшық еттердiң күшейтуi бойымен жүйелi түрде жаттығулар белсендi ұзақ өмiрдi қамтамасыз ету үшiн сөзсiз ықпал етеді.

Гимнастика мен массаж қан ұюымен жақсы күреседі. организмнің қартаю функциясын тоқтату үшін онда оныі жұмыс істеуін бақылау қажет.

Эксперименталдi жолымен белсендi дене-күш жаттығу дәлелденген жүректiң күшейтуi, тыныс мүшелерiне көмектеседi, холестериннiң деңгейiн ысылыңқырауға көмектесiп, арзандатылады, қан қысымдарын бiрыңғайлайды, диабеттiң дамулары алдын алады. Растаулардың түзулерi әзiрше жоқ, бiрақ организм жүйелi дене-күш жаттығулар барысында аурулармен жұптасуға көмектесе алар деген жорамал, сонымен бірге ауруды айтарлықтай кішірейтуге мүмкіндік.

Организмның қызмет етуiне дене-күш жаттығуларын  өнегелі академик ең iрi отандық конструктор, жасаушы А.А. Микулин өз  меншiктi мысалдарында  жарық көрсеттi ал. Жұмысына әбден берілген ол дене тәрбиесәне мүлдем 50 жасында ауруханаға түскенінше мүлдем назар аудармады. Микулин тиiмдiлiгi өзiме ойдағыдай тексеретiн қарттықпен күрес активтi жүйенi жасады. Ол тiптi жоғалтылған денсаулық 82 жасында белсене қайтарды және бағалы еңбек сiңiрдi. Жасалған жүйесi виброгимнастики, күн сайынғы жүгiру, массаж, тыныс алу жаттығулар.

Соңғы уақытта сауықтырудың көбіне шығыс техникасы әйгілі болды, әсіресе – қытай гимнастикасы. Ерекше қызығушылық Қытайда. Осымен айналысатын 60-80 жастан асқан егде адамдар алжа-алжа шалдар мен кемпір ретінде көрінбейді, керісінше өте жарқын, еңбекке жарамды. Денсаулықты нығайтып, ұзақ өмір сүру үшін бұл жаттығумен күніне 2 рет – танертен төсекте отырып және күннің екінші жартысында таза ауада. Қытай гимнастикасының ерекшелiгi массажды өздігінен жасау.

Мысалы, егер олар организм бiртiндеп, су сүртулермен бастап үйрету керек болатын организмның тұрақты шынықтыруымен толықтанса гимнастикалық жаттығуларды  физикалық және егде адамды психикалық денсаулықтарына маңыздылығы күшейеді.

Өздiгiнен реттелу және өзiн-өзi бақылау. Мезгiлсiз қартаю профилактикасының арасында үлкен рөл босаңсуға беріледі.  Ол орнықты психикалық құтқаруға көмектеседi және дене кернеуi, сонымен бiрге әсермен онының ситуациялы бұзылуы жағдайларындағы психикалық тепе-теңдiк сол қайтарады.

 Күшейтуге психикалық  өздiгiнен реттелу өнеге және  денсаулықтың сақтауы жалпыға  мәлiм. Егде жаста тәсiл оны  иелiк психикалықтың тұрақты қызмет  етуiн сүйемелдеу, эмоционалды тыныштық  үшiн әсiресе маңызды болады, негативтi әсерлерден самовосприятия, қорғаныс сырттан шоғырланған негiзiнен байсалды. Психикалық өздiгiнен реттелудiң белгiлi әдiстемелерiнiң арасында және автогендiк жаттығулар негізінде аутогенді жаттығуды атап көрсетуге болады.

Осымен қоса тағыда қартаю үрдісынің алдын-алу үшін – медитация қолданылады.

Бостон реабилитациялық орталығында өткiзiлген зерттеу осыны растайды. Экспериментте орта жасы 81 жас құраған 73 адам қатысты. Болған iстiң медитациясының қорытындысы 3 жылдан кейін шықты. Экспериментте медитация алған және бақылау тобындағы адамдармен салыстыру жүрді.

Зерттеу нәтижесі:

• Аласалау қан қысымы болды;
• Олар жақсы дамыған сөз қорымен ерекшеленді;
• Олар ширағырақ және үйренуге қабылеттілігі байқалды;
• Олар өз істеріне жауапкершілікпен және өзін-өзі бақылаумен ерекшеленді;
• әйтеуiр, олардың тобында  өлiм-жiтiм бақылау тобымен салыстырғанда төмен болды.

Өзiн-өзi бақылаудың ерекшелiгi егде және кәрiлiк жаста нашар зерттелген. . Дегенмен негiздеу тұрақты өзiн-өзi бақылау қарттықпен күресте пәрмендi көмек көрсететiнiн ойлауға мүмкіндік бар.

Өзін-өзі басқару, қадағалау егде адамға көптеген келеңсіз жағдайлардан құтылуға көмектеседі. Бұл бақылау мынаған байланысты:

• сыртқы әлемдi қабылдаудың дұрыстығымен;
• қабылданатын шешiмдермен әрекет жасалатын;
• қам желетiн сезiмдермен және эмоциялармен.

Бір сөзбен айтқанда әлем психикалық саласы егде адамның көп мөлшерде қоршаған ортамен қарым-қатынасын нығайту. Өзін-өзінді бақылау мен қадағалауға ұмтылу керек және сабаырлылық таныта білу қажет.

Лауазым (қызмет). Жалқау адамдар ұзақ өмір сүрмейді, ұзақ өмір көбіне үлкен қызмет атқарған адамдарға тән. Тек тұрақты және мөлшерлес жұмыстың күштерiмен зерiгуден сақтануға көмектеседi, адам денесімен сол сияқты адамның рухани саласынада әсер ететін еңбек құтқарады. Геронтологияның мұраты- шығармашылық қарттық. Зерделі қарттық  ұзақ қызмет тек қана сабырлы емес сонымен қоса жағымды,жемісті екені белгілі. Мысал ретінде бірнешеуін көрсетуге болады.

Қайта өрлеу дәуірінің Ұлы суретшісі 99 жыл өмір сүрген Тициан өмірінің соңғы 25 жылында үлкен жетістікке жетті. Итальяндық мүсінші, әлемге аты әйгілі Микеланджело Ватиканда қызмет жасап жүріп, 89 жас шамасында дүние салды. Композиторлар Верди, Штраус, Сибелиус 80 жастарында жұмыс істеген. Б.Шоу өмірінің сонына дейін әзілшілдік сезімін жоғалтпаған 94 жасында дүние салады. Б.Рассел өзінің сонғы еңбегңн 98 жасында жарыққы шығарады. Әйгілі саяхатшы және натуралист А.Гумбольдт өзінің «Космос» атты бес томдық еңбегін 76-дан 89 жасына дейін жазды. Әйгілі орыс балеринасы Ольга Спесивцева 96 жасында, ал Тамара Карсавина 93 жыл өмір сүрді. ғылымға еңбек сiңiрген қайраткер, математика  профессоры. Б.Бүкiреев өз 100 жылдық  мерейтойын атап өткенде әлі де 70 жыл жұмыс iстейтiн Киевтiк университетте дәріс оқитын еді.

Қарттық тек еңбек өмірін тәжі болған сәтте ғана жақсы деп Ж. Пейо атап өткен. Бір сөзбен айтар болсақ, үнемі істелген еңбек әсіресе миға және денеге бағытталған жүк ұзақ өмір кепілі.

Жалпы шығармашылық факторларға баға беру барысында әрекетсіз, өмірлерін тек қана радио мен теледидарға толтыратын қарт адамдарға қарағанда  белсенді қарт адамдардың денсаулығы жақсы.

Студенттердің денсаулық психологиясын зерттеу нәтижесінде студенттердің денсаулық психологиясы студенттер арасындағы стресстік факторлармен анықталады,мысалы емтихан ситуациялары,әлеуметтік бейімделу кезеңі,өзін-өзі анықтау,болашық іскерлік орта және т.бБастан өткен стресс және оның жалғасуы индивидтің денсаулық психологиясына әсер ететін салмақты қауіп.Әсіресе,бұл жастарға және адамның студенттік кезеңіне тікелей қатысты,кейде өзіндік ресурстар сарқылмайтын болып көрінер,бірақ өзіңнің денсаулдығыңа қамқорлық жасауға деген оптимизм болып табылады.Нақты нәрселерді бастан кешіруге деген мықты ориентация ,жоғары дәрежедегі түрткі студенттің бойындағы мүмкін болатын қауіптерді,көпке созылған стресстің жалғасын білдіреді.Студенттік кезең өзінің көптеген эмоцианалды бастан кешірулерімен ерекшеленеді,ол өмір стилінің бір көрінісі,өз денсаулығына деген қамқорлық,мұндай ориентация үлкен адамдарда болады және жас адамдарда”реңсіз және жалықтыратын”деп сипатталады.

Осы кездері сонымен қатар релаксацияға деген икемділік шектеледі және өзіндік психологиялық және физиологиялық ресурстар демалуға деген күшке бағынатын секілді.

Әлеуметтік ортаға кірігу кезеңі  әр түрлі әрекеттермен сипатталады,жоғары дәрежелі  статусты алу және оны студент-құрдастарының  тобында алу мойындауға жатады.Бұл жағдайжа әр түрлі құралдар қолданылады,ол құралдар кейбір кездері студенттердің денсаулығының профилактикасына жауап бермейді(никотин,ішімдік,есірткі).

Өз құрдастарының арасында өз орнын табу көбіне тәуекелділікті талап етеді және бұл қандай да болсын жолмен осыны дәлелдеу

Көптеген зерттеулер әрине стресс аумағында басында оның факторларына назар аударған,реакцияға деген стресс,іске асырк стратегиясы.

Денсаулық  психологиясы өз назарын көбіне “бағаны”анықтауға бөледі,ол кезде адам жоғары дәрежедегі  қажеттілікке қанша жұмсайды ,осыған назар аударады.

Айтары жоқ,студенттік орта көптеген қажеттіліктер сан алуан болып келетін ортаға жатады.Бір жағынан,осы кезеңде болашақ мамандық анықталады.Денсаулық психологиясының құрылымы жоғараы қоғамдық мәнге ие болады.

Әлеуметтік-экономикалық кезең бар күшімен тағы бір толықтырушы фактор  яғни денсаулық психолгиясын сақтауға деген тәуекел-әлеуметтік және мамандандырылған ,анықталмаған болашақ мамандық ,жұмыс орнын іздеуге деген қажеттілік.  Денсаулық психологиясының факторына құрылымы және күтілімі жатадыол алдыңғы оқиғалармен тікелей байланысты.Оларды жалпы алғанда былай бөліп қарастыруға болады:жақсы құрылым(оптимизм)жақсы оқиғалардың нәтижесі,және жаман құрылым(пессимизм)әр түрлі жаман жағдайлардың күтілімі.

Біріншіден.стрессті оңай жеңуге мүмкіндік береді,негізі эмоция қиын жағдайларда сыналады.Жақсы жағдайлар кезінде эмоция құрылымы деструктивті көріне бастайды.Жағдайдың күтілімі оның шарттарына байланысты өзгеруі мүмкін,бірақ та кейбір әр түрлі күтулерді ерекшелеуге болады. Индивидтің күтілімі стрессті зерттегенде орталық орындардың бірін иеленуі мүмкін,мысалы мынадай:психологиялық шектен шығу феномені.Оларды үш топқа бөліп қарастыруға болады:

-нақты жағдайдың төмен  күтілімі;

-жазаның жоғары күтілімі;

-төмен күтілімі.

Өзін-өзі бақылаудағы өзін жоғалту индивидтің түрткісін төмендетеді,қорқыныш сезімін шақырып,дамуға деген симптомды шектейді.

Әлі күнге дейін адам күнделікті тәртіпте стресстік ситуациялардың алдын-алуды іздестірумен келеді және оның пайдасыз екеніне көзі жеткенге дейін жалғасады т.с.с ақырындап жағдайдан шығар жол жоқ екеніне көзі жетеді.