Бастауыш мектепте сөз тіркестерін оқытудың әдістемесі

 

Аналитикалық жаттығулар сөйлем ішіндегі сөз тіркестерін таба білу , сөз тіркестерін салыстыру, сыңарларына сұрақ қою, басыңқы, бағыныңқы гыңарларды таба білу, олардың морфологиялық белгілерін анықтау мақсатында жүргізіледі. Бұл жаттығулар сөз тіркестерінің басты негізгі фекшеліктерін тани білуге дағдыландырады. Жаттығулар бірте - бірте сүрделене түседі.

 

Сөз тіркесін оқытумен байланысты машықтану жаттығулары т.б) өткізу формасы да (ауызша, үргізілетін аналитикалық жаттығулар жүйесі:

 

1-жаттығу. ^ Мәтпіннен сөз  тіркестерін табыңдар. Бағыныңқы  басыңқы юмпоненттерінің қай  сөз табында екенін ауызша  айтыңдар. Есімді сөз піркестерін  табыңдар.

 

Төрт жердеи албыраған аспалы шамдар жақын үйдің жайын айтқызбай- ақ баяндап тұр. Бәрі де қазақ даласына бұрын келмеген карығы мол, үлкен шамдар. Қара барқытпен оюланған туырлықтың иығын шығара керней тұрған алтын бояулы уықтай шам жарығында түрын бір көрмеген салтанат сияқтанады. Бірімен - бірі араласқан ояулар, қызыл - жасылды терме бояулар, түкті кілемдер, күміс «аптырған адалбақандар бұл үйдің жасалуына бірталай - ақ ой :еткендігін айтып тұр. Біріне - бірі сай, асыл нәрселерді жарасымын ауып жымыңдысып тұрғандай.(Ғ. Мүсірепов ).

 

іүл жаттығудың мақсаты - мәтіннен сөз тіркесін табу.

 

Міндеті - сөз тіркесінің бағыныңқы компонентінің, басыңқы компонентінің кай сөз табында жасалғанын анықтау. Есімді сөз тіркестерін таба білу. Жұмысты орындау арқылы оқушы мынадай нәтижеге жетті:

 

 

    тексті мәнерлеп  оқып, мазмұнына мән береді;

 

    мәтіннен сөз  тіркестерін тауып үйренеді;

 

    сөз тіркесінің  түрін, яғни бағыныңқы, басыңқы компонентерден

    тұратындығын, олардың  белгілі бір сөз табынан

    жасалатындығын  меңгерді, білді;

 

    есімді сөз тіркесі  мен етістікті сөз тіркесінің  айырмашылығын

    білді;

 

    морофологиядан  алған білім-дағдыларын сипаттап

    байланыстыра алады.

 

 

2-жаттығу. ^ Мына өлеңнен  етістікті сөз тіркесін табыңдар. Етістікті сөз тіркестерінің  багыныңқы сықарлары қызметіңде  қай сөз табы қолданылып тұрганына  жазбаша талдау жасаңдар.

 

Мен қуансам, жас баладай қуанам, Көрген адам талай деген «Есалаң» Мен қарғырсам, орнатамын қиямет, Жас баламын: тағы да тез жұбанам.

 

^ Күлсем егер, есім шығып  күлемін, Жылағанда қап-қара қан  төгемін. Қасым болса, қанын ішкім  келеді, Досым болса, жолында оның  өлемін.

 

(М.Жұмабаев).

 

^ Жаттығудың мақсаты —  етістікті сөз теркестерін табу.

 

Міндеті - поәзиялық шығармалардан сөз тіркесін табу, қай сөз табына

 

жасалғанын анықтау.

 

Нәтижесі:

 

 

    поәзиялық шығармалардан  сөз тіркесін тауып үйренеді;

 

    түсініксіз сөздерге  талдау жасап, мағынасын ашуға  тырысты;

 

    өлеңді мәнерлеп  оқуға жаттықты.

 

 

3-жаттығу. Мәтінен сөз  тіркестерін тауып, онық басыңқы  сыңарларын ауызша атаңдар.

 

Түн шайдай ашық еді. Аспанда бұлт жоқ. Хамит жалғыз, ескілеу жолмен келеді. Ағаштардың жапырақтары салғырт тартып, сарғая бастаған. Кей жерлерде қыстаулар көрінеді. Қыстау маңында жайылып жүрген мал. Қүбақан ат басын шұлғып келеді. Аттың пысқырғаны Хамитке жақпай келеді (С.Сейфуллин).

 

Мақсаты - сөз тіркесінің басыңқы компоненттерінің жасалуына назар аудару, пысықтау.

 

Міндеті - басыңқы компоненттерінің қай сөз табына жататына байланысты етістік, есімді, ортақ басыңқылы болып бөлінетінін нақтылау, назар аударту.

 

Нәтижесі:

 

 

    сөз тіркестерін  мағыналық жоқтан топтастырып, бөліп  алады;

 

    оларға талдау  жасап үйренді;

 

 

- кез-келген тіркестік  сөз тіркесі бола алмайтынына  тағы да көздерін

жеткізді.

 

4-жаттығу. Өлеңнен матаса  байланысқан сөз тіркесін тауып  жазыңдар.

 

Бұл дүниенің қарты едің, Әулиенің арты едің, Батырлардың мәрті едің Айналайын, Қабанбай; Қайда болар тұрағың?

 

(Бүхар жырау).

 

Мақсаты - сөз тіркесінің байланысу формаларын табу.

 

Міндеті - матаса байланысқан сөз тіркесін тауып, қалай жасалғанын

 

көңіл аудару.

 

Нәтижесі:

 

 

    септік жалғауларының  байланысу формасын ажыратуда  ерекше

    рөл атқаратынын  ақытады;

 

 

    мәтінді мәнерлеп  оқуға жаттьщты;

 

 

    тирихи тулға  есімдерімен танысты (Қабанбай батыр, Бұхар

    жырау);

 

    көмекші есімдер  арқылы жасалған тіркестердің  сөз тіркесі бола

    алмайтынын меңгерді.

 

 

5-жаттығу. ^ Сөз тіркестерін  анықтап, тірекесу ерекшеліктерінауызша  айтыңдар.

 

Қырқада, айда, бөктерде Оттығып өріс, күн жылып. Мал төлдеп жатыр көктемде, Ауылдың маңы қым-қуат.

 

^ Бұлақтың көзі ашылып,

 

Бұлдырап келді жылғаға.

 

Құнанның жалына асылып,

 

Қуанып күліп Тұр бала.

 

(М.Мақатаев).

 

Мақсаты - сөз тіркестерін табу, оларды анықтау. Міндеті - сөз тіркестерінің тіркесу ерекшеліктерін меңгеру. Нәтижесі:

 

 

    сөз тіркесінің  байланысу тәсілін меңгерді;

 

 

    олардың Тұрін  ажыратады, қандай қосымшалар негізінде

    жасалғанына назар  аудару арқылы іскерлік дағдыларын

    қалыптастырды.

 

 

Бұл аналитикалық жаттығулардың көздейтін мақсаты - оқушының сөз тіркесі туралы жалпы түсінігін қалыптастыру, сөйлемде, мәтінде сөз тіркесін тани білу, рның Тұрлерін бір - бірінен грамматикалық ерекшеліктері арқылы ажырата білуге үйрету.

 

2. ^ Синтетикалық жаттығулардың  аналитикалық жаттығулардан мазмұны, орындау шамасы күрделірек. Мү_нда  орындалатын жаттығулар, негізінде, сөз тіркестерін құрау, бір-бірімен  салыстыру, ү_қсас тілдік тұлғалардан  ажырату бағытын көздейді.

 

1-жаттығу. ^ Төмендегі сөздерден  сөз тіркесін қүрап, олардың багыныңқы, басыңкы сыңараларын ауызша атақдар.

 

Үлгі: алып түлга: алып — багыныңқы сыңары (қандай түлга?), түлга (не? )- басыңқы сынары.

 

Тұлға, тарих, алып, халық, жас, жасыл, үрпақ, бақ, еңбек, өткен, адал, шатыр, бала, жылы, жаңбыр, қарт, адам, жақсы. Бұл жұмыстың мақсаты - сөз тіркестерінің басыңқы, бағыныңқы сыңарларын бір-бірінен ажырату.

 

Міндеті - екі сөзді байланыстыру аркылы сөз тіркесін құрау. Нәтижесі:

 

 

    мағыналық байланыстың  болуы шарт екеніне көздерін  жеткізді;

 

    екі сөз тіркестіру  арқылы сөз тіркесін жасады;

 

    ойлау қабілеттерін  дамытты;

 

    басыңқы, бағыныңқы  компонетке сұрақ қоюды үйренді.

 

 

2-жаттығу. Сөз тіркестері, тұрақты тіркестерді және күрделі  сөздерді бөлек-бөлек топтап жазыңдар.

 

Туған жер, ардақты кісі, қой ауызынан шөп алмас, жылқы мінезді, көркем дүние, мәдениет сарайы, мектепке арнау, ауыл

 

жастары, ит тұмсығы өтпейтін, қара торы, қабырғаңмен кеңес, озат

 

оқушы, таза үй, кілем, бозторғай.

 

Мақсаты - сөз тіркестерін өзіне ұқсас тілдік тұлғалардан ажырата білу.

 

Міндеті - лексика және морфология салалрынан алған білімдерін

 

пайдалана білу, оны жүзеге асыру.

 

Нәтижесі:

 

 

    сөз тіркесінің  басты, негізгі қасиеттерінің нақтылыды,

    анықтады;

 

    оған іс жүзінде  көздерін жеткізді;

 

    тіл білімінің  басты салаларынан алған білім  білік дағдыларын

    пайдалануға тырысты;

 

    күрделі сөздер  мен тұрақты тіркестердің сөз  тіркесінің бір

    компонентінің  қызметін ғана атқаратына көздерін  жеткізді;

 

    таным деңгейі  өсті.

 

 

3-жаттығу. ^ Мына кестедегі  сөз тіркесі мен тіркесті салыстырып, олардың айырмашылыгын айтыңдар. сөз тіркесіне 3 сөйлем, Тұрақты тіркесіне 3 сөйлем ойлап жазыңдар.

 

 

 

Сөз тіркесі

 

Тұрақты тіркес

 

Таза дәптер, таза киім, әдемі киім, әдепті кісі, баланың ісі

 

Жүрек жүтқан (батыр), қоян жүрек (қорқақ), тіс жармау (үндемеу)

 

Мақсаты - сөз тіркесі мен тұрақты тіркесті салыстыра отырып бір-

 

бірінен ажырату.

 

Міндеті - сөз тіркесі жөнінде алған білімдерін практикалық жүзінде

 

пайдалану, оның негізгі қасиеттеріне баса назар аударту.

 

Нәтижесі:

 

 

    сөздерді орынды  қолданып, сөйлемді дұрыс құрастыру. Ойын

    жеткізе білу  іскерлігін дамытты;

 

    алған білімдерін  практикалық іскерлік дағдыға  айналдырды;

 

    пәнге қызығуын  арттырды.

 

 

4-жаттығу. ^ Мына сөз тіркестерінің  магынасын сұрақ қою арқылы  ауызша түсіндіріңдер.

 

Алма ағаш, ағаш ат, алтын жұлдыз, киіз үй, қой қора, көз әйнек, түлкі тымақ, қол сағат, биік үй. Мақсаты - сөз тіркестерінің мағынасын анықтау. Міндеті - сөз тіркестерінің әлбір сыңарына сұрақ қоя білуге үйрету. Нәтижесі:

 

- басыңқы және бағыныңқы  сыңарларына сұрақ қоя білді;

 

 

    таным белсенділігі  күшейді;

 

    байланысудың түрлері  арқылы сөз тіркестері жасадлатынын,

    олар сөйлем  құрауға негіз болатынын түсінді.

 

 

5-жатттығу. ^ Сөз жүптарын  оқыңдар. Сөз тіркесінің басыңқы  сыңарының қай етістікте тұрганын  ауызша айтыңдар, сұрақ қойыңдар. Жұмысқа бару, үйге келу, үйірмеге  жазылу, кезекке тұру, беске оқу, суға шолылу, лексияға дайындалу, тәуелсіздікке жету, сабақтан келу, жол сілтеу, секіріе-секіріп өту, мақтана салу, көзге күлімдеу, үйге  келіп түсу, салт барып қайту, үйге келіп түсу. Мақсаты - оқушыларды  алған білімді жаңа жағдайда  қолдана білуге үйрету.

 

Міндеті - түйық етістік сөз тіркесінің басыңқы сыңарының қызметін атқарып тұрғанына назар аударту. Нәтижесі:

 

 

    салааралық байланысытың  әдістері қамтылды;

 

    тілдік құбылыстарды  талдау және олардың практикалық

    қажілеттікке айналдыру  шеберліктері жетілді.

 

 

Бұл синтетикалық жаттығулардың мақсаты - сөз тіркесіне тән басты қасиеттерді үйрету, осы қасиеттер арқылы оларды өзіне ұқсас тұлғалардан ажырата білуге дағдаландыру, оқушылардың логикалық қабілетін дамыту. Кез-келген тіркестің сөз тіркесі бола алмайтынын саналы түрде меңгерту бағытын да көздеді.

 

^ 3. Шығармашылық сипаттағы  жаттығулар негізінен оқушының  шығармашылық ойлау қабілетін  артыруға арналды. Мұндағы жаттығулардағы  тапсырмалар білгелі тұлғада  тұрған сөз тіркестерін құрау, сөз тіркестерінің сөйлем, мәтін  құрауда алытын орнын көрсетуге  бағытталды.

 

1-жаттығу. ^ Сөз жұптарын  оқыңдар. Олардық бірінші сыңары  көмектес септігінде тұрган сөз  тіркестеріне 6 сөйлем ойлап жазықдар. Үлгі: Оқушыларга отпен ойнамауга  кеңес берілді.

 

Отпен ойнаумау, үйге келу, көзбен көру, қолмен ұстау, қолымнан тапсыру, сызғышпен сызу, бергі түбіне жету, қағазбен орау, бормен жазу, минутпен есептеу, жолмен жүру, бірінші кезекте көтеру, күрекпен қазу.

 

Мақсаты — окушылардың логикалық ойлауын, түйсіну әрекеттерін жетілдіру.

 

Міндеті — көмектес септігі арқылы жасалған сөз тіркестерін таба білу. Нәтижесі:

 

 

    тілдік бөлшектердің  тіл жүйесіндегі орнын ажыратты;

 

    оның маңызы  мен ерекшеліктерін ажырата білуіне  қажетті

    іскерлік —  дағдыларын қалыптастырды.

 

 

2-жаттығу. Екі сыңары да  зат есімнен болган сөз тіркестерінен  сөйлем қүрап жазыңдар.

 

Үлгі: Агаш күрекпен қар күреа жүрген Маратты ол алыстан байқап келеді.

 

^ 1. Күрек, киім, әдемі, үңгір, оқыған, жіп, еріншек, арқан,

бусаған, қалам, кішкене.

 

2. Аяқ, жер, ағаш, аймақ, ине, өзен, тас, қыз, қыл, бала, кендір.

Мақсаты - сөз тіркестерінің түрлері сөз таптары негізінде топтасатына

көздерін жеткізу.

 

Міндеті - ойлау қабілеттерін жетілдіру. Нәтижесі:

 

 

    әрбір сөз табының  морфологиялық белгісін ажыратты;

 

    зат есімнің  ерекшеліктерін қайталап еске  түсірді;

 

    тілдік талдау  жасады.

 

 

3-жаттығу. Бірінші сыңары  сын есім, екінші сыңары зат  есімнен болган

 

сөз тіркестерін қүрастырып жазыңдар.

 

Үлгі: тұнъқ су.

 

І.Су, самал, тай, қауын, ағаш, дәптер, бала.

 

^ 2. Асау, тұнық, салқын, биік, тәтті, жас, таза.

 

Мақсаты - сөз тіркестерін құрату.

 

Міндеті - сөз тіркесін білу үшін мағыналық байланыстың басты рөл

 

атқаратынын меңгерту, үйрету.

 

Нәтижесі:

 

 

    дұрыс құралмаған  тіркестерді қайта үйлестіріп  құрап үйренді;

 

 

    морфологиядан  алған білім дағдыларын салааралық  байланыста

    қайта жетілдірд;

 

 

- шығармашылық қабілеттерін  арттырды.

4.жаттығу. мына сөз тіркестерінен  бес сөйлем құраңдар.

 

Жылы жаңбыр, мөлдір бұлақ, ашық аспан, әдемі жазу, қызыл ту, кең өріс.

 

Мақсаты - сөйлем құрап үйрету, тілін дамыту.

 

Міндеті - сөз тіркесі мен сөйлемнің арақатынасын ажырата білуді қалыптастыру. Нәтижесі:

 

 

    қиялын дамытты;

 

    сөйлемді дұрыс  құрастыруға талпынды;

 

 

- жеке басына тән интеллектуалды, жалпы және жеке оқу

біліктерін қалыптастырды.

 

5-жаттығу. ^ Мына тұрақты  сөз тіркестерінен сөйлем қүрақдар

 

Қой аузынан шөп алмас. Ит жанды. Мұзға отырғызы кету. Жұмған аузын ашпау. Көзді ашап жұмғанша. Салы суға кету. Мақсаты - тұрақты тіркестерді сөз тіркесінің бір сыңары ретінде пайдалану.

 

Міндеті - тұрақты тіркестің жеке өзі сөз тіркесі бола алмайтынын тілдік фактілер ретінде дәлелдеп көрсету.

 

Нәтижесі:

 

- тұрақты тіркестердің  синонимін тапты;

 

тұрақты тіркестердің өзіндік ерекшеліктерін анықтады;

 

 

    ойды әсерлі  берудегі мәнін түсінді;