Бастауыш мектепте сөз тіркестерін оқытудың әдістемесі

 

    сөз тіркесі  мен тұрақты тіркестердің айырмашылығын  саралады;

 

    тұрақты тіркестердің  синонимдес сөзді бір сөйлемде  ауыстырып

    қолданып, олардың  әсерлігін салыстырды.

 

 

Жоғарыдағы шығармашылық сипаттағы жаттығулардың мақсаты — оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту, кез-келген толық мағыналы сөздер сөз тіркесі бола алмайтынын дәлелдеп көрсету, сөз тіркесі болу үшін мағыналық тіркесімділік болуы шарт екендігіне көздерін жеткізу, тұрақты тіркестердің сөз тіркесі бола алмайтындығын мысалдар арқылы үйрету, сөйлем кұрату арқылы тілдерін дамыту.

 

Осы жерде сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың тілін дамыту мәселесін де айта кеткен жөн тәрізді. Оқушылардың жазба тілін дамытудың бір тармағы - байланыстырып сөйлеу тілін дамытумен байланысты мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету әдістемесі. Бү_л салада Т.А.Ладыженская, Ф.Новожелова, Н.Белянкова, В.Мамушина, В.Дзуқев, П.Ивченков, Г.Смағүлова, Н.А.Иппометова, И.А.Шаповалова еңбектерін атауға болады.

 

Т.А.Ладыженская редакқиясын басқарған «Методика развития речи на уроках русского языка» оқу құралында оқушылардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту бағытында жүргізілетін жұмыстардың ерекшеліктерінің бірі - мәтінмен жұмыс :касауға үйрету делінген.

 

Мәтінге тілдік талдау жасау — талдаудың маңызы компоненттерінің бірі. Әдістеме саласында тілдік талдау жасаудың қажеттілігін ең алдымен В.А.Добромыслов айтқан.

 

Әдәстеме саласында байланыстырып сөйлеуді үйретуге арналған жаттығулар жете қарастырыла қойылған жоқ. Әдетте, мақсатына қарай дайындық, үйрету; өту орынына қарай сыныпта, үйде; ойжы жеткізу формасына қарай жазбаша, ауызша; ойлау операциясына қарай аналитикалық, синтетикалық, аналитика - синтетикалық, деп бөлінеді. Т.А.Ладыженская: «Во-первых, упражнения по обучению связной речи должны быть охарактеризованы по их содержательной стороне, упражнения, направленные на овладение умением раскрывает тему высказывания, строить рассуждение, выступает с докладом и т.д.; во вторых, по заданиям, которые программируют усвоения учащимися определенных знаий и спосов деятельности», - дей отыра оңы бес түрін көрсетеді.

 

Мәтінді құру сөйлемді құрудан, оны әр типтегі, әр түрлі стильдегі, әр түрлі жанрдағы мәтінді қызыға білуге үйретуден басталады. Мазмұндама, шығарма жазу мәтін құраумен тығыз байланысты болғандықтан, оқушылардың осы ұғым туралы теориялық білімі болу

 

шарт. Осы Тұрғыда А.Тагиев өз ғылыми еңбегінде оқушылардың мәтін күрауда көп қате жіберетінін айта келе, бағдарламаға арнайы «Байланыстырып сөйлеу тілін дамыту» тауаын және «Мәтін теориясы» тақырыбын енгізу қажеттігін айтады. В.Мамушин өзінің докторлык диссертациясында мәтінді құрумен (конструкциялау) байланысты оқушылардың жиі жіберетін қателерінің жүйесін жасаған. Ол шығарма мен мазмұндама жазуда алғаш құрған мәтінді жөндеу долдарын білудің және оның оқушы тілін дамытудағы рөлін айқындап ашып берген.

 

Осымен байланысты төмендегі мәтіндеремен әр түрлі жұмыстар жүргізу сөз тіркесінің грамматикалық ерекшеліктерін, оның синтаксистен алатын орнын аша түсуге және оқушының тілді шығармашылық негізде меңгеруіне мүмкіндік береді.

 

Білім мазмұнының жаңаруына байланысты оқыту үстінде көзделген басты мақсат - білім берудің ұлттык моделін жасау. Осы бағытта іріктелетін оқу материалы - қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін танытатын тақырыптық мәтіндер. Атап айтқанда, Қазақстан тәуелсіздігіне қатысты мәтіндер, қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдебиеті, өнері, ғылымынан хабардар ететін танымдық, тәрбиелік маңызы бар материалдар қамтылды.

 

Сөз тіркесін оқытумен байланысты шығармашылык сипаттағы мынадай мәтіндерді жұмысымызда пайдаландық:

 

^ Елдік пен ерліктің  ерекше ескерткіші

 

Сонау бастан, о бастан Бір-біріне жарасқан. Жаралы Қара жер, Жаралы Көк аспан. Естеби мен Бумынның Адамзаттан бағы асқан. Төрт бұрышы дүниенің Солармен санасқан.

 

^ Бұл - ¥лы Дала төсіндегі  осыдан дәл 1450 жыл бұрынғы, яғни 551 жылғы ахуалды архау еткен  жырдың сілемі.

 

2001 жылдың 18 мамырында, еуразия  қосқұрлығының қақ

ортасындағы Астана шаьарында, Қазақстан Республикасы атты

тәуелсіз мемлекеттің елордасында қазақ деген халықтың ғана емес,

бүкіл Тұркі дүниесінің тарихында өзіндік орнын ойып Тұрып алатын

орасан оқиға болды десек, ешқандай артық айтуға жатпас. Осы күні

көне Тұркі заманның үлы ескерткіші Кұлтегін жазуының ғылыми

көшірмесі оның заңды мүрагері — Қазақ елінің жер кіндігіне әкеліп

орнатылды. (И.Тасмағамбетов).

 

^ Жоғарыдағы мәтінді орындаудағы  алға қойған мақсат пен міндет - оқушылардың жүрегіне патриоттық  сезім оялату, тәуелсіздіктің біз  үшін қымбат екендігін ұғындыру, өзінің еліне, тарихына, тіліне деген  сүйіспеншілігін қалыптаста отырып, мәтіндегі негізгі ойды ашып  Тұрған сөз тіркестерін таптыру, оларға талдау жасату, осы тіркестерді пайдалана отырып, өздеріне қысқа мәтін құрату.

 

Нәтижесі:

 

 

    оқушы алдымен  мәтінді оқып шыққан соң, оған  тілдік

    түсініктеме жасады. Яғни мәтіннің қысқаша мазмұнын  айттып

    шықты;

 

    түсініксіз сөздердің  мағынасын ашып көрсетті;

 

    мәтіндегі ойды  жеткізуге тірек болып Тұраған  сөз тіркестерін

    тапты (тәуелсіз  мемлекет, қазақ халқы, Тұркі дүниесі, орасан

    оқиға, үлы ескерткіші, Кұлтегін жазуы, ғылыми көшірме, заңды

    мүрагері, қазақ  елі).;

 

    аталған тіркестерді  байланыстыру тәсіліне, қай сөз  табынана

    жасалғанына, байланысу  формасына талдау жасады;

 

    сөз тікесіне  үқсас тұлғаларды (бұл жерде атаулық  тіркестерді)

    ажырата білуге  тырысты.

 

 

Жаттығу жұмыстарын жүргізуде, тест арқылы оқушы білімін тексеруде, оқушыларға сапалы білім беруде қолданылатын жұмыстардың бірі - көрнекті құралдарды тиімді қолдана білу. Сөз тіркесін оқытуда көрнекті құралдарды қолданудың тиімді екенін бақылау, оқыту тәжірбиесінже байқалады. Әдістемелік, дидактикалық еңбектерде айтылып жүргендей, көрнекті қолданудың негізгі мақсаты, біріншіден, оқытудың көрнекті принципін жүзеге асыру болса, екіншіден, оқу материалының мазмұнын аша түсуге, окушыдардың грамматиканы, яғни таза тілді қабылдауын, оны практикада қолдана білуін неғұрлым жеңілдетеді. Осы Тұрғыда көрнекіліктер кескінделген және техникалық оқу күралдары немесе әкранды дыбыстық деп бөлінеді.

 

Кескінделген көрнекі құралдарға дианамикалық, грамматикалық кестелер, схема, сурет, үлестірме кесте қағазы, перфоркарта, альбом, бүктеме т.б. жатады.

 

Әкранды - дыбыстық көрнектіліктерге диапозитив, слайд, кинофильм, диафильм, телехабар, бейнежазба, үнтаспа, фонохрестоматия, компьютер т.б. жатады.

 

1. Сөз тіркесін оқытумен  байланысты ең жиі қолданылатын  көрнектіліктің Тұрі - дианамикалық  кестелер, схемалар.

 

а) Сөз тіркесі мен оған үқсас тұлғаларды игеруге арналған кестелер.

 

 

 

 

 

 

Сөз

 

Күрделі

 

Тұрақты

 

Сөздердің

 

Атаулы

 

Атаулық

 

тіркесі

 

сөздер

 

тіркес

 

салалас

 

сөилем

 

тіркестер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

қатары

 

 

 

 

 

 

 

Боз

 

Бозторғай

 

Жүрек

 

Сүлу да

 

Жаз. Түн.

 

Опера және

 

кілем

 

жолдас-

 

жүтқан,

 

сымбатты.

 

Аспанда

 

балет

 

үйге

 

жора

 

көзді ашып

 

қыз бен

 

жүлдыздар

 

театры,

 

келді

 

 

 

 

жұмғанша

 

жіпт

 

жымыңдаиды

 

қант

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

қызылшасы

 

^ Бұл көрнекілік құралдың  мақсаты - мысалдар арқылы сөз  тіркесін өзіне ұқсас тілдік  тұлғалармен салыстыра отырып  түсіндіру, олардың айырмашыльщтарын  анықтау, айқындау. Көру сезімі арқылы  окушының есінде сақтап қалуына  жәрдемдесу.

 

ә) Ал екінші кестенің мақсаты - сөз тіркесін топтастырудың Тұрлерін айқындау, кесте арқылы сабақты бекіту, толықтыру.

 

^ Сөз тіркесінің түрлері

 

 

 

Есімді сөз тіркесі

 

Етістікті сөз тіркесі

 

Биік ағаш, әдемі қала, отыз бала, ауылдың баласы

 

Асығып сөйледі, үйге келді, баламен әңгімелесті, сабақтан соң қалды

 

Нәтижесі:

 

 

    көру сезімі  арқылы сөз тіркестерін естерінде  қалдырды;

 

    морфологиядан  алған іскерлік дағдыларын пайдаланды;

 

 

б) Схема арқылы сөз бен сөздің байланысуын, яғни сөздердің тіркесімділік қасиетін меңгерді.

 

Бұл схеманың мақсаты - кез-келген толық мағыналы екі сөздің сөз тіркесі бола бермейтіндігін, сөз тіркесі болу үшін, жоғарыдағы қасиетіне қосымша мағыналық байлыныстың болуы шарт екендігін үғындыру.

 

 

 

 

 

Асыл

 

Биік

 

қол жетпек ^^- арман көп ^^ ОКУ

 

алдағы

 

түншен

 

2. Үлестірмелік кеспе қағаздары  оқушыларды өз беттерінше жұмыс  жасауға дағдыландырады. Оның оқу  белсенділігін, пәнге деген қызыгушылығы  арттырады. Үлестірмелі кеспе қағазбен  жұмыс оқушының сөз тіркесін  жете түсуіне, оның білімін тексеруге  кететін уақытты үнемдеуге және  олардың білімін тексеріп, жөндеуге (коррекқия) мүмкіндік береді. Үлестірмелі  кеспе қағаздардағы тапсырма  окушының шығармашылық мәнде, өз  бетімен ойланып жұмыс істеуге  дағдыландырады және саралап  оқыту принципін жүзеге асырады. Атап айтқанда, диалогтық, монологтық  сөйлеуді меңгерту, ауызша түсіндіру, ауызша мазмұндау, мәнерлеп оқу, дайын материалдарды талдау, шығарма  жаздыру, мәтіндегі негізгі ойды  ажырату, бөлім-бөлімге бөлу, ат қою сияқты тапсырма жұмыстары арқылы сөз тіркесін, оның алуан Тұрлі қыр-сырын ашуда мына тапсырма түрлерін пайдалану тиімді болды.

 

1-тапсырма. Мәтінді түсіндіріп  оқыңдар. Мәтінде не туралы айтылган, жазушы табигатты қалай суреттеген. Табигатты суреттеуде қандай  сөз тіркестерін пайдаланган, сөз  тіркестерін ауызша айтып беріңдер.

 

Жазықсыз сары биік, көкшіл қоныс, ақ көделі әдемі өлке мүнарлады... үзілмей, қатаймай, бір қалыптап желпи соққан салқын қоңыр жел қандай рахат! Осы жолман қүлпыра толқып, су бетіндегі жыбыр қағып, шалқып жатқан ал күрең көде мен селеу далалары... Дала емес - теңіздері қандай! Сол даладан көз алмай, үнсіз телміріп, ұзақ-ұзақ қарайды. (М.Әуезов). Мақсаты - мәтінен сөз тіркесін таба білу.

 

Міндеті - тілін дамыту, жазушының тіл байлығына назар аударту арқылы, сөз тіркестерін меңгерту. Нәтижесі:

 

 

    әдеби тілдің  нормаларымен танысты;

 

    ауызекі сөйлеумен  көркем әдебиет тілінің айырмашылығын

    түсінді;

 

 

туған елдің табиғаты туралы әсер алды;

 

- тыныс белгілерінің жазушының  ойын жеткізуде атқарып Тұрған

рөліне назар аударды.

 

2-тапсырма. Мәтінді оқып, жазушынық қай шыгармасынан үзінді  екенін айтықдар. Мәтіндегі сөз  тіркестерін ауызша айтып беріқдерг  байланысу формаларын, тәсілін айтыңдар.

 

¥зын бойлы, аршын, ақ сұр жігіт шекпенінің бір жеңін беліне қыстырып, жерден шөп рып алып, алақанына үйкеп жіберді де, аспандағы бурашы шабынып шыға келді. Кеспектей дембел қара жігіт талтаңдай басып қарыс барды. Есік пен төрдей жерге келгенде, аңға шығатын жолбарыстай екуі де арбасты.

 

(Ж.Аймауытов).