Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудың әлеуметтік-педагогикалық жұмыстары

Алғаш рет темекі шеккенде тамақ жыбырлап, жүректің қағысы жиілейді, ауызда жаман бір дәм пайда болады. Осындай жағымсыз сезімнің темекі шегумен байланысы тегін емес. Бұл ағзаның қорғану реакциясы, оны кешікпей тұрғанда, келесі темекіден бас тарту үшін пайдалану қажет.

Кейбір адамдар темекі сатып ала тұрып мемлекетке пайда әкелем деп ойлайды, әрине бұл қате, себебі темекі өндірісіне, сатуға, ауру адамдарды емдеуге, еңбекке жарамсыздық қағазына (больничный лист), өртке, ауруханаға, дәргерлердің еңбекақысына мемлекет өте көп қаржы жұмсайды.

Темекіні мемлекет неліктен сатуға мәжбүр. Өйткені организдері әбден үйреніп кеткен темекі шегуші-шылымқорлар темекіні шығармай, өндірмей, сатпай тастаса олар өңделмеген темекі тартуға мәжбүр болар еді Ал ол өз кезегінде шылымқорлардың  денсаулығына одан да зиянды әсер етеді. Өсіп келе жатқан жас ұрпақ жаман әдеттен бойларын аулақ ұстап, темекі тартпайтын болған жағдайда темекіге деген сұраныс жойылып темекі өндірісі өзі-ақ жұмысын тоқтатқан болар еді. Сондықтан, зиянды  әдеттен бойды аулақ ұстауға арналған жарнама, кино, газет-журналдарды көптеп шығаруға мемлекет тарапынан қолдау керек Білім беру орындарында, арнайы сабақтарда осы әдеттердің адамның жеке басына жақындарына, қоғамға келтіретін зиянын зардабын айтудан, түсіндіруден жалықпай сауатты ақпараттар берсек көп жағдайда ұтамыз.

Жасөспірімдер ағзасына алкоголь ішімдігінің әсері

        Алкоголь қанды жақсартпайды, керісінше анемияға алып келеді. Жасөспірімдер ағзасына алкоголь ішімдігінің әсері өте көп.

       Ересектердің миына қарағанда  баланың миы суғабай, миды қоректендіретін  тамыр сәулелері де ерекше  кең болады. Сонымен бірге баланың миының жетілу кезеңі, дамуы кәмілеттік жасқа толғанша жалғаса береді.

XIX ғасырдың аяғында дәрігер Морис Ленде 6 мен 15 жас арасындағы балалардың ағзасына, мінез-құлқына және қабілетіне алкогольдің әсерін бақылаған. Олар алкогольді ішкен сәтте-ақ белсенді болып, жылдам кітап оқыған, бірақ жазу барысында, математика есептерін шығарғанда көп қате жіберді.

       Егер адамның  қабылдаған ішімдігін 100% деп алсақ, соның 10% өзгеріссіз түрде ағзадан  өкпе арқылы шығады және алкоголь  ыдырау барысында кеңірдек пен  бронхтың ішкі жұмсақ эпителий  қабатына әсер етеді.Эпителий  қабатының бұзылуы түрлі вирустық, инфекциялық аурулардың қоздырғышы  микроптарға жол ашады. Алкогольдің  улы әсері қанға да өте зиян.

Алкоголь қанның қызыл клеткалары мен ақ клеткаларының белсен-ділігін төмендетеді. Ұлпаны оттегімен қамтамасыз ететін эритроциттердің қимылын баяулатып, ағзаға түскен микробтар мен вирустармен күресетін ақ клеткалардың қорғаныс қабілеті патологиялық өзгерістерге ұшырып, тромбоциттердің бір бірімен байланысуы нашарлатады.

Жасөспірімдердің есею кезеңіне де алкоголь өте зиян: ағзаны әлсіретіп ішкі мүшелер мен жүйелердің дұрыс дамуын тежейді, кейбір жағдайда бірнеше  функцияларының дамуын тоқтатады. Ағза қанша жас болған сайын алкоголь соншалықты зиянды екені дәлелденген. Бұл бала ағзасының психологиялық-физиологиялық ерекшелігіне байланысты. ХІХ ғасыр да мынадай бір оқиға орын алыпты. Екі айлық  сәбидің аяқ-қолы жиі қалтырай берген, дәрігер себебін таппай басы қатады да сәбидің ата-анасына қоныс аударуды ұсынады, жаңа үйде сәбидің ауруы басылады. Сөйтсе ескі үйдің жертөлесінде шарапқоймасы болғандықтан, бөлмелердің ауасына шараптың буы сіңіпті, осы ауа сәбидің ауруына себеп болған.

Төрт жасар бала шамалы ликерге батырылған бисквит жеген соң есінен танып қалған. Алкоголь ішімдігінің шамалы мөлшерінің өзі балалардың қатты улануына, өлім аузынан қалуына душар етеді.

Қорыта айтқанда  адам өмірге келген соң өзіне жат қылықтардан яғни шылым шегу, ішімдік ішу, наркотикалық заттардан аулақ болуы қажет. Сонда ғана келешек ұрпақ жасөспірімдер жақсы өмір сүре алады [36].

     Зиянды әдеттердің  денсаулыққа қауіп қатерлігі

      Жастардың жыныстық іс әрекетә  репродуктивті денсаулығына байланысты  мәселелердің күрделенуі мамандарды  осы жастардың сақтауға негізделген  іс шараларды  іздеуге итермелейді.

      Көптеген алдына  алу бағдарламалары  білім беру жүйесі арқылы  ендіріледі. Қазақстанда басқа мемлекеттер  сияқты оқушылардың  репродуктивті  денсаулығын сақтап, дұрыс жыныстық  тәрбие  төмендегідей  бағдарламаларды  оқыту арқылы орындайды.

      Әрдайым балалар мен жасөспірімдерге  арналған бағдарламалар  ата-аналар  мен мұғалімдердің көңілінен  шыға бермейді.

      Бұндай қиыншылықтардың  себептері  көп, олар жыныстық тәрбие мәселесін  шешуге  бірдей шешімнің  қабылданбауы, мамандарда қажетті мөлшерде  бейімделген әдістемелік  құралдардың  болмауы, бұл тақырып бойынша  мамандардың нашар дайындығы,олардың  жиі дәстүрлік білім беру әдістерін / лекция, ақыл-кеңес беру/ пайдалану  және өте аз интерактивті оқыту  әдістерін қолдану.

       Дүниежүзілік  тәжірибелер көрсетіп  отырғандай, мұндай бағдарламаларды  жүзеге асыру  арқылы жақсы  нәтиже  алуға болады, тек ғана  егер:

 

• қоғам мен ата-аналар осындай бағдарламаларды  кеңінен қолданған кезде
• балалар жасөспірімдер мен жастарды өз денсаулығын күтуге, жауаптылықпен қарап қорғау саналы түрде қалыптасқанда,
• жастарға репродуктивті денсаулықты  сақтауға байланысты қызмет көрсету жеңіл болған кезде.

       Қазіргі кезде жастардың жыныстық  тіршілігіне байланысты  жемісті  жұмыстар Солтүстік Европада  жүргізілуде. Мұндай бағдарламалар  негізінде тек қана жыныстық  іс әрекеттерден бас тартуға  шақырмайды, сонымен қатар жыныстық  қатынастың жауапкершілігі жайлы  да айтып отырады. Мұндай білім  беруші  бағдарламалар көп ақпарат  береді, денсаулықты  сақтап, қажет  емес жүктіліктің  алдын алуға  керекті жағдайлар жасайды.

      Жастарға жыныстық тәрбиеге байланысты  берілетін көптеген тиімді бағдарламалар  мектеп жасында жүзеге асырылады. Ата-аналар мен мұғалімдердің  қорқынышына қарамастан , олар жыныстық  тәрбиелер  мен кез-келген адаммен  қарым-қатынасқа  түсуге әкеп  соқпайды.. Оған Швейцария және  Тайланд сияқты мемлекеттерде  өткізілетін тәжірибелер дәлел  бола алады.

       БДДСҰ жасаған  мыңдаған баяндамалар  мен зерттеулерін талдау негізінде  де осындай қорытынды жасаған  болатын. Жыныстық тәрбие беру, осы  сала бойынша  ағарту жұмыстарын  жүргізу ерте жыныстық қатынасқа  әкеліп соқпайды, керісінше, жыныстық  қарым-қатынасқа  кеш  түсетіндігі  дәлелденіп отыр.

       1995 көрнекті американ ғалымы Кирби 49 мектеп бағдарламасын  талдау  негізінде олардың кейбіреулері  не себепті балалардың  іс әрекетін  өзгертіп, тиімділігін көрсеткендігі  жайлы  пікір айтқан [37].

  Кирбидің  көзқарасы бойынша, тиімді бағдарламалардың  ерекшелігі мынада еді:

1. Жыныстық іс әрекетті  өзгерту мен  денсаулыққа қауіптің  азаюына көп көңіл бөлінді. Сабақтың басым көпшілігі- жыныстық қатынасты мүмкіндігінше  кеш бастау, жүктілікті болдырмайтын  заттарды қолдану, жыныстық жолмен таралатын инфекция жұқтырудан  сақтану сияқты мәселелерге  арналғандықтан.
2. Бағдарламаның негізінде әлеуметтік зерттеу және  саналы іс әрекет жасау  теориялары сияқты  іс-әрекетті  өзгерту теориялары қолданды. Соның нәтижесінде  бағдарламалар танымдық шеңберінен шығып,қоғамның  жыныстық іс әрекеттерге  әсер ететіндіктері, топ және жеке адамдардың  құндылығының  өзгеретіндігі анықталды  және нәтижесінде жас адамдардың жауапты шешімқабылдауға  деген мүмкіндіктері артты.
3. Оқыту тиімді  өтуі үшін  бағдарламалар  сабақтың 14 сағаттан кем болмауын және аз адамнан тұратын топтарда өту керектігін ескерген.Кең көлемді  лекцияларға  немесе оқушылардың  өзара белсенділік  танытып қатысқан оқу процестеріне  қарағанда қысқа бағдарламалар мен бір мезгілдік  лекциялар білім мен іс әрекеттке  әлдеқайда  әсер ететіндігі  анықталған.
4. Бағдарламалар білім беру барысында әртүрлі әдістемелерді  қолдануды қарастырған.Әдістерді таңдаған кезде  оқушылардың қызығушылығы  ескерілген,яғни олар осы алған  ақпараттарды келешекте  өз тәжірибелерінде қолдану мүмкіндігіне  ие болады.Бұл бағдарламаларды лекциялар мен басқа да стандартты  дидактикалық тәсілдер кеңінен қолданған жоқ.
5. Бағдарлама  міндетті түрде  оқушыларға  жыныстық қатынасқа  түсудің қауіпті  жақтары мен концентрация жайлы  толық мағлұмат беріп отырды. Сол кезде жастар барлығын ескере отырып  өздері шешім қабылдады. Бұл бағдарлама  жүктіліктен сақтайтын дәрілер мен заттарды пайдалану  жайлы да практикалық  дағды мен теориялық  жан-жақты білім берді.
6. Оқыту барысында жыныстық қатынасқа әсерін тигізетін  әлеуметтік факторларға  көп көңіл бөлінді .Оқушылар олардың күнделікті  тіршілігіне байланысты, теле, радио бағдарламалар, пресса мақалалары мен  құрбы-құрдастардың  қысымы мен  спирттік ішімдіктердің  әсерінен болатын жыныстық белсендік  жайлы толығырақ  мәлімет беруді сұранды.
7. Тиімді бағдарламаларды  іс-әрекет  типтерінің қалыптасуына,  жеке және топтық нормалардың  дамуына көп көңіл бөлінеді,себебі жыныстық  қарым-қатынастың  тек ғана сақтану  жолдарын қолдайды. Көп өзгерістерді туындатқан  бағдарламалардың барлығында  барынша жыныстық қарым-қатынасқа кеш түскен дұрыс, міндетті түрде сақталғаны дұрыс.
8. Бағдарлама мазмұнында  қорғану шараларынсыз  жыныстық қарым-қатынасқа  түсудің қажет емес екендігі  жайлы практикалық  ақыл-кеңестер бар. Мысалы жасөспірімдерге  қасындағы серігіне  презервативті  қолдануға мәжбүр  ету жолдарын үйретеді. Немесе «жоқ» деген сөзді  анық және түсінікті етіп жүргізуді үйретеді.
9. Тиімді бағдарламалар мұғалімдер мен осы саланың өзге де мамандық иелерін арнайы  курстарда дайындайды.

      Жыныстық тәрбие бойынша жастар  мен жасөспірімдерге  арналып  жасалған  бағдарламаның қажеттігі  сөзсіз. Бар бағдарламалардың әдістерін  жетілдіру үшін және өте жақсы  деген  бағдарламаларды  анықтау  үшін  одан әрі зерттеу қажет.

      Егер де жақсы деген бағдарламалар  кең көлемді  қолданыс алса,онда  олар жастардың  репродуктивті  денсаулығын  қорғауға көп көмегін  тигізеді.

Жыныстық қатынастар арқылы жұғатын аурулардың түрлері

  Адам ағзасына жыныстық қатынастар арқылы жұғатын аурулардың түрлері: гогорея, сифилис (мерез), гентелды герпес, трихомониоз, хломидиоз

 сары  ауру, ЖҚТБ

 Осы  аталып өтілген аурулардың өзіне  қысқа түрде мәліметтер төмендегіше;

      Гонорея- Бұл  дертті де  микроптар  таратады.  Оны  геноккок   деген  микроағза  жұқтырады.  Жыныстық  қатынастарынан  туындататын өте  ауыр  дерт.  Ер  адамдарда   несеп  шығару  негізінде    қатты  ауырады. Ірің  ағады.Әйелдерде  белгілері  тіпті  жаман.  Үнемі  ашып  ауырып   адамның  нерв  жүйесіне   ерекше  әсер  етеді. Жыныстық  қатнастан  кейін  2 – 20 күндер  ішінде  байқала  бастайды. Емделмесе  әйел  адамдар  бедеу  болып  қалады. Ер  адамдар  қатты  ауырады. Буындары  ісіп  кетіп  жүре  алмай  қалады.  Бұл  дертті  дәрігер  антибиотикті -  пенциллинді   пайдаланып  емдейді.

       Сифилис-бұл  дертті  арнаулы  микроптар  таратады. Әсіресе   спирохеттер   бұны  микроскоппен ғана   көруге  болады.  Бұл  микроп  жыныс  ауруының   қандай  түрін  болмасын  барлығын  жұқтырады. Дене  қызарады,  жара  пайда  болып  кейіннен  іріңдейді. Біраз   уақыт  өткеннен  соң ,  дененің  кез  келген  жері   бөртіп,  қызарып  кетеді.  Бөріткені не  ауырмайды  не  қышымайды.  Жалпы  адамды  мазаламайды.  Таңба – таңба  болып  шаштың  түсуі,  тамақ  қырылдап қалады,  адамның  басы  ауырып  температурасы  көтеріледі.  Бірақ  бұл  белгілер  болмауы да  мүмкін.

       Генталді герпес- Гениталды герпес-жай герпес вирусы  туғызатын ұзақ уақыттар  бойы бірден асқынып, бірде баяу  өтіп алмасып тұратын ауру. Бұл ауру толық емделмейді.

      Трихомониоз-бұл жыныс қатынасы арқылы тарайтын бір клеткалы жай паразиттер.

      Хломидиоз-хламидтар бұл бактерия мен вирустардың арасында орын алатын микроорганизімдер.

Хломидиоз ең көп тарған ЖҚАБИ.

      Сары ауру- Ең жиі кездесетін ЖҚАБИ түрі сары ауру В.Вирус ауру адамнан,сау адамға  жыныстық қатынас кезінде, жыныс мүшелерінің сырттқы  жаралары арқылы өтеді.Кейде тұрмыстық жағдайда да сары ауру В жұғуы мүмкін.Мұндай жағдай болмас үшін  жеке гигиена тәртәбән қатаң сақтау керек; жалпылама бір тіс щеткасын, сақал қырғышты және орамалды  пайдаланбау керек.

        ЖҚТБ-  адамның   жүре   бара  ие  болған   иммундық  жетіспеушілігі.

  ЖҚТБ  – ағзаның  қорғаныс   қабілетінің  әбден  әлсіреуінен    туындайтын  синдром,  адам  ағзасында  иммундық  жүйені  бұзатын  арнаулы  вирустар  болады. ЖҚТБ-тің  бірінші  басталған  кезеңі   Америкада  болған.  Бұл  1981 жылы   ЖҚТБ  ауруын  қоздырытын   ВИЧ    вирустың  құрлымын  анықтады. 

       Қоздырғыш- өмірдің қарапайым түрі.

       АҚТҚ- (вирус иммунодифицита человека), адамның қорғаныш тапшылығының  қоздырғышы АҚТҚ.

      АҚТҚ жұқпасы-АҚТҚ-ны жұқтырған кезде ағзаның өмір сүруге  маңызды қорғаныш сатыда өтетін жұқпалы ауру;

       АҚТҚ позитивті-қорғаныш тапшылығымен зақымданған адам;

        ЖҚТБ-(синдром приобретенного иммунодефицита)-жұқтырылған қорғаныш тапшылығының  белгісі (ЖҚТБ) АҚТҚ жұқпасының ең соңғы түрі.

       Адамның қорғаныш (иммундық) жүйесі – ауру туғызатын микроптардан, вирустардан, қарапайымдардан, паразиттерден, қатерлі ісік жасушаларынан ағзаны сақтап тұратын  мүшелер жүйесі .

       Адамның қорғаныш тапшылығының  қоздырғышы  ағзаның өмір сүруге  маңызды қорғаныш жүйесінің  жасушаларын  зақымдайтын жұқпалы ауру туғызады.Қорғаныш  жүйесі ағзаның әртүрлі  инфекциялар,қатерлі  ісік тудыратын  жасушалардан  сақтауға жауап береді.

ЖҚТБ/АҚТҚ –ның әлемнің және Қазақстан Республикасында  таралуы.Адамның қорғаныш тапшылығының  қоздырғышының аумағы ауқымды  туғызады.Дүниежүзілік денсаулықты сақтау ұйымының анықтамасы бойынша  АҚТҚ/ЖҚТБ –мен өмір сүруші адамдардың саны  2006 жылдың  басына 42 миллионнан астамды құрады,25 миллионнан  көбі қайтыс болды.Әлемде күніне 16 мыңға жуық ересектер мен балалар зақымданады.

        Көптеген  елдерде АҚТҚ індеті  соңғы жылдардағы  әлеуметтік, әкономикалық  даму көлеміндегі  жетістіктерді  жоққа шығарды.Сахарадан оңтүстікке  қарай кейбір Африка  елдерінде  тұрғындардың 20% АҚТҚ жұқпасын жұқтырған [38].

       АҚТҚ/ЖҚТБ індеті біздің елдерді  құр қалдырған жоқ.Қазақстанда  бірінші АҚТҚ жағдайы 1987 жылы  тіркелді.

Бүгінгі күні АҚТҚ  Қазақстан  барлық облысында  тіркелді және АҚТҚ – жұқпасының  таралуының жоғары қарқаны байқалады.

       Барлық мәліметтерге қарағанда  Қазақстан Республикасында 13500 АҚТҚ  –мен зақымданған  адамдар тұрады.01.07.2007ж 8388 АҚТҚ позитивті ресми түрде  тіркелген, 74% есірткіні инъекциялы  жолмен тұтынатындар. Төмендегі 1 кестеде  ОҚО бойынша АҚТҚ көрсеткіші  берілген.