Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудың әлеуметтік-педагогикалық жұмыстары

Инфекциялық аурулардың алдын алудың құқықтық базасы

1995 жыл 29 ж. № 542 бүйрық "ҚР іш  ауру инфекцияларының алдын алу  жөніндегі іс — шаралар".

1997ж.15тамыз №404 бүйрық

"Республикадағы вирусты  гепатитпен ауырудың санын төмендету".

1995 ж. 28 желтоқсан № 539 бүйрық "ҚР  сальмоноллез ауруының алдын  алуға арналған іс-шаралар".

1997 ж. 19 мамыр "Қазақстан  Республикасы халқының денсаулығын қорғау" жайлы ҚР Заңы.

1994 ж. 18 шілде "Қазақстан Республикасы  халқының санитарлық эпидемиологиялық  сәттілігі" жайлы КР Заңы.

КР Елбасының жарлығымен 1998 жылы 18 мамырдаға "ҚР азаматтарының денсаулығын одан әрі жақсартуға арналған бірінші кезектік іс шараларда" № 3956 бүйрығымен жаңадан дүниеге келген нәрестелерге ВГВ-ға қарсы ваксинацияны жоспарлы түрде егу іске асуда.

Бағдарламаның мақсаты:

- Адамдарда өз денсаулығына деген дүрыс көзқарасты қалыптастыру мен халықтың санитарлық гигиеналық сауаттылығын арттыру арқылы республикадағы инфекциялық аурулардың таралуы мен аурудың санын азайту.

Бағдарламаның міндеттері:

-Басым     топтарды     анықтау     үшін инфекциялық аурулардың жағдаяттарын талдау.

- Жұқпалы аурулардың аддын алу мәселелері бойынша халықтың білім деңгейін арттыру.

-Жаттықтырушыларға оқыту бағдарламаларын жасау.

- Білім беру семинарларын, медицина қызметкерлері-тренерлерге тренинг өткізу.

- Инфекциялық аурулардың алдын алу үшін көрнекілік — ақпараттық материалдар мен ұсыныстар даярлау.

- БАҚ-ның қатысымен халықпен жұмыс істеу.

- Инфекциялық аурулардың алдын алуға жасалған бағдарламаның тиімділігін мониторинг (сараптама) жүргізу арқылы анықтау.

- Халықаралық, қоғамдық ұйымдар мен фондыларды бірігіп жұмыс істеуге шақыру.

Ғылыми-тәжірибелік конференция резолюциясында мемлекеттік және ведомствалар арасында жасалып жатқан халықты акпараттандыру мен аурудың алдын алуға негізделген іс әрекеттерді одан әрі дамытып, жетілдіру шешімі қабылданды [28].

 

1.2 Зиянды әдеттердің пайда болу  себептері мен салдары

    Адам денсаулығының статусында жеке тұлғаның қауіп-қатерді бағалауы аурудың алдын алуды  және т.б. өзгерулердің болуына әсер етеді. Қауіп-қатерге баға беру үшін міндетті түрде қауіп-қатердің нақты көрсеткіштерін  білумен қатар адам денсаулығының жағдайымен бірге қауіп-қатердің кез-келген көрсеткіші мен байланысын білу қажет.

      Қауіп-қатер халықтың  топтары  мен индивидтердің санымен  қатар  қауіпті болдырмауға, денсаулықты  сақтауға, қорғауға бағытталған  бағдарламалардың  таралуы,ауру  салдарынан болатын және өз  уақытынан алдын болатын өлімнен  қорғауға жағдай жасайды.

Қауіп-қатер факторлары мынадай  түрлерге бөлінеді:

Тәрбиелік–шылы мшегу,нашақорлық,ішімдік,дұрыс    тамақтанбау, физиологиялық    белсенділіктің жетіспеушілігі.

Генетикалық-тұқым қуалауға бейімділік

Биологиялық- қан қысымының көтерілу, жарақат алу аурулары.

Әлеуметтік-төмен деңгейдегі білім,төмен деңгейдегі табыс, кәсіби қауіп, нашар тұрмыстық жағдай және т.б.

Қоршаған орта -кең байтақ ортаның ластануына (топырақ,атмосфера,су,азық-түлік).

Табиғи-климаттық- атмосфераның тез өзгеруі, жоғары магниттік және т.б. радиоактивтік сәулелену жатады. Қазіргі таңда жұқпалы емес ауруларға (жүрек, қан-тамырлар,зат алмасу) жатады.

       Қауіп-қатердің біріңғай түрлері  анықталған. Оларға алдын-алуға жалпы  ортақ стратегия жасауға болады.

Гигиеналық  тәрбие ең алдымен қауіп-қатердің факторына әсер етеді және басқа да, факторларға  әсер тигізеді (биологиялық, психологиялық).

Денсаулыққа пайдалы дағдылардың қалыптасуы денсаулықтың нығаюына,қайта түзелуі мен сақталуына пайда тигізеді.

  Көп елдердегі тұрғындардың залалды дағдыларға бой алдыруы,мұның етек алып кең таралуын бірқатар ғылымдар және алдыңғы қатарлы әлеумет басқа келген ұлыттық «апат» деп таниды.Адамзат үшін бұл дегеніңіз «заманақыр» зілзаласымен бірдей.Бұл бел алған көпшілік кемістігін «өркениет ауруы»  деп те, атайды.Бірте-бірте осы дерт медициналық қана емес,сонымен бірге әлеуметтік сипатты алып келеді [29].

       Дағды бір немесе бірнеше қимылды  әлденеше рет атқару қажеттілігінен  туындайтын, сондай-ақ табиғатына  таңылып қалатын мініздегі «автоматтандырылған  элемент» осы. Динамикалық таптауын  істері туындайды,ми қыртысында  кешенді шартты байланыстар, шартты  рефлекстер пайда болады.Егер  де шартты рефлекстер кешені  адам үшін пайданы діттесе  және денсаулықты жетілдіруге  бағыттаса, жақсы ғой, айталық: таңғы  гимнастикамен шұғылдану, ұйқы алдында  серуен құру, тамақтану тәртібін  бақылау. Бұлар пайдалы дағдылар, бірақ дағдылардың басқа да, түрлері  бар. Тұлға ретінде өз мүмкіндігін  жүзеге асыруға кедергі болатын,немесе мүмкіндіктен ажыратып ада қылатын дағдылар бар, олар залалды деп есептейді.

       Адам денсаулығына оңдыртпайтын  кесел келтіретін айдай әлемге  мәлім дағдылар қатарына: темекі  шегу, ішімдікке салыну, есірткіге  және улы заттарға бой алдыру  жатады. БДДСҰ сарапшылары «тәуелділік  тудыратын» заттар терминологиясын  анықтаған: алкогольді-барбитурат түріндегі (этильді спирт, барбитураттар және  т.б.)

1. амфетамин түріндегі заттар (кокайн және коко жапырақтары)
2. каннабис түріндегі заттар (марихуана,гашиш);
3. галлюционоген түріндегі заттар (лизергид,мескалин)
4. каба түріндегі  заттар
5. апин түріндегі заттар (морфин,героин,кодейн);
6. эфирлі ерітінділер түріндегі заттар (толуол,ацетон және тетрахлорметан).

      Жоғарыда аталған дәрі-дәрмектер  емдеу мақсатында пайдаланылады  және адам организімі бұларға  бой алдыра бастайды, осылайша  тәуелділік туындайды. Сондай-ақ  есірткі заттар қатарына  темекі  де, жатады,ол тәуелділікті тудырады.Есірткі  заттарға деген  тәуелділік тудырып, оны одан әрі ұшықтыратын факторлар  қатарына машиналар жатады: организімнің  жекелеген ерекшеліктер есірткі  қолданғаннан кейін болатын түсінулерді  қабылдау,ортаның әлеуметтік мәдени  сипаты,есірткі заттар әсерлерінің  тітіркендіргіші (саны,жилігі, енгізу  тәсілі). Қазіргі кезде есірткі  мен улы заттар  проблемасы  көкейкесті  тізбесінен көрінеді. Апиннің  оның туындыларының  және баламаларының аналгезиялық  әрекеті бір рет қабылданғанның  өзінде көңіл күйді көтеріп  тез арада бей-берекетін алатын  үйірсектіктің қалыптасуының негізгі  себептерінің  бірі болып табылады. Организімге есірткі заттарды  енгізгеннен кейін беті қызады,бүкіл  денеге жылу таралуынан  болатын  жайлы бір сезім бой алады, тері жеңіл-желпі қытиды.

      Осыдан кейін-ақ пайда болатын  жайбарақаттылыққа,тез өзгеріп,құбыла  бастайтын,түрленіп-түстіленген елестер  және қиял тектес әлем-жәлем  жетегіне алады.Есірткіге деген  үйірсектік  бірнеше апта ішінде-ақ  біршама тез қалыптасады.Мұнымен  қатар нашақорлықтың клиникалық  суретінің алдыңғы шенінде  мінез-құлықтағы  құбылыстар, тұлғалық  өзгерістер  талаптану бәсеңділігі  және белсенділіктің  кете бастағанын  еріксіз байқалады.Бірте-бірте  қоғамдық өмірге, міндеттерін орындауға  деген ынта-ықыласы жоғалады, нашақорлар  көбіне дөрекі, өзімшіл,отбасындағы  міндеттеріне  немқұрайды қарай  бастайды. Олар өздерінің кесірінен  қатерлі жағдайға тап болған  туыстарына жаны ашымайды. Алдымен  көзге түсетін нашақорлардың  жалпы түрінен  жеткіліксіздіктің  тобы байқалып тұралы. Қорек тапшылығынан  терілері құрғақ, беті ісіктеу  болып келеді.Дене салмағы азаяды. Көз қарашығы қысыңқы болады,брадикардия  байқалады [30].

     V- VІ  ғасырдағы араб елдерінде  жүзімнен таза спирт алуды  үйренген, оны «алкоголь»  деп  атаған,ол «ес ауыстырушы »  деген мағынаны білдіреді. Алкоголь –рахаттану орталығына әсерін тигізеді.Мида туындайтын ішкі  есірткілер «рахаттану орталығына » дем береді.Мұның өзі алькогализмді нашақорлықтың басқа түрлерімен  жақындастырады, барлық тұстар да ми жақсы сезімді тудырады. «Рахаттану орталығы»  эндорфиндермен  тітіркендіру өзін-өзі  қоздыратын сол өзінің жағдайын тұрақты қалыпта ұстауын  қажет етеді. Сонымен мида тұйық шеңбер құралады, жайлы сезім пайда болады, оларды ұзартып ұстау үшін  тағы да ішімдік керек. Әр түрлі ішімдіктердегі спирттің мәні бірдей емес:

сырада -3-6%, шарапта – 10-14%, виски, арақ, джин, бренди, ром, коньякта-40-50% бар.Қандағы алкогольдің мәні 0,01-0,02% үлкен әрекетін сездірмейді, тек мына белгілерін байқатады, көңіл күй,  бас айналу; 0,10-0,15% қандағы этилді спирттің шоғырлануы, автокөлікті жүргізу дағдысында өзгерістер тудырады. Көру,есту жеткілігі  төмендейді, қандағы алкоголь мәні 0,20% болса, көпе-көріне мыс болғандығының белгілірі байқалады:әзер сөйлеу, шатқыаяқтанған  жүріс-тұрысы, 0,40% - алкоголь ес-түссіз жағдайға түсіріледі. Шоғырлану шамасы -060-0,70% өледі. Алкоголизм себептерінің  ішіндегі, әсіресе экономикалық әлсіздік, әлеуметтік тұрақсыздық, психологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы, санитарлық, гигиеналық тапшылық адами-мәдени игіліктің болмауы, кәсіби сәтсіздік, медициналық-биологиялық қолайсыздықтар болады.

      БДДСҰ сарапшылары  тәуелділікті  тудырып, денсаулыққа залал келтіретін  есірткі заттарға  темекіні де  жатқызған. Темекі бір рет тартып  жіберу қажеттілігін тудырудағы  никотиннің өлі кокайн  рөлімен  бірдей деп американдық зерттеуші  Д.Хенненгфильді есептейді. Темекі  нашақорлығының  дамуы темекі  басқа нашақорлық сияқты мәнінде  кезеңдермен сипатталады. Темекі  түтіні ішке сорып тартуға  үйренуден бастап,әбден болары  болып,бояуы сіңіп кеткен «үйірсектіктен»  бел алып темекіге  тәуелді  болған тұсқа дейін, темекі шегудің  денсаулыққа тигізер әсері баршаға  аян. Темекі тартқанда алмасу  үрдістерінің  барлық түрлері  зардап шегеді: оттегінің жеткіліксіздігі, қан ұю, холестерин деңгейінің  көтерілуі, барлық ішкі секреция  бездері қызметінің  бұзылуы байқалады. Ерлерден жыныстық әлеуметтік  кетеді. Әсіресе темекі  түтіні  ұрық және нәрестеге зиянды,никотиннің  өзі туар баланың жаңа шығып  жетіліп келе жатқан орталық  жүйке жүйесінің   жасушаларына  кеселін тигізеді.

      Белсенді сондай-ақ қылықсыз темекі  тартып жүргенде  жүктілік барысын  таксикоз алады.Соңғы жылдары  қылықсыз темекі тарту тұралы  мәліметтер бірте-бірте көбейіп  келеді.Темекі түтінімен созылмалы  уланудан адамдардың саны басқа  себептерге қарағанда бірнеше  есе көп.

    Профилактика-экологиялық,экономикалық,медициналық  санитарлық шаралардың кешенді  жүйесі.Денсаулыққа қатер залалды  дағдыларға қарсы профилактикалық,алдын  ала күресу шаралары ретінде  төменгі ұсыныстарды ескерген  жөн.

       1.Әсіресе өскелең ұрпаққа есірткі  заттарды алуға тосқауыл қою  және бұларға деген сұранысты  азайту.

       2.Залалды дағдыларға деген  үйірсектікке  бой алдырайын деп жүрген тұлғадағы  өзгерістер ертерек байқалғанда, барымызша толық тосқауыл қоюға  тырысу керек.

       3.Барлық бұқаралық ақпарат құралдарының  мүмкін болар арналары арқылы  жүйелі насихаттау,бұл іске  мамандарды  аралыстыру және тәуелділіктен  емделіп,құбылғандарды  қарастыру  қажет.

       4.Жастар арасында өткізілетін  медициналық,педагогикалық жұмысқа  адам организіміне  деген залал  дағдылардың кеселін түсіндіру  мәселесіне ерекше көңіл аудару  керек.Салауатты өмір салтын насихаттау  ісі басылымдылықтар қатарынан  көріну керек.Залалды дағдыларрды  алдын алу  тақырыбына арналған  әңгімелерде  салауатты өмір салтын  қалыптастыруды бала кезден бастау  қажеттігіне басым көңіл бөлу  керек.

       Қылықсыз темекі тарту проблемасына  жөні бөлек арнайы  дәріс оқылуы  ұсынылады. Осындай жұмыстардың  басқа елдердегі өтілу тиімділігі  жөнінде де,тілге тиек ету керек. Әрина тек жаппай тыйым салумен  табысқа жету мүмкін емес.Осыны  есте сақтаған жөн.Салынған таптаурын  осы деп үгіт-насихат жұмысын  «никотиннің бір тамшысы атты  серейтеді»  деген  сөбен шектеп  айтуға болады.Жат қылықтар адам  ағзасына жақсы әсер әкелмейтінін  еске ала жүрген жөн [31].

       Темекі мен насыбайдың зияны  өте қателі болып отыр.

       1.Темекі мен насыбайың зияны жөнінде ақпараттық үгіт және ағарту жұмыстарын жүргізу.

2. Темекі   мен насыбайдың құрамы және ондағы зиянды заттардың залалы туралы ақпарат бере отырып, оларды қолдануға деген теріс көзқарастарын нығайту.
3. Салауатты өмір салтын насихаттау темекінің зияны туралы ұлы адамдардың айтқандары:

Бальзак: Темекі тәнді зақымдайды, ақыл ойды күйзелтеді, ұлыттарды топастандырады.  Роберт Бертон  «Темекіні әдетке айналдыру апатқа айналдырады, бізді қоршаған ортаға, жерге,денсаулыққа кеселдің  қол салуы. Осының бәрі тозақ, сайтан аққан, қарғыс атқан, жан мен тәнді бүзып, азапқа салатын темекі».