Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар мен іске қатысушы тұлғалар

Сот билігінің басқа билік тармақтарымен ара қатынасы қарастырылды.

Мұнда мемлекеттік биліктер қатарында Президент билігі тармағы да бар деуге әрекет жасалынды. Ондай тұжырым жасау екі меселеге негізделді: біріншіден, Президент мемлекет мехаыизмінде биліктің барлық тармақтарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етіп. төреші рәлін атқаруында болса, екіншіден, оның мемлекетті басқару жөніндегі құзыреттіктерінің заң шығарушы, атқарушы, және сот биліктерінің өкілеттіктерінен бөлек екендігімен түсіндірілді.

Презндент пен сот билігінің ара қатынасы ашылып, мүндағы тежемелік механизмінің жеткіліксіздігі сыналды.

Судьяларға (әсіресе, жергілікті соттардың), өкілеттік беру тәртібін Конституцияның демократиялық ұйғарымымен сәйкестендіру мақсаты алға қойылып, осыған байланысты олардың жалпыға бірдей сайлау жолымен өкілеттігін алу мүмкіндігі қарастырылса, халық билігі институтын шын мәнінде нығайтып, көркейтетіндігі сипатталды.

Сот бөлігі мен заң шығарушы билікіің ара қатынасы, соңғысы шығаратын (қабылдайтын) заңдардын үстемдігін сақтау, оларды бұлжытпай орындау соттың міндеті екендігі, сот саясатын заң шығарушы биліктің айқындайтыны қаралын, сонымен қатар Жоғарғы Сот судьяларының корпусын құрайтыны да айтылды. Өз кезегінде, сот билігі заң шығару процесіне (норма шығармашынық процесіне) қатысымен, нормативтік қаулынар шығару арқылы заңдар мен өзге де нормативгік актілерді қолдану мәселелеріне байланысты түсіндіруінің жайы қарастырылып, сот актілерінің де мәртебесі айқындалын, олардың заңмен ара қатынасы ашылды.

Заңдарды ресми және сот түсіндіруі екеуінің заң шығарушы және сот билігі араларындағы тежемелік элементі ретінде көрсетілді.

Сот билігі мен атқарушы биліктің байланысы бұдан ілтері (01.09.2000 ж. дейін) атқарушы биліктің органы Әділет министрлігінің қарамағында соттарды ұйымдастыру, құқықтық, материалдық-техникалық, кадрлық қамтамасыз ету мәселелерінің болуымен соттың оған тәуелді жағдайы көрсетілді. Соттың атқарушы билік органдарының және олардың лауазымды тұлғаларының әрекеттері мен шешімдеріне келтіршген шағымдарды қарауы, ПМ-нің қылмыстық-атқару жүйесі заңды күшіне енген үкімдерді орындауы бұл биліктердің өзара іс-қимыл жасауы және байланысы ретінде айтылды.

2000 жылғы 1-қыркүйектегі Республика  Президентінің "Сот жүйесінің  тәуелсіздігін күшейту жөніндегі  шаралар туралы" Жарлығы сипатталып, мұнда сот билігін атқарушы  биліктен тәуелсіз деңгейге алып шығу мақсатының көзделгені, әсіресе, соттарды материалдық-техникалық, өзге де қамтамасыз ету мәселелерін Әділет министрлігінің қарамағынан алып, осы үшін Жоғарғы Соттың жанында құрылған Сот әкімшілігі жөніндегі комитетке берілудің маңызы мен мәні қарастырылды.

Қорыта келгенде, сот билгігінің түсінігі, оның мазмұны мен мәні, басқа биліктер арасындағы алатын орны мен оларға қатысты дербестігі және тәуелсіздігі соттың мемлекет пен коғамда атқаратын қызметін, рәлін және оның алуан түрлі қажеттілігін көрсетеді.

Судьяның тәуелсіздігі принципінің түсінігі беріліп, оның маңызды жақтары карастырылды. Оған дейін, қысқаша принцип түсінігі қарастырылып, жалпы оның Конституциямен, заңдармен баянды етілуі, принцип -норма деген мәртебеге ие болу мүмкіндігі ашылды. Осы тұрғыңа, судьяның теуелсіздігі принципінің сот билігі негіздерінің ішінде өзекті және ерекше маңызды екендігі ескеріліп, Конституциямен баянды етілуі, оның ең жоғарғы заң күші бар екендігі жағынан талданды.

Құқықтық мемлекетті орнықтыруға бет алған қоғамның негізгі көздейтіні мемлекеттің құқықпен санасуын талап ету болса, соттың да тек қана заңға бағындырылуы мұндай мақсатты іске асыруға жетелейтін басқаруціы норма болып саналуға тиісті екендігі көрсетілді.

Тәуелсіздік мәселесі судьяға қатысты болғандықтан, судьяның түсінігі мен құқықтық жағдайы қарастырылды. Осы екі ұғымның байланысы негізінде судьяның тәуелсіздігі ережесіне түсінік берілді.

Судьяның тек заңға бағындырылуы оның тәуелсіздігін қамтамасыз ететін басты шарт ретінде қаралды. Осыған байланысты судьяға заң қоятын талаптар мен міндеттер талданды.

Екінші параграфта судьяның тәуелсіздігі принципінің сот әділдігінің басқа принциптермен ара қатынасы сипатталды.

Бастысы бұл принциптердің өзара тығыз байланыста болатындығымен, қажетті жағдайларда бірін-бірі толықтыратындығымеп немесе өзара кері әсер етулерімен түсіндірілетіні анықталды. Мысалы, судьяның тәуелсіздігі принципінің құрамын талдағанда, судьяның тәуелсіз болатыны, оның тек Конституция мен заңдарға ғана бағыныштылығын білдірсе, оз кезегінде мұндай тәуелсіздікті сол заңның қамтамасыз етуінде, қорғауында деп түсіндірілді.

Судьяның тәуелсіздігі принципі мен сот әділдігінің принциптерінің әрқайсысы қалайша қатынасатыны, принциптерге жекелей сипаттама беру арқыны қарастырылды. Олардың өз алдына мәндері көрсетіліп, мазмұнды байланыстары талданды.

Осылайша, судьяның тәуелсіздігі принципінің басқа сот әділдігінің принциптерінің ішінде алатын орны мен мәртебесі көлемді тұрғыда сипатталды.

Судьяның теуелсіздігін қамтамасыз ету кепілдік түсінігін тудыратыны және бұл екі ұғымның бір-бірінсіз болмайтындығы, органикалық бірлікті құрастыратындықтары айқындалып отті.

Демек, тәуелсіздіктің басты әрі бөлінбейтін жағы кепілдік болады деген сөз. Араларын ажырату немесе керісінше, біріктіру арқылы қарастырғанда тәуелсіздік кепілдіксіз мағыналы болмайтындығы, ал кепілдік тәуелсіздік түсінігі жоқ жағдайда қажет болмайтындығымен айкындалды.

Судьялардың (соттың) тәуелсіздігін қамхитын кепілдіктердің қалыптасулары мен дамуының тарихына қысқаша шолу жасалынып, бұл мәселенің дамыған, жетілген мемлекеггерде қалайша орныққаны талданды.

Әсіресе, жалпыға (барша мемлекеттер үшін) бірдей міндетті Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 40/146 Резолюциясымен қолданған сот органдарының тәуелсіздігінің негізгі ережелерінің маңызы ашылды. Ондағы басты қағидалар жекеленіп талданып көрсетілді.

Тәуелсіздіктің кепілдіктері Кеңес Одағы дәуірінде де калай қарастырылғаны, әсіресе, бастапқы кезіндегі бұл мәселеге қатысты озбырлық пен бейбастылыққа әкеп соққаны айқындалып, Н.В.Крыленконың, А.Я.Вышинскийдің осы тұрғыдағы көзқарастары мен пікірлері көрсетілді, Дегенмен, ССРО-ның кезінде тәуелсіздік принципі мен оның кепілдіктерінің бірсыпыра дамытылғаны, бірақ. көбінесе, тек уағыздалған күйінде көрінісін тапқаны ашылды.

Тәуелсіздік мәселесін құптаушы кепілдіктер жіктеліп, саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, моральдық деп бөлінуі көрсетілді.

Бұл кепілдіктер жекеленген күйінде талданын, саралажан тұрғыда сипатталды. Әсіресе, судьялардын ауыстырылмайтындығы мен оларға ешкімнің тиіспеуі (иммунитеті), сондай-ақ жоғары материалдық жәпе құқықтық мәртебесі үшеуі біргелікге судьяның тәуелсіздігін барынша нақты, шынайы айқындайтыны жөнінде айтылды.

Осылайша, қорыта айтқанда, судьяның тәуелсіздігі принципінің мәні мен маңызы ең әуелі бұл принциптін, демократияның жетістігі екендігімен, судьяның тәуелсіздігі, сот әділдігінің басты шарты болатындығымеи, демек, сот билігінің де дербестігін айқындаумен қарастырылады.

Осының езі адамның құқықтары мен еркіндіктерін және заңды мүдделерін нақты, іс жүзінде қорғай алатын күшті де беделді сот билігінің қызметін елеулі деңгейге көтеретініне, даңқын асыратынына сөзсіз, пайдалы әрі сапалы әсерін тигізетіні сипатталды.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1993 28 қаңтар.

2. Қазақстан  Республикасының  Конституциясы, 1995 30 тамыз

3. Қазақ ССР-нің "Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Декларациясы". 25 қазан, 1990 ж.

4. ҚР Азаматтық кодексі Алматы, «Жеті жарғы» –1998 ж.

5. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі Алматы: «Жеті жарғы», 1998ж.

6. ҚР Қылмыстық кодексі Алматы, «Жеті жарғы», 1997 ж.

7. ҚР Нотариат туралы заңы,-  Алматы : «Жеті жарғы», 1999ж.

8.Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы Қазақстан Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы.1 қыркүйек, 2000 //Заң газеті., 5 қыркүйек, 2000

9. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы "Сот әкімшілігінің жаңа жүйесінің қызметін қамтамасыз ету туралы". 12 қазаң, 2000. //Заң газеті. —18- қазаң, 2000.

10.Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы". 25желтоқсан, 2000 //Егемен Қазақстан. 25 желтоқсан, 2000

11. Указ Президента Республики Қазахстан "О мерах по соверщенствованию правоохранительной деятельности" от 22 января 2001 г. //Қазахстанская правда. - 2001. - 23 января

12. Закон Республики Қазахстан "О высшем судебном совете Республики Қазахстан", от 28 мая 2001 г. //Казахстанская правда - 2001. - 3 июня

13. Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығы "Соттар және судьялардың мәртебесі туралы". 20 желтоқсан, 1995 ж. //Егемен Қазақстан . 20 желтоқсан, 1995

14. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Үндеуі. //Егемен Қазақстан. — 11-қазан, 1997

15.Назарбаев Н.Ә. "Соттар қызметінің заңдық, қана емес, саяси да мәні зор". Қазақстан Республикасы судьяларының III съезіндегі Елбасының алғы сөзі //Егемен Қазақстан. — 8-маусым, 2001.

16.Абдуллина З.К. Проблема доказывания в гражданском судопроизводстве Алматы: Данекер, 2004.Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1993 28 қаңтар. - Алматы

17. Аристотель. Политика, М., 1893.

18.Баймолдина З.Х. Доказывание и доказательства в гражданском судопроизводстве. Алматы: «Жеті жарғы», 2001ж.

19. Баянов Е. Мемлекет  және  құқық  негіздері. Алматы 2001.

20. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Қазахстан - Алматы: "Жеті Жарғы", 1996.

21.Монтескье Ш.Л. О духе законов и об отношениях, в которых законы должны находиться к устройству каждого правления, к нравам. климату, религии и т.д. - СПб., 1900.

22. Ожегов С.И. Словарь русского языка //Под ред. Н.Ю. Шведовой-М.: Рус.яз; 1985.

23. Становление судебной власти в обновляющейся России. - М., 1997, -

24.Ударцев С.Ф. Суд и правотворчество. Сборн. Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы - Алматы, 1997.

25. Шайкенова С. Реализаңия принципа незаңисимости судей в условиях переходного периода //Право и государство. - 2001.

26. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан  Республикасының  Конституциялық  құқығы. Алматы 1998.