Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері

Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері – инвестициялық жобалардың пайдалылығы мен өтелімділігі перспективасын бағалау мақсатымен капиталдың ұзақ мерзімді жұмсалымының тиімділігін анықтау тәсілдері. Жобаларды бағалау үшін қолданылатын критерийлер басты аспектілерді‚ оны іске асырудың шарттарын көрсетуге тиіс. Оларды алуан түрлілігіне қарамастан мынадай топтарға бөлуге болады: қаржы-экономика нормативтік критерийлер‚ ресурстармен қамтамасыз етілу критерийлері. Қаржы-экономика критерийлер – бизнес-жоспарда айқындалатын жобаның құны‚ ағымдағы таза пайда‚ пайда мен пайдалылық (инвестициялардың қайтарымы)‚ тиімділіктің ішкі коэффициенті‚ өтелімділік кезеңі‚ тағы басқалар. Нормативтік критерийлерге құқықтық талаптар (ұлттық және халықаралық құқық нормалары)‚ стандарттардың‚ конвенциялардың талаптары‚ экология талаптар‚ патент қабілеті және зияткерлік меншік құқықтарын сақтаудың өзге де шарттары жатады. Ресурстық критерийлер жобаның іске асуының әлеуеттік мүмкіндігін айқындайды және олардың мынадай топтарын қамтиды: ғылым-техника ресурстар (қажетті ғылым-техника бөлшектердің‚ тиісті кәсіптегі және біліктіліктегі мамандардың болуы)‚ өндірістік ресурстар (өнімді өндіру үшін қуаттардың болуы)‚ технология баламалар‚ қаржы ресурстарының көлемі мен көздері‚ тағы басқалар. Ғылым-зертхана және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың орындалуын жеделдетуден болатын нәтижені есептеудің де елеулі мәні бар‚ өйткені бір жағынан‚ зерттеулер мен талдамалдар үдерісін жеделдету жобаны іске асырудың осы саласында айтарлықтай шығын жұмсауды талап етеді‚ екінші жағынан‚ жаңа тиімді өніммен (тауармен‚ бұйыммен) рынокқа ертерек шығу мүмкіндігі пайда болады. Әрбір әлеуетті жоба оның елдегі саяси‚ әлеуметтік жағдайларға сәйкес келуге‚ олардың өзгеруі мүмкін екендігі тұрғысынан да бағалануға тиіс. Күрделі жұмсалымды бағалаудың ең кең таралған әдістері: өтелімділік әдіс‚ пайданың жай нормасы әдісі‚ қаражатты‚ ағымдағы таза пайданы дисконттау әдісі. Олардың көбісі ЮНИДО-ның өнеркәсіптік техника-экономика зерттеулерді дайындау жөніндегі оқу құралында (БҰҰ басылымы) көрініс тапқан. Соның негізінде әзірленген бағдарламалар пакеті КОМФАР (COMFAR – Computer Model for Feasіbіlіty Analysіs und Reportіng немесе инвестиция жобалардың техника-экономика негіздемелерін әзірлеудің компьютерлік үлгісі деп аталады. Алайда бағалау әдістері мен критерийлерін таңдау жобаның ерекшелігіне‚ оларда жаңа енгізілімдердің болуына‚ сала тұрпатына‚ басқа да бірқатар факторларға байланысты. Түпкілікті шешімді тапсырыс беруші (кәсіпкер) қабылдайды‚ инвестормен‚ серіктестермен‚ контрагенттермен‚ басқа да мүдделі тұлғалармен келісіледі.

Инвестициялық жобалар  тиімділігін анықтаудың жалпы әдістері

Инвестицияны  есептеу кезеңінде жоспарланып  отырған жобаның толық бейнесі  мен оның көрінісі байқалады. Осы  мақсатта инвестициялық есептеулер жүргізіледі. Олар ұзақ кезеңдерді қамтиды  және күрделі салымдар табыстылығын анықтауды қамтамасыз етеді. Инвестиция туралы шешімдер инвестициялық есептеулерге сүйене отырып қабылданады.

Осылайша  инвестициялардың экономикалық тиімділігін  бағалау тәсілдері мен әдістерін  талдау келесі тұжырымдарды жасауға  мүмкіндік берді:

-   әкімшіл-эміршіл  жүйе экономика тұсында құрылған  күрделі салымдардың экономикалық  тиімділігін бағалау әдістері  экономикалық реформалардың казіргі  даму жағдайын теориялық және  тәжірибелік қыры жағынан алғанда  да қанағаттандырмайды;

-   қаржы  ағымдарын талдауға негізделген  экономикалық тиімділікті  және  жалпы  инвестициялық  жобаларды  іске асырудың экономикалық максатка  лайықтығын бағалаудың динамикалық  әдістері де, сондай-ақ, инвестициялық  кезеңнің есеп берген жылдары  бойынша инвестициялық  бағдарламаны  іске  асырушы  кәсіпорындардың  қаржылық ахуалын зерттеуге негізделген  статистикалық әдістерін кеңінен  пайдаланылатын шетелдік инвестициялық  есептеулер жүргізу тәжірибесі  үлкен қызығушылык туғызуда.

Инвестициялық жобаның қаржылық көрсеткіштерін бол-жау  жобаның сапалык сипаттамаларын талдау нәтижесінде іске асады және жобаның қаржылық дәлелдігін анықтауға  арналған, яғни бір жағынан, оны жүзеге асыруға байланысты туындайтын қаржылык міндеттемелерді өз мерзімінде, әрі  толық көлемде орындау қабілетін (кәсіпорынның немесе кәсіпкердің), екінші жағынан, кәсіпорынның (кәсіпкердің) күш-жігері мен капиталын баламалы түрде  пайдаланғанда түсуі мүмкін пайдадан кем болмайтынын анықтауға арналған.

Қаржылық  талдаудың анықталған бірінші қыры (аспектісі) жобаның инвестициялык  кезеңінде табыстар мен ақша төлемдер тепетеңдігшің оң шамадағы қалдығын сақтап отыруды, ал екіншісі - жобаға жұмсалатын инвестицияның оң шамадағы экономикалық тиімділігін талап етеді.

Жобаның қаржылық көрсеткіштері кұрамына әдетте келесі көрсеткіштер енеді:

- жобаны іске асырудың инвестициялық кезеңінде бастапқы   күрделі   салымдардың   көлемін   анықтайтын инвестициялық шығындар;

- қаржы табыстары көздерін, мерзімін және мөлшерін нықтайтын (канша ақша болатынын, кәсіпорынның банктік есеп айырысу шотына қанша ақша түсетінін) жобаның қаржылық нәтижелері; ақша көлемін кұрайтын табыс көздері: өнімді (қызметті) өткізуден түскен табысы; сырткы агенттердің қарыздары мен несиелері; косымша акциялар эмиссиясы есебінен алынған акционерлік  капиталы;  жобаның  аякталу  кезеңінде бағаланған жобаға қатысқан активтерді сатудан түскен табысы, сондай-ақ талданып отырған жобамен байланысты  қосалқы   шаруашылықтан  түскен  табысты кұрайды;

- шаруашылық субъектісінің жобаны жүзеге асыру барысында ақша төлемдерінің бағытына, мерзімі  мен мөлшеріне байланысты төленетін жобаның ағымдық қаржылық шығындары; төленуге тиісті ақша көлемін құрайтын төлемдерге жоба бойынша пайдаланған негізгі активтердің амортизациялык аударымдарын қоспай, тек өндірістік-өткізу (сату) шығындары; несиелік төлемдері; салық төлемдері; пайдадан төленетін кәсіпорын акционерлеріне дивиденд және басқа да төлем түрлері жатады.

Қаржы көрсеткіштерінің болжамын инвестициялық кез-ең аралығы  бойынша бөліп көрсеткен жөн. Жобаның инвестициялық кезеңі ретінде  жобаға бастапқы капитал салған сәттен бастап осы жоба бойынша түскен соңғы  қаржылық нәтижелерін алғанға дейінгі  уақыт кезеңі алынады. Инвестициялық  кезең аралығы туралы мәселені шешуде (ай, тоқсан, жыл), алдымен, ақша табыстары  мен төлемдердің болжамды  мерзімділігіне,  екіншіден,  әр  уақыт  аралығы  бойынша болжамдық бағалаудың қолайлы  дәлдігіне сүйену керек. Ұзақ мерзімді инвестициялық жобалар үшін инвестициялық  кезеңнің аралығын әр түрге бөлген дұрыс - жобаны іске асырудың алғашқы  жылында ай немесе тоқсанды, ал келесі іске асыратын жылдар кезеңі үшін - жылды  алған дұрыс.

Инвестициялық есептеу әдістерін бірқатар белгілері  бойынша саралауға болады. Инвестициялық  есептеуде уақыт факторын ескеру әдісі бойынша әдістер мына түрге  бөлінеді:

- статикалық;

- динамикалық.

Инвестициялардың  экономикалық тиімділік өлшемінің  түрінде көрінетін жалпылама  көрсеткіші бойынша инвестициялык  есептеу әдістерін былай бөлуге болады:

- абсолюттік;

- салыстырмалы;

- мерзімдік.

Инвестициялық есептеудің барлық әдістерін екі  топқа бөлуге болады:

Белгісіздік пен тәуекелділік жағдайында инвестициялык  жобаларды негіздейтін әдістер.

 Алынатын  нәтиженің толық анықтылығы жағдайда  инвестициялық жобаның іске асыру  мақсатына сәйкестігін анықтайтын  әдістер.

Инвестициялық тиімділігін бағалау әдісін тандау көп жағдайда инвестордың мақсатына, каралатын инвестициялық жобалар  ерекшеліктеріне және оларды жүзеге асыру жағдайына байланысты болады.

Залалсыздық нүктесін табу әдісі (сатылатын өнімнің  шектік көлемі) өнімді өткізуден түскен табыс жалпы шығындарға теңескендегі сатылған өнім көлемін анықтауға  бағытталған.

  Жалпы  шығындар (ТС - Total Cost), тұрақты (ҒС - Fixed Cost) және айнымалы шығындардың  (VC - Variable Cost) қосындысынан құралады. Тұрақты шығындарға ұзақ уақыт  бойы өзгермей, өндіріс пен сатылым  көлемдерінің өзгерісіне тәуелсіз, бірқалыпта калатын шығындар  жатқызылады.

Өндіріс көлемі өскен сайын зияндар қысқара  береді де, Q* өндіріс көлемінде ол нөлге теңеседі. Егер өндіріс көлемі ары қарай арта түсетін болса, онда өнім пайда әкеле бастайды. Дәл осы себептен Q* мәні жобаның  залалсыздық нүктесіне сәйкес келеді, яғни жалпы шығын тауар, қызметтерді  сатудан түскен табысына тең болатын  өндіру және сату көлемін анықтайды.

Инвестициялық жобаны талдау кезінде өнімге (қызметке) сұраныс көлемін сатудың шектік көлемінің шамасымен салыстыру  қажет. Егер сұраныс көлемі Q* шамасынан  төмен болса, арнаулы сату нарығын  кеңейту жөнінде шара қолдану  керек, не болмаса жоба жайлы ойдан  бас тарту қажет. Егер күтілген сұраныс  шектік сату көлемінен едәуір жоғары болса, онда жоба экономикалы тиімді деп танылады.

Инвестиция  табыстылығы (ROI - Return On Investment) жобаның  пайдалылығын анықтап қана қоймай, бұл пайданың деңгейін бағалайды  да. Бұл көрсеткіш орташа жылдық пайданың инвестициялық шығынның жалпы  көлеміне деген қатынасы арқылы анықталады.

Инвестиция  табыстылығы (немесе пайда мөлшері) жобаның тиімділігін бағалау  үшін капитал салымының балама нұсқаларымен салыстыра отырып пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар, егер жобаның пайда  мөлшері банктік есеп пайызынан  кем болмаса, онда жоба экономикалық пайдалы деп танылады.

Капиталдың  қайтару кезеңі (өтелу мерзімі) - инвестициялық жобаға бастапқы капиталды  салған сәттен бастап жалпы пайданың өспелі қосындысы мен капиталдың айырмасы нөлге теңескенге дейінгі  күнтізбелік уақыт аралығын анықтайды. Дегенмен, статикалық әдістер мейлінше өрескел және оларды қолдану тек  тиісті көрсеткіштерді есептеу жеңілдігімен ақталады.

Шаруашылық  субъектілердің экономикалық әрекет аясында  әр түрлі уақыт мерзімінің кезеңінде  төленген немесе түскен ақша санын  өлшеу проблемалары үнемі туындап  отырады. Мысалы, бос ақша қаражаты бар коммерциялық ұйымның оларды тауардың сатылатын көлемін көбейту  және қосымша пайда алу максатымен өндірісті инвестициялауға, не болмаса  осы каржатты банктік депозитке  салып, банктік пайызын алып отыру  немесе табыс әкелетін кұнды кағаздар сатып алу мүмкіндігі бар. Осыған көбінесе ұқсас мүмкіндіктер үй шаруашылығында (халықта) да болады.

Ақша қаражатын  пайдаланудың бірнеше баламасы болған жағдайда, әрине инвестор болашақта  ең мол табыс әкелетін ең жақсы  нұсқаны қалайды. Бірақ көп жағдайларда  мұндай мүмкіншілік бола бермейді. Бұл мәселені шешу үшін белгілі бір  уақыт ішіндегі ақша мөлшерін өлшеуге  мүмкіндік беретін қандай да бір  өлшеу шамасы немесе мөлшері қажет.

Оның біріншісі - ағымдык кезеңнің ақша сомасы оған тең болашақтағы сомадан жоғары бағаланады. Шынында да инфляцияның  жоғары қарқынды жағдайында бұл ереже  дау тудырмайды. Бірақ, егер инфляция жоқ деп болжамдасақ, бұл жағдайда да экономикалық іс-әрекеттің нәтижесі кұн түрінде көрсетілген келешектегі табыстың баламасы болады, яғни

 «бүгінгі  күн» табыстарының сомасы түрінде  көзімізге елестейді. Осыған сәйкес, болашақ табыстар ағымдык сәтке  бірден кем дисконттық көбейткішке  q көбейту арқылы есептеледі, бір  жылдан соң алынатын акшалық  бірліктің құны осы бірліктің  ағымдық сәттегі құнынан неше  есе кем екендігін көрсетеді.  Бұл кезде көбейткіш q, әдетте, келесі өрнекпен анықталады:

q = 1 / (1+ R),

мұнда: R - дисконттау мөлшері.

Кері дисконттап рәсімдеу арқылы бүгінгі сомаға барабар  болашақ соманы анықтауға болады.Онда бүгінгі сома 1/q = (1+ R) коэффициентіне көбейтіледі.

Пайызды санаудың негізгі екі тәсілі бар - жай және күрделі пайыздар. Бұлардың айырмашылығы тек пайыз санаудың бастапқы негізін  таңдауға байланысты.

Жай пайыз - бұл ақша қаражатының тек бастапқы инвестициялық сомасына ғана пайыз  санау. Мұндай тәсілде ақша қаражатының  бастапқы сомасына (PV - present value) Т рет  пайыз саналып, PV белгілі бір уақыт  ішінде FV (future value - болашақ құны) шамасына жетеді:

FV = PV х (1 + R) х Т,

мұнда: R - белгілі  бір уақытқа тән пайыз мөлшері.

 Күрделі  пайыз - белгілі бір Т уақытта  бастапқы инвестициялық сомасы (PV) болашақ құнының (ҒУ)деңгейше  жету үшін пайызды санау тәсілі.

FV = PV х (1 + R)T

Бірінші тәсілден ерекшелігі - қаржыға алдыңғы кезең  үшін төленетін пайыз сомасы да кіретін  косындыға пайыз сомасы саналады. Бұл тәсіл пайыздық төлемдердің  барлығы да қайта инвестицияланады және дәл осындай табыс пайызын  әкеледі деген ережеге сүйенеді.

Бұдан шығатын  қорытынды: меншік иесі үшін PV сомасы Т  жылдан кейінгі FV сомасының ақшалай  баламасы болып табылады:

PV = FV: (I + R)T,

мұнда ағымдық  құны PV болашақ FV ақша қаражатының көлемі мен Т уақыт кезеңіне ғана емес, қабылданған пайыздық мөлшеріне  де тәуелді екендігін айтып өту  керек.

Осы көрсеткішті  таңдауға ықпал ететін негізгі факторларға  қысқаша тоқтала кетейік. Бұл  жерде мәселенің өзара байланысты екі аспектісін - макроэкономикалық  және микроэкономикалық түрлеріне  бөліп көрсетуге болады.

Инвестициялық жобаларды талдау мақсатында инвестицияның  экономикалық тиімділігін багалаудың келесі динамикалық әдістері пайдаланылуы мүмкін:

- инвестициялық жобаны жүзеге  асырумен байланысты нәтижелер  мен шығындардың қаржылық мәндерінің  айырмасын табуға негізделген  күрделі салымдардың  абсолютті  тиімділігін бағалау (ағымдык  ьсұн әдісі, аннуитет әдісі);