Автор работы: Пользователь скрыл имя, 28 Октября 2013 в 20:39, автореферат
Зерттеудің өзектiлiгi. Жалпытүркілік тектілден (протоязык) өрбіп, өзара тоғысу, қайта ыдырау тәрізді тілдік үдерістерді бірнеше мәрте басынан өткізген, өзіндік ерекшеліктерімен, бітім-болмысымен сараланатын, сан ғасырлық дербес даму жолынан өтсе де жалпытүркілік табиғатын сақтап келе жатқан қазіргі түркі тілдерінің қалыптасу ерекшеліктерін, өзара туыстық деңгейін анықтауға арқау болып отырған құнды тілдік дерек – ҮІI-ІХ ғасырлардан жеткен көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштері тiлi түркi жазба тiлiнiң бiзге жеткен ең көне нұсқасы болғандықтан қазіргі барлық түркі тілдеріне тән басты фонетикалық, грамматикалық заңдылықтардың бағыт-бағдарын, өткен кезеңдердегі қалып-күйін, ортақ лексикалық жүйенің дамуын айқындауға мүмкіндік береді.
Отыздан аса адам есiмдерiнен тұратын көне түркiлiк антропожүйе құрамында жиі қолданылған моносиллабтар қатарына: Beg: Beg-čor Тон., 31, Urugbeg Е., 26, Umajbeg Е., 28, Siligbeg КТү.; Tut: Bukag tutïq, Künš tutïq Е., 35, Oŋ tutïq КТү., 31, 32, Eltuγan tutïq Е; Čor/čur: Balu čor Е., 24, Qara čur Тал., 2, Küli čor, 13, Mojun čor МЧ., І, Tamγan čor Он., 4; Bars: Bars beg КТү., 20; jol: Jolïγ tegin; qul: Ešqulï; оz: Оzmïš tegin; qïj: Qïjaγan; qut: Qütlïγ; ög; alp: Ögdem ïnal alp т.б. көптеген тұлғаларды атауға болады. ҮII-ҮIII ғасыр түркiлерi мен қазақ тiлi антропожүйесiндегi моносиллабтардың жалпы мазмұны негiзiнде аталым уәжiндегi басты символдық-аксиологиялық белгiлер мен семантикалық идея моносиллабтар бойында жинақталатынын нақтылай түседі.
ҮІ-ІХ ғасырларда өмір сүрген көне түркілер тілінен дерек беретін Орхон, Енисей, Талас-Шу жазбаларында елуден аса географиялық атаулар кездеседі. Олардың қатарында Тoγu balïq КТү. 44, Besbalïq БҚ., 28, Bökli КТү. 4, Bolču КТү. 37, Ezgent qadïz БҚ., 31, Bajïrqu КТү. 34, Burγa МЧ II, Bes kečen БҚ., 2, Bukegük МЧ III, Birkü МЧ I, Jabïš tokuš МЧ III, jarïs jazï Тон., 33, Jogro МЧ III, Qara bulaq МЧ II, Qara Jota МЧ II, Kejre МЧ I, Kergün МЧ II, Keņü Tarman КТү. 21, Kögür МЧ II, Kečin КЧ, 10, Kešdim Е., 24, Altun kapar Е., 29, Tüņker Sakïš МЧ, II, Šokak МЧ, III, т.б. ойконимдерді, Altun Т., 20, Beņlugek Тон., 44, Kögmen КТү. 17, Ötuken КТү. 3, Čugaj КТк. 6 сияқты оронимдерді, Aqtermel Тон., 25, Anï Тон., 27, Edük Qatun Е., 3, Jar ügüz МЧ I, Jïnčü КТк. 3, Jašïl КТү., 17, Idil Е., 36, Toγla БҚ. 30, Kök öņig БҚ. 42, Kem МЧ II тәрізді гидронимдер бар. Мұндай топонимдердің біразы қазір қолданылмайтын (Toγu balïq, Besbalïq жойылып кеткен тарихи қалалар) көне атаулар болса, бір бөлігі қазір де қолданылатын, бірақ бастапқы мән-мағынасы көмескіленген атаулар, енді бір тобы дыбыстық, морфологиялық, семантикалық заңдылықтар арқылы қазіргі атауларын анықтауға болатын топонимдер. ҮII-IХ ғасыр ескерткiштерi тiлi мен қазiргi қазақ тiлi жер-су атауларында aq «ақ», al «ал қызыл», *aš(ïγ) «ащы», baš «бас», baj «бай», bal «бал», beš/bes «бес», *bul(aq) «бұлақ», *bur «бұр», bel «бел», er «ер», *ez(gi) «iзгi (жақсы)», jot(a) «жота», jar «жар», jaz(ï) «жазық», jïš «жыныс», köl «көл», kök «көк», qaz «қаз(құс)», *qar(a) «қара», *qam(ïš) «қамыс», öņ(gü) «үңгу», üg(üz) «өзен», üč «үш», šïp «су», toγ(la) «толы», toυ(gö) «төбе» т.б. тәрiздi моносиллабтардың жиi қолданылуы, топоним жасау модельдерiнiң ортақтығы көне жазба иелерi мен қазiргi қазақтардың ортақ топонимиялық стереотиптердi сақтаған бiр топонимиялық тұлғаның ұрпақтары екенiн айқын көрсетедi. Көне түркi мұралар тiлiндегi ономастикондардың моносиллабтық негiзiн ажыратып, олардың құрылымдық, мазмұндық ерекшелiктерiн анықтау жалпы лексикалық қордың өзегiн құрайтын түбiрлер мен түбiр-негiздердiң адамзат өмiрiндегi тiлдiң маңызын айқындайтын сан қырлы рухани-функционалдық, ақпараттық-мазмұндық сапаны қамтамасыз ететiн лингво-онтологиялық құрылым екенiн нақтылай түседi.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҮII-IХ ғасыр ескерткiштерi тiлiнде қыпшақтық белгiлердiң молынан сақталуы, сол белгiлердiң қазiргi қыпшақ тобындағы түркi тiлдерiнде бiрде әдеби тiлде, бiрде диалектiлiк ерекшелiктерде үнемi қайталанып отыруы, Мойун-Чур ескерткiшi тiлiндегi түрк-қыпшақ этнонимдерiнiң бiр этнос атауы ретiнде қолданылуы кезiнде белгiлi ғалымдар тарапынан ұсынылған «түрк», «қыпшақ» атауларының синонимдес мәнде жұмсалу мүмкiндiгi жайлы болжамның ақиқатқа жақындығын, көне жәдiгер иелерi тілі мен көне қыпшақ тiлдерiнiң тығыз байланысын бiлдiредi. Тiл лингвоэволюциясындағы мираскерлiк сабақтастық адам ағзасындағы, қанындағы генетикалық жалғастықпен пара-пар жүретiн феномендiк құбылыс. Сондықтан жалпы түркi жұртшылығына ортақ Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерiнен қазiргi қыпшақ тобына кiретiн тiлдердiң де алар үлесi де ауқымды болмақ.
1. Моносиллабтар құрамындағы анлаут q, k, t, s, č, š дыбыстарының толық сақталуы; анлаут ұяң b фонемасының кеңiнен қолданылуы; кей жағдайда анлаут b ≈ m корреляциясының екi нұсқасының да қатар кездесуi; ауслаут q, k, t, s, č, š дыбыстарының сақталуы; ауслаут t ≈ d, s ≈ š, č ≈ š фоно-корреляттарының кездесуi; анлаут дауысты a ≈ o, u ≈ o, ü ≈ ö, e ≈ i фоно-корреляттарының қолданылуы ескерткiштер тiлiнiң қыпшақ-оғыздық сипатын бейнелейдi.
2. Адамзат өмiрiндегi тiлдiң маңызын айқындайтын сан қырлы рухани-функционалдық сапаны қамтамасыз ететiн лингво-онтологиялық құрылым болып табылатын моносиллабтар құрамындағы фоно-корреляттардың идеофондық, идеосегменттiк реңктерi мен фоно-семантикалық қырлары лексикалық байлықтың негiзiн құрайтын түркi түбiрлерiнiң ең шағын құрылымнан дамығаны жайлы көзқарастарды нақтылай түседi.
3. Тiл элементтерiнiң абстрактiлi-шарттылық сипаты неғұрлым басым болған сайын оның шынайы табиғатын танып-бiлу, тарихи даму жолын анықтау да күрделене түседi, адамзат өмiрiндегi маңыздылығы артқан сайын жетiлген дыбыстық тiлде оның бастапқы жай-күйiнiң сiлемдерi мен болмашы iздерi ғана сақталады. Түркi тiлдерiндегi V, VC модельдi моносиллабтар да сондай реликт белгiлер, өте ежелгi лексикалық қордың сұлбасы.
4. Зерттеу нәтижелері Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi және қазiргi қыпшақ тiлдерi моносиллабтар жүйесiндегi дыбыс сәйкестіктерінің фоно-морфо-семантикалық табиғаты түркi тілдерiндегi дауыстыларға немесе дауыссыздарға басымдық беру жайлы тұжырымдардың тым бiржақты екенiн көрсетедi. Дербес мағыналы жаңа сөз тудыруда дауыстылар мен дауыссыздар бiрдей қатысады. Түбiрлес моносиллабтардың мәнi синонимдiк, омонимдiк (полисемиялы), антонимдiк сипатта да бола бередi және денотаттың заттық-құбылыстық, iс-қимылдық сапалары ескерiлмейдi. Түбiрлес моносиллабтарға ортақ мазмұн-идея негiзiнен бiрiншi дәрежелi V, СV модельдерiнде сақталып, екiншi дәрежелi VС, VСС, СVС, СVСС модельдерiнiң қалыптасуы нәтижесінде мағына нақтылана түседi, одан кейiнгi сөзжасам барысында моносиллаб мағынасы қайта күңгiрттенiп, жаңа тұлғаға сай жаңа мағына қалыптасады. Идеялық қабiлетi бар фоно-модификаторларды жетiлген агглютинативтiк кезеңдегi түбiрлерден айқын ажыратылатын сөзжасамдық аффикстермен бiрдей деңгейде қойып, қызметi айқын грамматикалық көрсеткiш ретiнде қарастыруға келмейдi. Түркi түбiрлерiнiң V, VС, СV, СVС, VСС, СVСС модельдерi түркiлiк тектiл дәуiрiнде-ақ қолданыста болған құбылыстар.
5. Түркi тiлдерi лексикалық қорының негiзiн қалайтын бiр буынды түбiрлер мен түбiр-негiздердiң белгiлi бiр дәрежеде тұрақтылығын сақтауымен қатар өзгеруге де бейiмдiлiгiн зертелуші тілдердің моносиллабтар құрамындағы фоно-корреляттар айқындайды. Жалпы тұрпат пен жалпы мазмұнның тұрақтылық сапасы гомогендi моносиллаб-корреляттардың дербес лексемаға ыдырауы нәтижесiнде өзгермелi, икемдi сапаға айналады. Тiл онтологиясының күрделiлiгi жүйелi тiлдiк құрылымның аясында кейбiр қайшылықтардың iз қалдыруымен де сипатталады. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштер тiлiндегi бiр буынды түбiр-негiздердiң құрылымын бейнелейтiн V, СV, VС, СVС, СVСС, VСС модельдерiнiң қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi тұрақтылық сапасы мен өзгермелi сапасының деңгейi де әртүрлi әрi мұндай құбылыстардың қалыптасуы да белгiлi бiр шеңбердiң, жүйелi заңдылықтың аясында қарастыруға келмейдi. Алғашқы моносиллабтардың бiрнеше рефлекстi варианттары болуы мүмкiн, бiрiншi дәрежелi V моделiне негiз болған дауысты мен СV моделiнiң құрамындағы ингредиенттердiң рефлекстiк варианттарды қамту мүмкiндiгi жоғары, лингво-эволюциялық процесте әрбiр рефлекстiк варианттар ортақ идеямен бiрге, дефинициялық белгiлердi де қабылдайды. Бұл ортақ мазмұнға негiзделген корреляттарды қалыптастырады. Сондықтан V және СV модельдi түбiрлес моносиллабтарды бiр ғана тұлғада реконструкциялау нәтиже бермейдi, олардың архитұлғасы мен архисемасы полиформалы және полисемалы болып келедi. Бұл қасиет мағына бiршама айқындалған екiншi, үшiншi дәрежелi моносиллабтар – VС, VСС, СVС, СVСС модельдерiнде бәсеңдеуi мүмкiн, фонетикалық заңдылықтарға орай аталған модельдерден екiншi дәрежелi V, СV тұлғаларының қайта туындауы ықтимал. Мұндай процестер тiлдiк құрылымға бiраз жүйесiздiк реңк бередi.
6. Сыртқы тұлға мен ішкі тұлға онтологиялық және лингвистикалық тұрғыдан тiлдiң дамуына жағдай жасайды, жаңадан танылған құбылыстар мен заттарды таңбалайтын, бейнелейтін ұғымның денотаттық және сигнификаттық атауларын қалыптастырады. Сыртқы тұлғаның да, ішкі тұлғаның да шарттылық сипаты адамзат тілі дамуының кейінгі кезеңдерінің жемісі. Тілдің таңбалық сипаты да ішкі тұлға мен сыртқы тұлғаның шарттылық сипаттарына негізделді. Тiлдiң танымдық қырларын зерттеуде қолданылатын концепт ядросы адам санасындағы ең алғашқы археидея, олардың тiлдегi көрiнiсi – архитұлғасы дыбыстар мен дыбыс тiркестерi, бiршама жетiлген кезеңдегi бейнесi – моносиллабтар. Сондықтан концепт жүйесiн анықтау ең алдымен адам санасында танылған архенышандар, археидеялар, археұғымдар, архисемалар мен архитұлғалардың арақатынасын көрсетуге негiзделiп, тiлдiк дерек ретiнде бiр буынды сөздердiң iшкi-сыртқы модельдiк құрылымы талдауға түсуi қажет.
7. Туыс тiлдердің моносиллабтық жүйесіндегі мазмұндық, тұлғалық сәйкестiктер сол тiл иелерінің этностық санасындағы концептуалды жүйенiң, табиғат пен қоғамды, бүкiл әлемдi тануы мен қабылдауындағы ерекшелiктерiн сақтайтын тiлдiк сананың ортақтығының нәтижесi. Сондықтан көне түркi тiлi мен қазақ тiлiндегi бiр негiзден өрбiген түбiрлес сөздердiң тұлғалық парадигмасы мен семантикалық таралу өрiсiндегi сәйкестiктер де таным бiрлiгiнiң көрсеткiшi бола алады.
8. Көне түркiлік онимдерге негiз болған моносиллабтардың қазақ тiлi ономастикалық жүйесiнде де сақталуы тарихи-лингвистикалық, ономасиология-лық сабақтастықтың берiктiгiн бiлдiрумен қатар аталым уәжiндегi басты символдық-аксиологиялық белгiлер мен семантикалық идея моносиллабтар бойында жинақталатынын дәйектейді.
Қорта айтқанда Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiнде қыпшақтық бояудың айқындығын ескерткіштер мен қыпшақ тілдері моносиллабтар құрамындағы фоно–корреляцияның көк түркілер тілінен де, қазіргі қыпшақ тілдерінен де орын алуы нақтылай түсед. Бұл - көне жәдiгерлер иесi тілі мен қазiргi қыпшақ тiлдерi арасындағы тығыз мирасқорлық сабақтастықтың көрiнiсi.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Малов С.Е. Памятники древнетюрской письменности (Тексты и исследования). –Москва-Ленинград: Изд-во АН СССР, 1951. –452 с.
2 Батманов И.А. Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. –Фрунзе: Изд-во. АН КиргССР, 1959. –218 с.
3 Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. –Москва: Восточная литература, 1962. –87 с.
4 Тенишев Э.Р. О наддиалектном характере языка тюркских рунических памятников // Turcologiсa. К семидесятилетию академика А.Н.Кононова. –Ленинград, 1976. -С. 164-172 .
5 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников. ҮII-IХ вв. –Ленинград: Наука, 1980. –256 с.
6 Баскаков Н.А. Ведение в изучение тюркских языков. — Москва: Наука, 1969.-384 с.
7 Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности ҮІІІ-ХІвв. –Ленинград: Изд-во ЛГУ, 1981. –191.с .
8 Аманжолов С. Памятники древнетюрской письменности в их отношение к совремменным тюркским языкам // Орхонские надписи. –Семей: Дәуiр, 2001.-С. 131-133.
9 Закиев М.З. Татары: проблемы истории и языка. –Казань: ИНСАН, 1995. -464 с.
10 Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа, этнический состав, история расселения. –Москва:Наука, 1974. -399 с.
11 Кумыков Т.Х. Этногенез балкарского и карачаевского народов в исторической литературе // О происхождении балкарцев и карачаевцев.–Нальчик: Кабардин – балкарское книжное издательство, 1960. -С. 16 - 32.
12 Янковский Х. Қырым татар тiлi және Орта Азия қыпшақ тiлдерi // Қазiргi заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы мiндеттерi. Екiншi халықаралық түркология конгресi. I-бөл. –Түркiстан: Тұран, 2006. -26-30 бб.
13 Языки мира. Тюркские языки. Бишкек: Кыргызстан,
1997. -. 542 с.
14 Зайончковский А. К вопросу о структуре корня в тюркских языках: глагольные основы моносиллабические (односложные) типа С+Г (согласный + гласный) // Вопросы языкознания.— 1961. № 2. -С. 28-29.
15 Макаев Э.А. Вопросы построения сравнительной грамматики и тюркских языков // Светская тюркология. –1971, № 2. -С. 21-25.
16 Кормушин И.В. Лексико-семантическое развитие *qa в алтайских языках // Тюркская лексикология и лексикография. –Москва: Наука, 1971. -С. 10-14.
17 Томанов М. Тiл тарихы туралы зерттеулер. –Алматы: Ғылым 2002. - 614 б.
18 Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. –Алма-Ата: Наука, 1986. –323 с.
19 Кажыбеков Е.З. Глагольно-именная корреляция гомогенных корней в тюркских языках. –Алма-Ата: Наука, 1986. –270 с.
20 Манкеева Ж. Методы вычленения мертвых корней в составе двусложных глаголов-императивов // Вопросы тюркского языкзнания. –Алма-Ата: Наука 1985. -С. 53-57.
21 Сағындықов Б. Қазақ тiлi лексикасы дамуының этимологиялық негiздерi. –Алматы: Санат, 1994. -166 б.
22 Шайхулов А. К проблеме корневых основ и корневых слов в тюркских языках // Түркология, 2004, №2. -С. 51-63.
23 Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. –Москва: Наука, 1988. – 207 с.
24 Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков // Ленинград: Наука, 1970, - 202 с..
25 Хусаинов К. Звукоизобразительность в казахском языке. –Алма-Ата:Наука, 1988. -232 с.
26 Базарбаева З. Әлемдiк тiл бiлiмiндегi фонема теориясының дамуы // Қазiргi заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы мiндеттерi. –Түркiстан: Тұран, 2004. -359-367 бб.
27 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. Алматы: Мектеп, 1985. - 206 б.
28 Бернштам А.Н. Избранные труды. Т.1. – Москва: Наука, 1999. -670 с.
Шартты белгілеулер мен қысқартулар
БҚ Бiлге Қаған
Е. Енисей жазбалары
ИА Ихэ–Асхэт жазбасы
КТү Күлтегiн үлкен жазба
КТк Күлтегiн кiшi жазба
КЧ Кули Чор
МЧ Мойун Чур
Он Онгин
Орх. Орхон жазбалары
С. Суджи жазбасы
Тал. Талас жазбалары
Тон. Тониқук
Эл. Элегест жазбалары
алт. алтай тiлi
башқ. башқұрт тiлi
е.қып. ескi қыпшақ тiлi
қ.балқ. қарашай-балқар тiлi
қаз. қазақ тiлi
қар. қарайым тiлi
ққалп. қарақалпақ тiлi
құм. құмық тiлi
қырғ. қырғыз тiлi
ноғ. ноғай тiлi
тат. татар тiлi
монғ. монғол тiлi
Сөздiктер мен әдебиеттер | |
Айд. I |
Айдаров Ғ. Күлтегiн ескерткiшi. –Алматы: Ана тiлi, 1995. –232 б. |
Айд. II |
Айдаров Ғ. Тоникуқ ескерткiшiнiң (ҮIII ғасыр) тiлi. –Алматы: Қазақстан, 2000. -120 б. |
Аманж. |
Аманжолов А.С. История и теориясы древнетюркского письма. –Алматы: Мектеп, 2003. -366 с. |
БРРБУС |
Саяхова Л., Усманова М. Башкирско-русский, русско-башкирский учебный словарь. –Санкт-Петербург: БХВ-Петербург, 2000. –224 с. |
Верб. |
Вербицкий В. Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка. Изд. 2-е. –Горно-Алтайск: Ак чечек, 2005. –496 с. |
ДТД |
Древние тюркские диалекты и их отражение в современных языках. Под ред. И.А.Батманова. –Фрунзе: Илим, 1971. –194 с. |
ДТС |
Древнетюркский словарь. Под ред. В.М.Наделяева, Д.М.Насилова, Э.Р. Тенишева, А.М.Щербака. –Ленинград: Наука, 1969. –676 с. |
КРС |
Киргизско-русский словарь. Сост. К.К.Юдахин. I т. –Москва: Советская энциклопедия, 1985. –503 с. ІІ т. -474 с. |
ҚқТТС |
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Жуапты ред. М.Календеров. I, II т. –Нөкис: Қарақалпақстан, 1982, 1984. |
ҚТТС |
Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгi. 10 томдық. –Алматы: Ғылым, 1974, 1976, 1978, 1979, 1982, 1985, 1986. |
Құрыш. |
Курышжанов А.К. Исследование по лексике старокыпчакского письменного памятника ХII в. «Тюркско-арабского словаря». –Алма-Ата: Наука, 1970. –232 с. |
Лев. |
Левин Г.Г. Лексико-семантические |
Мал. |
Малов С.Е. Памятник в честь Кюль-Тегина. Памятник в честь Бильге-кагана (хану Могиляну). Памятник в честь Тоньюкука // Орхонские надписи. –Семей: Дәуiр, 2001. –С. 64-124. |
МҚ |
М.Қашқари. Девону луғот ит турк. С.М.Муталлибов. І том. Ташкент: УзССР Фанлар академияси нашриëтининг боспахонаси, 1960. -499 с. ІІ том. 1961, -427 с. ІІІ том. 1961, -461 с. ІҮ том. Дивону луғот ит турк. Индекс-луғат. Ғ.Абдурахманова, С.Муталлибов. –Тошкент: Узбекистон ССР Фан нашриëти, 1967. -525 с. |
МҚС |
Базылхан Б. Монғолша-қазақша сөздiк. –Улаанбаатар-Өлгий, 1987. –885 б. |
РКумС |
Русско-кумыксий словарь. Под ред. З.З.Бамматова. –Москва: Гос.изд.иностранных и национальных словарей, 1960. –1148 с. |
РНС |
Русско-ногайский словарь. Сост. Абдулжалилов Ф.А., Джанбидаева К.К., Калмыкова С.А., Курманалиев М.К. –Москва: Советская энциклопедия, 1978. |
СДЕ
СИГТЯ |
Батманов И.А., Арагачи З.Б., Бабушкин Г.Ф. и др. Современная и древняя Енисейка. Фрунзе: АН Кирг.ССР, 1962. –248 с. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. –Москва: Наука, 1984. -290 с. |
Сартқ. |
Сартқожа Қ. Орхон мұралары. –Астана: Kultegin, 2003. –392 б. |
ТРС |
Татарско-русский словарь. –Москва: Гос.изд.иностранных и национальных словарей, 1966. |
ТС |
Қыдырбекұлы Б. Түгел сөздің түбір бар. –Алматы: Қазақ университеті, 1993. -175 б. |
ЭСТЯ |
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. –Москва: Наука, I-III т. 1974, 1978, 1980. IҮ т. (соавт. Левитская Л.С.), 1989. –767, 349, 395, 292. |