Қазақ тіліндегі сын есім категориясы

Осы мысалдардағы «-лау» жүрнақтары заттың түрінің болсын, көлемімін болсып аздық дәрежесін көрсетіп түр.

Б\ғап қараіаііда, бүл «-дай,-тау» жүрпактары бір нәрсеніп сапасьш баска бір заттыц біркелкі сапасымеи салыстыргаида, тап басып кврсете алмай каралас екендіғіп, омың бір жағынан солғын екенін байқатады. Осы женінде өткен ғасырдың екінші жартысында-ақ проф. Мелиоранский өзінің еңбеғінде осы - «-;.іа\',-'ғау,--лау» жұрнактары аркылы жасалатын шырай туралы айткан болатын. Катарпнскпіі: «приставка» -лай,-дай, -тау имена мрилагателыіым придает значенис уменьшительного, например: «тар-тесный, тарлау -тесноватый, сары желтый, сарылау - желтоватьгй, жасыл - зеленый, жасылдау - зеленоватый» -- дейлі. Ал, біздің замаыымызда бүл жүрнақтардын көлемі кецім, оркендеуіне кен epic алғаны байқалады.

1. Бүл жүрнақтар негізгі түбірге тікелей жалғана алады. Мысалы: Сойтті де 
Жупісшііі оншең ац терісіи тиеген Спгіктеу арбасыиа, доигелекке басып қиргып 
міиді ІМ.Әуезов, 501 б.]; Еиді бір кезде тобесі жабық аласа коршіың кішілеу 
қақішсыіш кси токтиды [М.Әуезов, 294 б.]; Енді біразда борі де: «Атқи қоіі!», 
-- дегеи создерді ести бере соцгы рет тос айыл, шсш айылдарыи иықтап 
тиртып илысып, жугеидеріиін сагалдырыктарып караңгыди қолмеп сиішлап 
шіық бскітіп алысыіі, тымақпшрыиың қулақшарыіі бсійлап, ксйбірсулері 
қилыңдау нішшііыныіі оң жақ жеңі/і белбеумен қоса тартып, оң қолын 
босатып алып, тыкыршык атқап, жер пшрпыгап, шыр айшіла елецдегеіі 
жуиріктсріис міпе-міпе сарт-сурт аттипыса берді []М.Әуезов, 156 б.]; Бірдсп 
коз ііиіршішипіыіі жуқалау қсібагы да сырги толы [Т.Ахтанов, 56 б.];

2. Басқа сөз табынан сын есім жасайтын жүрнақтардан соц жалғанады. Мысалы: -- ... llemp Аспшфьевич Дмитриев меи болам, шуболсшбаііыз, -- бебі ол ойслбің сенімсіздеу козбсп кирап тургсш ойып сезіп [Х.Ғхенжанов, 54 б.|: --... Олбс саудимеи барып қыстап қалдыңдар ма? - деді ақ коіііл, асыгысшау адам уй иссі [Ғ.Мүсірепов, 368 б.]; Ішкі есік жақтагы қаршігылиу бурышпиш мосқал ойелдір олсіздеу даусы шыңты: -- Ойбай-ай, қудайды умыітшгші қайсың барсыіі? [Ғ.Мүсірепов, 274 б.]; Толықтау қарііьш колбепеп бугин оқа бслбсу [М.Әуезов, 271 б.]; Дыбысқа кулигып түре ол ои шиқты абым ілгері шіііінш, шаппалау жерде қармақ салып отыргші балсшыіі озіи <)е корді |Х.Есенжанов, 263 б.]; Куи аяз емес, бірак мазасыздау қыстыіі салқыи жслі артпшіі согып, аттардыц қуйрыгып, жалыи шалкыти уіііре туседі [М.Әуезов, 95 б.]; ІІІай аяқтала бергсиде эісартылай қалаталау, жартылаіі қазақшалау, бастарыидигы тобетейлеріие қсірасац, жартылай татаршалау деуге де болитын екі жас мугалім келіп кірді [Ғ.Мүсірепов, 194 б.];
3. Бүл жүрнактар басқа бірен-саран есім создердің де түбіріне тікелей жалганады, ондайда ол есімдердің мағынасы сын есімгс айналып, қызметі жөнінен атрибуттық калыпқа көшеді. Мысалы: Өзі алдагы ңыраттау бір тусқсі коз ссілып келе жатыр еді [М.Әуезов, 9 б.]; Оралдагы бір оидірістси босагап, ксубсмсоқ. урда жыңтау адам болуы керск, крл алысып жатып жумысыіі айиш басшады [Ғ.Мүсірепов, 175 б.];

-дау/-деу, -тауЛтеу, -лау/-леу жұрнағында салыстырудың екі жолы бар. Бірі - салыстырылатын зат сапасы койылып, салыстырылатын заттың накты біргс айтылуы да, оның айтылмай жалпы алыпуы да мүмкін. Ғкіншіден, конкрет түрде бір нәрсенің сапасынан емес, жалпы зат сапасының, жалпыға мәлім жағдайда белгілі бір сапа дәрежесі айтылмай, түтас сарын ретіпде колданылуы да мүмкін дейміз.

Келесі топ шырай жүрнақтарын ғалым Ғ.Ғ.Мүсабаев «шағын» шырай десе [24. 34], соңғы зерттеулер бойынша С. Исаев «сапалық сын есімдерге ғана жалгамып, салыстырмалы шырай жасайтын жүрнақтар» деп атайды [26, 140] . Қазақ гіліндегі зерттеу еңбектерде бүл жүрнақ негізінеы сын ссімнің салысгырмалы шырайын тудыратын формалар ретінде көрсетіледі. Ғ.Қалиев: «Қазак тіліндегі -лау (және оның варианттарын) жүрнақты сөздердің кездесуін амтады (43, 131).

«Қазіргі казақ тілінің» ғылыми грамматикасында бүл жүрпак ау/-су жүрнағының варианты ретінде талданып, оның мекенді (жагЪау, қыстау. кузеу), кимылды (суйеу, сызгылау) білдіретін зат есімдер жасайтыны айтылған.

«іыл» жүриағы

Мысалы: А.иіса боігыл бсткейді толтыра жаіпңап бір қора қой [М.Әуезов, I486.];

«ғыш» журнағы Бүл жүрнак өте сирек коданылады.

Мысалы: Опі пютыққаи, қолы жирылгаи, қырмсі шоқша сақалы да кунгс куйгепдсй саргыш курең Жупіс, Сейттіц создсріп лсымыя тыцдиды [М.Әуезов, 5016.]; Кеше коішқтар келерде кермеде ерттеусіз тургсш қара жал, қара қуйрық ақ саргыш am бугіп осем ерттеліпті [М.Әуезов, 1 10 б.];

«гылт» жүрнағы Муның өте кеп жалғанатын сөздері «кызыл», «сары» деғен сөздер. Омда да сол сөздің «кыз» деген түбіріне жалғанады да, өлі жүрнақ «ыл» түсіп қалады.

Мысалы: Жука еріи, қызгылт эісузді, сонді кыіііген жас жігіт озгеше сулу коріисді [М.Әуезов, 106 б.]; Еркін ишбытты жузіпе жас ишгыиыц алсарлы қмзгылт пуры шыққап Базаралы уп-үлкен, кесек сүл\> кескіпде [М.Әуезов, 1016.]; Қуаіпы толып, аксур жузіие ажарлы қызгылт, унамды ірен біліиді [М.Әуезов, 504 б.];

Басқа түстерге де жалғанады: Коше бойыпың іркімеи ңызыл-саргылт суы ишлпылдші am бауырыіш согады да, тіктеп тигеи түяктир сусыз жердің кок соқта қарып шеіігелдеп■ лактырады [Х.Есенжанов, 111 б.]; Дмитриев орііыпші асыгыс турегслді, опыи сургылт жузі кокшілдеиіп кетті [Х.Есенжанов, 20 б.]; -- Әкел бері, сеп тагы жарасыіі біреуін,-- деп улкеиі зеки сойлеп, інісіііің крлыіит уйректіп соішқшалау келгеи бозгылт жумыртқасыіш лық толы кулақшыиды алды да, оз етегіидегі уп-усақ шубар жумыртқаларды кішкеііе балапыіі қос-қолдші усшагші етегіие ақтари салбы [Х.Есснжанов, 208 6.]; Қаленпің маңдайы сияқшы, борік қасқа бас е.мес; борік истыиии ыргші бастың кокшіл қуйқасы корінеді, жузі аңшылсургылт, улкеп коздердііі аласы кирагсшда лсаркырай туседі [Х.Есенжанов, 224 6.]; Тутқыпдар иіп тіресіп отыр; кобі койлекшеи; баста қакагші суык уй қазір абамііып буымеи мопша сияқты ысыгаи; тердіи, темекіпііі, ксшыс белбеудиі иісі тамақты қыр<чіік)ай қышқылт, орі ауыр [Х.Есенжанов, 104 б.]; «-шыл/шіл» жүрнағы

Бүл жүрыак негізгі сын есімге жалғанғанда ғана шырайлык мон іуғызады. А. і егер басқа есімдерге жалғанса, бақа сөз таптарынан сын есім тудыратын жүрнақ болады. Мысалы: су-шыл - суда жүзетін адам, зат есімнен сын есім тудырып түр.

Мысалы: Буркырагсш ақшыл тозаң алысты коздеи жасыргші | Г.Ахтаіюв, 74 б.]; Ақшыл беті сургылт асіишыидай, қара козі ойшіп шықкин қара булттай [Ғ.Мүсірепов, 379 б.]; Бір топ ойвлдііі алдьшба келе жатқсш ПІариішиың оііі аңшыл, ажары тоуір болатыи [М.Әуезов, 419 б.]; Озеішің ортасы сары қар да, екі кобесі жібіп қашқа/і кокшіл муз [Х.Есетканов, 47 б.]; Кок.жчіек ңоңыр-кокшіл ңалыіі куңгірт болуга ауысқап [М.Эуезов, 456 б.];

Өткір, кокигіл козі бурьшгысыіиш да шыгыңқы жшшрыпда от ойшшды 
[Ғ.Мүсірепов, 2416.]; 
 «-і.ідір» жүрнағы

Тек капа «кәк» деген сын есіммен қосылғанда ғана шырайлык мән береді. Мысалы: Қадала ңарсичпшші жасаурст кеткеп козіи жепімеіі суртіп жібсріп. Қубайра қайтадсш бақыга Абыіаев am устіиде тізгін тартпастан кеудесімеп бүрылыіі кері қарагаи сияқтанды, когілдір-ақшыл түтін бүрқ ете қалды [Х.Ғсенжанов, 330 6.]; Бала аздап iiuwn карсылық қимыл корсстті <)е, корі ожесіниі ишмаіілагаи когілдір бетіпеп ен керегіп эісаііа тапқаііыіідай қадала қарап, опырыла бастагаи тіссіз аузыпа қолын созды [Х.Есенжанов, 39 б.]; Ксросии шамиың саргыш жарыгы бүрыш-бүрышқа күңгірт колсике шашқап, Слжідс отыргаи адамдардыіі жуздері когілдір-саргыш коріиеді [Х.Всенжанов, 58 6.].

«-щ а/- in е» жү р н а ғы

Бүл жүрпактар шырай түрін жасай да алады және шырай түріне түрлендірс алмайды да. Бірінші қызметіне мысал: Аппақ сүйрік, үзынша саусақтарыи біртіидеп коз алдыиан откергеидей [М,Әуезов, 143 б.]; Дол жішбаралдың сол жагыиба «керегім бола ма?» деп, е/ітеле/і келс жатқаи аласа бойлы, семізше, шардақы деііелі, пшңқы мүрын, бішік коз қазақ тілмашы бар | М.Әуезов,272 б.]; Үзыи, арықша жактар солыцкы, үлкелі қулактыіі сыргалыктары бозарып сольшып тур [Х.Есенжанов, 322 б.]; Абай ІОнуспск Халфсиіц жуқалаіі, кішкеие деиесі меи сулуша ақшыл-ңызгылт жүзіи аңдап отыр [М.Оуезов, 387 б.|; Қиылгші жіңішки кастары сол гапа біріл cine, қозгала тусіп, Мокеп одеміше, кішілеу, ойлы қара козін қагазга үцілтеді [М.Әуезов, 41 1 б.]; Сол сотте тольщша, кішкеие аузы сол ашыла түсіп, сол жақ езуі үпсіз гапа жымигапы біліпеді [М.Әуезов, 41 1 б.]; ІІІаш рсіііпсп оці басқа, улксн пурлы. суріиа козі бар cy.iv соиді қыз [М:Әуезов, 140 6.]; Соішш.іық зор, cy.iv даусы бо.імаса да, орташа, қоііыр, майда, упі бар Сеит, бул тырдаушыларьиш аиық онерпаз коріиеді [М.Әуезов, 505 б.]; Үзылша кец болмепің торіидегі кок мауты   лсанқап   узып   столдьпі   ар   ж-агыпда   сары   сақалды,   қасқа   бас, козілдірікпіі, сарала туймелі кслісті адам отыр екеи [М.Әуезов, 398 б.]. Бул 
мысалдар піа жұрнағы шырай категориясын жасап түр. Ал екінші кьгзметіне: 
Арқалсичш жугі бар, ашац бет, шоқша сақалды біреу келді [С.Е.]; Орпш бойлы 
кең жауырыпды кушке бііпкен тулгасы бар дембелше жас жігіт кол.хоздыц 
тракшор бригадасыиыи бастыгы еді. Дембелше орта бойлы бурыл сакал 
[A.T.J. Ьүл айтыліандардағы -ша формасы сөздердің белгілі бөлшсгі болып 
қалыптасып, түрақты бөлімге айналған, ешқандай екі заттың белгілерін 
салыстыру білінбейді. 
 -қай, -аң, -кыл журнақтары

Бүл жүрнақтар сөзден сөз тудыратын, жаңа жүрнақ болумен қатар, сын есімнің шырай категориясына айналып бара жатқан косымша екені мына мысалдардан корінеді: Таң іишиігыпдаІі қызыл сірай, Моксшпң man-imna жуңалаң бііпкеп қоцырқаи жузіпе лап беріп, шыгшпын да, шс; шолқып, опың иолк жу;іи. шыішіыл жузіп сол агарпш тусің жасырыіш кешешііі [іМ.Әуезов, 305 6.J; Жагисыи қоңырқай баркытпеп ке)і кайыргаи [М.Әуезов, 136 б.]; Осыидай ишқта калшіыц шешіие эісшш гапа кіргеп жолауіиылар бірпешс жіитік тобелі қоцырңай уйлердеп аішилын отті [М.Әуезов, 294 б.]; Ьир журвсі. зейіиімеи Мигршшпың иқ жузіп гшіа, қоңырқаи колші шаіиыіі гшіа коргеидей [М.Әуезов, 143 б.]; Опда: жіңішке, суңгак боіілы, ашаң, жуқалші ,)/<■)■>'()/ сулу ойел, лш.хаббат жолыіш ец турақты сезім иесі болабы депті |М.Әуезов, 366 б.|; Ашаң салқып жузді Қарижап, бул куиде ксксе пнірінқші [М.Әуезов, 226 б.]; Содсш бері Нілдіиіц бастыгы қаршаң шіженер ІІІулыі мигап скі мылтың беріп қойды - біреуге атылатып шыи мыл/пық, біреуі иіиіу шургиіі аргысы бояи қойгші іичісы мылтык [Ғ.Мүсірепов, 139 б.]; Кузектіц сүһіқ сурқыл жудеу бір куиі бугіи Қшшшада отыргші Токежсш аулыиың үіііпбс /пур | М.Әуезов, 56 6.J.

Келтірілген мысалдардағы жүрнақтарда сын есімнің шырайлык катеғориясының мәні барлығы байкалады. Өйткені ол жүрнактар создің неғізгі мағынасып (лекспкалық) өзғергіп түрған жоқ, сапаның сапдык езғерісін көрсетіп гұр. Мүндағы «коңырқай» мен «қоңыр», «ашаң» мен «аш», «қартаң» мен «қарт», «сұрқыл» мен «сүр» -- бір емес. Бұлар «акшыл» мен «ак», «кокшіл» мен «көк», «бозғылт» пен «боз» сияқты.

Қаліісв Габдолла «Қазак тіліндегі сөзжасам мәселелері» еңбегіндегі зерттеуге сүнспе отырып бүл жүрнактар жоніыде тағы да мынаны коса аламыз: бүл иегізінде есімдерге қосылып, жетімсіздік, солғындық, бәсеңдік мағынасындагы есімдер тудыратын жүрнақ. Қазіргі казақ тілінің ғылыми грамматикасында ол -ан/-ен/'-н жүрнағымен бірге каралады: жылан, казан жәпе сыпдык атаулар тудыратынын да айтады: возац (вос, пашар), эісазаіі (жазық) [43, 96]. Бүл жерде аймактык қолдану, диалектілік ерекшеліктегі сөздерді нактылағаны керініп түр.

Бүларға коса ғалым Қалиев Ғабдолланың «Қазақ тіліыдегі сөзжасам мәсслелсрі» сңбеғінде айтылған түжырымды косуды жөн көрдім.

-КЫЛ/-КІЛ, ғыл/гіл жүрнақтарының қазак тіліндегі 2 түрлі аткаратын кызметін көрсегеді. Бірі - оцтүстік сөйленістерде жекеше 2-жакта сгістік түбірлерғе қосылып, бүйрык, тіл"ек мағынасын береді (барғыл, келгіл). Екіишісі - есім сез тудырады (бозғыл, қатқыл). Қазақ сөйленістерінде кыл,-ғыл жүрнағы негізінен түбір сөздерге косылып, процесс нәтижесінде туғам заттык, сыпдык атахларды білдіреді [43,97].

«-қылтыіуі» жүрнагы

Бүл жүриақты ғалым С.Исаев өз зерттеуі бойынша сапалық сын есімдерге ғапа жалғаиып шырай тудыратын жүрнак деп береді. Ал ғалым Ғ.Мүсабаев былай деііді: «-қылтым жүрнағы «аш-кылтым, -түшкылгым» деіеи сиякты сөздерде ғана сирек колданылады. Тәжірибеде, әсіресе, көркем әдебиетге колданылмайтын, егер колданылса, өте сирек кездесетін, тар көлемді қосымша дсуіміз керек... » -- деп өз пікірін келтіреді [16, 185].

Қорытынды

Бұл диссертацияда есім сөз таптарының күрделі бір түрі сын есімнің лекхика-ссмангикалык, грамматикалық сипаты, мазмүны баяндалып, сондай-ақ оныц жалгіы сөз таптарындағы және есім сөз таптарынын ішіндсгі грамматикалык белгісін, кызметін ашатын негізгі түрлену белгісі - шырай категориясы ғылыми түрғыдан талданды. Шырай категориясының ғылыми-і раммагикалық теориясын -ашып, оның қалыптасу тарихын жүйелеу максатыида жәпе шырай жүрнақтарыы тиянактау, зерттелу дәрежесін айкындау жолында ғылыми әр алуан әдебиеттер қарастырылды. Әр ғалымның шырай катсғориясына қатысты зерттеген, жасаған түжырымы сараланды.

Шырай катеғориясыпың ғылыми-грамматикалык теориясын ашу мақсатында диссертацияны талдау жолы бірнеше бөлім-тарауларға болініп отыр. Біріншіден кіріспе берілді. Кіріспеде зерттеу жүмысының максаты мен міпдеті амтылды. Осы максатқа жету жолғлнда негізгі бөлімде шырайға қатысты бірнеше сүрақ қарастырылды. Сын есімнің тілдік сипаты мен шырай кагсгорпясымыц теориялық негізі сипатталды. Сын есімнің тілдік сипаты тарауында есім сөз таптарындағы сын есімнің орны айқындалды деп айта аламыз. Бүл ретге жалпы әр сөз табының өзінің срекшелігі, яғни сез таптарыпыц ішінде өзінің алагыы орны болады. Бүған сөз табының жауап беретіп сүрағы, анықтамасы, грамматикалық белгілері, жалпы категорияльды імағынасы, сөйлемде атқаратын қызметі т.б. қызмет етіп, әр сөз табыыың езіндік бслгісін тапытады. Сын есімыің осы касиеттеріне тоқталдық. Ғалым К. Аханов, Л.Д.Шахматов, В.В.Виноғрадов, О.ГІ.Суник, Ф.Оразбаева, Н.А.Оразахынова, Ж. Т.Исаев, Г.С.Сүлеева т.б. сын есімнің тікелей өзіне тән қасиеттеріне қатысгы айтқан пікірлері келтіріледі.

Сонымеғі, сын есімнің өзіне тән белғілері ретінде: заттын түр-түсін, заттыц көлемдік, аумактык, салмактык белғісін, сынын, заттың дәміне, иісіне жәые басқа сипаттарына байланысты белгілерін білдіретіндіғі тағы бір түжырымдалды. Көптелу, септелу, тәуелдену категорияларының сын есімге гән еместігін, заттың сынын, белгісін білдіріп, зат есіммен тіркесе айтылғанда, сын ecivire жалғау жалғанбай, жалгау өзінен соңғы анықталатын созғе жалгаматыиыи, сиитаксистік кызметі жағынам негізінде анықтауыш болатынын, сын есім ешқандай қосымша қосылмай-ақ, негізгі түбір күйінде заттың касиетін білдіретінін, морфологиялық тәсілмен арнаулы жүрнактар арқылы озіс соз тагггарынан қатысты сын есім жасалатынын, кос создерден болатыиып с. б. белғілерін атап, сын есімнің орнын айқындадык.

Осы тарауда шырай категориясы туралы сөз болады. «Жалпы шырай катеғориясы леғеніміз не? Зерттеушілер қандай аныктама береді екен?» деғеи сүрақтар талдаиды. Ағылшыы тілін зерттеуші А.И.Смирницкий, ғалым К.Аханов, А.Ысқақов, М.Қараев, С.Исаевтың шырай категориясына берген анықтамалары   берілді.   Ғалымдар  анықтамаларының  жалпы   сәйкесетінін