ҚР Орталық мемелекеттік мұражайының ақпараттар жүйесі

«Тыл - майданға» экспозициясы соғыс жылдарында Қазақстан  аумағында  жұмыс   істеген ғылыми және  мәдени  мекемелердің қызметіне,   экономикаға, халық  шаруашылығына  арналған. Ғылым  мен мәдениетке  арналған  Орталық  орынды, ғалым-геолог Қ.И. Сәтбаевтың  қызметі  туралы    әңгімелейтін  экспонаттар  алады. Экспозицияның  бөлімдерінің   бірі  соғыс  жылдарындағы  рухани «қару» -  әдебиет пен  өнерге  арналған.

«Қазақстандықтар Ұлы  Отан соғысы майдандарында» экспозициясы Брест бекінісі, Мәскеуді, Сталинградты, Ленинградты  қорғаушы және Берлин операциясына  қатысушы  қазақстандықтарға  арналған.

Төртінші залдың экспозициясы  тәуелсіз  Қазақстанның  тарихына  арналған, мұнда Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері – Елтаңба, Ту, Әнұран, ҚР Президентінің Штандарты, ұлттық валюта, мемлекеттік марапаттар, сондай-ақ, біздің мемлекетіміздің жаңа Елордасы – Астана қаласының қалыптасу кезеңдерін бейнелейтін экспонаттар бар. Қазақстанның экономикасы, білім беру жүйесі, денсаулық сақтау, мәдениеті, ғылым жән спорт ерекше қызығушылық тудырады. Экспозицияның үлкен бөлімі ҚР Бірінші Президенті Н.Ә. Назарбаевқа арналған. Көрмелерде үлкен тарихи құндылығы бар экспонаттар - Елбасының инаугурациялық атрибуттары – халық шебері Д.Т. Сұлтанмұратов арнайы дайындаған және 1992 жылы қыркүйекте өткен қазақтардың Бүкілдүниежүзілік құрылтайында Президентке сыйлаған шапан, айырқалпақ, белдік көрсетілген. Экспозицияның ерекше бөлімі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевқа шет елдік мемлекеттердің басшылары мен делегациялары тапсырған сыйлықтарын көрсетеді. Олар Қазақстанның халықаралық қауымдастықта барынша артып келе жатқан беделінің куәсі болып табылады. 1995жылы қабылданған ҚР Конституциясы да осы жерден орын алған. ҚР мемлекеттік марапаттары – «Халық қаһарманы», «Парасат», «Алтын Қыран», «Отан», «Даңқ» және т.б. ордендерге бөлек бөлім арналған. Мұражайдың «жас буын» экспонаттарына – Қазақстанда шығарылған ақша белгілері, маркалар, қазіргі заманғы тұрмыстық заттар, космонавтиканы дамыту, қоршаған ортаны қорғау бойынша материалдар, Қазақстанның діни конфессиясының тарихы, қазақстандық шеберлердің халықтық-қолданбалы өнер туындылары, өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерінің үлгілерін жатқызамыз.

Қазақстан мұражай ісінің  тарихында алғаш рет  ҚР Мемлекеттік  Орталы мұражайында, біздің мұражайымыздың мәдени-білім беру және ғылыми-зерттеу  қызметінің жаңа түрі ретінде, «Ашық  қор» экспозициялық кешені ұйымдастырылды. Осының арқасында келушілер қор  коллекцияларының бұрын соңды белгісіз болған қазыналарын көре алатын болды. Тақырыптық негізде құрылған «Ашық  қор» экспозициясы жаңа коллекциялық материалдарды көрсету арқылы мерзімді түрде жаңарып тұрады.

Алтын - адамзаттың алғаш  меңгерген металдардың бірі. Жоғары иілімділік, табиғи бекзаттық, әдемі  сары түсі оны зергерлік өнердің  негізгі материалдарының бірі етті. Тарихтың сонау терең қойнауынан алтыннан жасалған көркемдік бұйымдар қазіргі біздің заманымызға бүлінбеген күйі сол алғашқы қалпында жетті. Жалаулы қоймасы. Б.з.д VIII - VIIғғ. 1988 жылы көктемде Алматы облысы, Кеген ауданы, Жалаулы ауылынан мектеп оқушылары киіз қаптан 600-ден астам алтын бұйымдар тапқан. Жалаулы қоймасы осылайша ашылған, одан табылған заттар б.з.д. VIII - VII ғғ. Жетісуды мекен еткен сақтардың бай қиялын, нәзік шығармашылық талғамын және аса биік өнерін көрсетеді. Шілікті қорғанының қазынасы. Б.з.д. VII –VI ғғ. Зайсан ауданы  Шілікті биік таулы жазығында б.з.д VIII-III ғғ. Шығыс Қазақстан облысында мекендеген сақтардың «патша обалары» шоғырланған. Алғаш шілікті қорғанының қазбаларын қазу жұмыстары 1946 жылы С.С. Черниковтың жетекшілік етуімен, КСРО ҒА Археология институтының Ленинград  бөлімінің Шығыс-Қазақстан экспедициясы жүргізді, ол содан кейін 1960 жылы жалғастырылды. С.С. Черниковтың № 5 оба қазбалары заттары Эрмитажда сақталған, № 7 оба қазбаларының кейбір заттары ҚР МОМ Ашық қорында қойылған. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Археологиялық экспедициясы Шілікті 2 қорымының № 1 оба қазбаларын қазу жұмыстарын жүргізді. Шілікті қорымының диаметрі 100 метрге жуық, биіктігі – 7,9 м. Қорғанның астынан бөрене жапырақтарымен көмкерілген жерасты бөлмесі табылған. Бір кезде қоры бай болған, ерте кезде тоналған қорымнан алынған 4263 алтын бұйым қазіргі кезде ҚР МОМ қорында сақтаулы. Тарасу алтыны. Б.з.д. VII - VI ғғ. Тарасу алтынын З. Самашевтың жетекшілігімен Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институт экспедициясы 1988ж. Шығыс Қазақстан облысының Қатон-Қарағай ауданының Тарасу обасынан тапқан. Барлық қазбалар, соның ішінде жерленген адамның алтыннан жасалған заттары: жыртқыштың құйылған мүсіні, конус пішініндегі аспалы екі сырға, теріс жағында ілгегі бар екі түйме 2001 жылы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Орталық мұражайының қорына тапсырылған. Екінші Покровка қорғанының алтыны. Б.з.д. V ғ. 1911 жылы шаруалардың тонаушылық қазбаларының нәтижесінде Орал уезінің Покровка с. (қазіргі кезде Ақтөбе облысы) маңында, Екінші Покровка қорғанынан табылған әшекейлер ежелгі савроматтардың зергерлік өнерінің тамаша үлгісі болып табылады. Бай әйел жерленген орынан отызға жуық алтын әшекейлер табылған, олардың ішінен скиф-сібірлік «аң» стилінде жасалған бұйымдар ерекшеленеді. Шірікрабад зиратынан (IV – б.ғ. бірінші ғғ.) және Қылышжар зиратынан (б.з.д. III-I ғғ.) табылған алтын ҚР Археология иниститутының Шірікрабад экспедициясы 2004 -2005ж т.ғ.к Ж. Қ. Құрманқұловтың жетекшілігімен Қызылорда облысы аумағындағы Жаңадария өзенінің оң жағасында  орналасқан Шірікрабад (№ 1 нысан) кешенінен тапқан дүниелер Арал өңірі сақтарының зергерлік өнерінің үлгісі деуге болады. Жерлеу орнынан барлығы 400-ден астам алтын бұйым табылды. Бұлар қалыптау, шыңдау, кесу, ширатпа тәсілдерімен жасалған киім әшекейлері. Қарғалы көмбесі. Б.з.д. II - I ғғ. 1939 жылы Алматы қаласының батысындағы Қарғалы шатқалындағы жартас астынан әйел қабірі және 300-ден астам алтын әшекей табылған. Б.з. д II-I ғғ «аң» стилінен кейін қалыптасқан безендіру стиліндегі қарғалылық әшекейлер ежелгі үйсіндердің зергерлік өнерінің шыңы деуге болады.

 «Антропология мұражайы» экспозициялық кешені – бір жағынан, қазіргі адамдардың пайда болуы мен жер бетінде таралу үрдісін,екінші жағынан Қазақстанның этно- және нәсілдік-генетикалық тарихын көрсететін артропологиялық және археологиялық бірегей заттарды танытатын Орталық Азиядағы жалғыз мұражай.

Зал экспозициясы шартты үш бөлікке бөлінген:

• біріншісінде эволюциялық даму үрдісінің картасы, сызбанұсқасы, адамзат нәсілі менолардың түрлі тарихи дәуірлердегі таралу жіктемесі, үлкен үш нәсіл өкілдерінің фотосуреттері мен мүсіндері орналастырылған;
• екінші бөлімде адам эволюциясындағы антропогенез үрдісі мен адамдардың жерді мекендеу кезеңдері көрсетілген. Рельефті панорама ландшафт және алғашқы адамдардың шартты тұрмысынан көрініс береді. Сызбанобайларда – адамдардың арғы тегінің миының дамуы туралы: африкалық австралопитектің, икемді адамның, тік жүретін адамның, ақылды-неандертальдық адам мен қазіргі адам көрсетілген. Қазақстан аумағын мекендеген афарендік австролопитектің (Люси) мүсіндік бюсті, ежелгі және соңғы архантроптар, неолиттік адам мен осы дәуірге жататын Сунгир адамы адамдардың антропологиялық сипатын береді;
• үшінші бөлімде андроновтық археологиялық мәдениет (б.з.д. ХVІІ-ІХ ғғ.) ескерткішін танытатын қола дәуірінің ер адамының антропологиялық бюсті, ежелгі темір дәуірінің екі ер адамының антропологиялық қайта жаңғыртпасы, Укок жонынан  “алтайлық ханым” және Берел қорымынан табылған ер адамдар (Шығыс Қазақстан). «Қазақстандық Алтайдың Берел патшалық ерекше тұлғалардың (ерлер мен әйелдер) қорымы» диорамосында осы көмбенің толық көлемді шығармасы берілген. Бұл залдың экспозициясын кешенді антропологиялық зерттеулердің Еуразия халықтары ауқымындағы қазақ халқының этноантропологиялық құрамының қалыптасуының негізгі кезеңдерінің безендірілген нәтижелері тәмамдайды.

2010 ж. 24 мамырда ҚР МОМ-інде «Н.Г. Хлудов залы» атты жаңа экспозиция ашылды. Онда көрнекті орыс суретшісінің XIX  ғ. соңы мен XX ғасырдың басындағы қазақ халқының дәстүрлі өмір тіршілігін көрсететін шығармалары ұсынылған. Залда шебердің 46 жұмысы мен суретшінің жеке заттары қойылған (1-3-фотолар). ҚР МОМ-інде Хлудов  жұмыстарының ең көп коллекциясы бар. Қазіргі уақытта музей қорында 211 туындысы сақталған, оның ішінде 117 кескіндеме, 39 қарандашпен, 55 акварельмен салынған суреттер және этюдтар мен суреттері бар 3 альбом бар.

 ҚР МОМ-де Хлудов  жұмыстарының коллекциясы ұзақ  мерзім ішінде құрылды. Бірінші  түсуі 1925 жылға жатады, осы кезде  суретшінің өзі коллекциясының  едәуір бөлігін Жетісу мұражайына  тапсырған, бұл мұражайдың қорлары  кейінен ҚР МОМ құрамына кірген. Мұражай суретшінің коллекциясының  келесі бір бөлігін 1929, 1932 жылдары  қазақ өнерінің Мәскеудегі онкүндігінен  кейін сатып алған.

Н.Г. Хлудов өз коллекцияларының бір жерде сақталуын қалаған, сондықтан да оның қазасынан кейін, шебердің туыстары оның салған нобайларын, эксиздерін және альбомдарын мұражайға  тапсырған. Орталық Мемлекеттік  мұражайға соңғы берілуі 1944 жылы болды. Н.Г. Хлудовтың  шығармашылығында туындылар бірнеше тақырыптық топтарға бөлінеді:

• пейзаждар («Мұзарт шатқалының асуында», «Қарқара өзені», «Таулы пейзаж» (8-фото), «Тянь-Шань тауындағы көктем» (9-фото), «Таулы пейзаж» (Медеуге барар жолдағы Алматы шыңы) (10-фото), «Шарқыраты сарқырамасы», «Үлкен Ақсу мұздағы», «Таулы көл» және т.б.);
• жанрлық («Қазақ киіз үйінің ішкі көрінісі», «Салтанатты көш», «Қаралы көш», «Бәйге», «Тоғыз құмалақ», «Қой қырқу», «Қалыңдық алып қашу» (немесе «Қалыңдық ұрлау» (11-фото), «Қыз алып қашу»), «Түнгі барымта», «Жүн сабап жатқан әйелдер» және т.б.);
• портреттер («Қазақ әйелінің  портреті», «Қырдағы мектеп», «Көштен қалған балалар» және т.б.);
• иконалық сурет («Соғысты бейнелеу» «Освещение войны», «Великомученица Параскев» және  т.б.);
• нобайлар, суреттемелер, этюдтар («Әйелдің жатқан бейнесі» «Лежащая женщина», «Пейзаждық суреттеме», «Орман» және т.б.).

3. КОЛЛЕКЦИЯЛАР

ҚР Мемелекеттік Орталық  мұражай қорында 250 000-нан астам  сақтам бірлік (бұдан әрі – с.б.)., оның ішінде Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорына кіретін, негізгі қорды  құрайтын 207 618 с.б. бар.

 ҚР МОМ негізгі қорында  Қазақстанның ерте заманнан қазіргі  уақытқа дейінгі тарихын айқындайтын  материалдық және рухани мәдениеттің  құндылықтары сақталған. Коллекция бойынша, деректердің түріне, материалына қарай біріктірілген мұражай заттарын сақтау құрылымдардан (қорлардан) құралады:  

Палеонтология қоры палеонтологиялық, геологиялық, ботаникалық, зоологиялық  коллекциялармен қатар, археологиялық  қазба жұмыстарынан табылған жануарлардың остеологиялық қалдықтары мен Қазақстан  табиғатын көрсететін фотоқұжаттардан  тұрады. Палеонтологиялық коллекция 12 геологиялық кезеңнен тұратын жер  бетінен жойылып кеткен Қазақстанның флорасы мен фаунасынан құралады. Коллекция кембриден (570 млн. жыл) голоценаға (қазіргі уақыт) дейінгі аралықты қамтиды. Бұл жерде жойылып кеткен жануарлардың остеологиялық қалдықтары, тасқа айналып кеткен өсімдіктер, жәндіктер мен балықтардың таңбалары  көрсетілген. Бұл қордағы бірегей  экспонаттар: 420 млн. жыл бұрын мекендеген буынаяқты жануар - трилобиттың құм  қиыршығында қалдырған ізі; алғашқы  жер бетіндегі омыртқалы –  стегоцефалдың (300 млн. жыл бұрын) іздері; теңіз лалаларының аяқтары, ұлулардың  көптеген түрлері, оның ішінде диаметрі 50 см болатын аммоните; 140 млн. жыл  бұрын мекендеген жеті түрлі кесірткелердің остеологиялық қалдықтары (суда және құрлықта мекендейтін), сонымен қатар, мүйіз тұмсықтының сүйек қалдықтары мен осыдан 10-12 мың жыл бұрын  жойылып кеткен, Қазақстан территориясын  мекендеген зілдің (мамонттың) сүйек  қалдықтары және т.б.

Палеоантропология қоры қола дәуірінен бастап қазіргі заманға  дейінгі Қазақстан территориясының  краниологиялық, одонтологиялық, остеологиялық  материалдары бар. Палеоантропологиялық материалдардың негізгі бөлігін  А.Н.Подушкин мен Ж.Құрманқұловтың Оңтүстік-Қазақстандық археологиялық экспедициялары құрайды. Қорда б.з.д. ІУ – ІІ ғғ. Шірік-Рабат  қорымынан табылған бірегей краниологиялық материалдар бар, атап айтқанда, формасы  өзгерген бас сүйектер.

Адамдардың жер бетінде  пайда болғанына дейінгі кезеңнің куәсі саналатын палеонтологиялық бұйымдардың барлығы қордағы  өте сирек кездесетін құндылықтарды  құрайды.

Мұражай қорының маңызды  құндылықтарының бірі археология қоры болып табылады. Оның ішінде б.з.д. XVII-IX ғғ. жататын керамика, түрлі материалдардан жасалған еңбек құралдары, қару-жарақтар, әшекейлер, тұрмыстық заттарды құрайтын Орталық-Қазақстандық археологиялық  экспедиция коллекциялары ерекше орын алады.

Ертедегі көшпелілер дәуірінің  діни-ғұрыптық қола және сәндік қолданбалы өнер коллекциялары да өзіндік құнды  саналады.

Қоладан әзірленген құрбандық  орны мен шырағдандар – жануарлардың шынайы мүсіншелерімен безендірілген  қуыс немесе нәзік сипатта тіреуішті  үстелдер аса шебер құйылған. Б.з.д. VIII-III ғғ. жататын 30 ошақтан тұратын коллекция да қызықты. Мұражай қорында түркі тілдес тайпалардың жазба ескерткіштері және Орта Азия мен Қазақстанда христиандық діннің таралу тарихын – XIII-XIV ғғ. танытатын несториандық құлпытастардың үлкен коллекциясы сақтаулы. Монументтік тас мүсіндер ескеркіштерінен тас мүсіндер (балбалдар) коллекциясы берілген.

Археология қоры Неплюев  әскери училищесінің «музеумі» және Жетісу статистикалық комитетінің  Жетісу облыстық мұражайы коллекциялары  негізінде құрылды. Коллекцияның жартысы  Орынбор қаласынан түсті. Аталған  коллекциялар Орынборлық ғылыми архивтік комиссияның, оның ішінде комиссия мүшесі И.А. Кастаньенің қазба жұмыстарын жүргізіп, коллекция жинап, жіктеп және 1910 жылға дейінгі Қазақстандағы  белгілі археологиялық ескерткіштерді түрлерімен мен аймақтары бойынша  тізімдеген еңбегінің нәтижесінде  жинақталған. Атқарған жұмысының қорытындысы  – «Қырғыз даласы мен Орынбор  өлкесінің көнелік дәуірі» 1911 ж. (И.Кастанье) шықты. Олар түркі жауынгерлерінің  заттары: семсер, садақ және т.б. қапсырмалар, былғары етіктердің бөліктері, жібек  мата. Ат әбзелдері: тоға, ауыздық, үзеңгі.

Коллекцияның едәуір бөлігін  Түркістан және Жетісу статистикалық  комитетінің Түркістандық археологияға әуесқойлар үйірмесінің, Орыс Археология қоғамы мен Мәскеу Археология қоғамының  қызметкері Н.Н.Пантусов жиған. Олар: қазандар және XIV-XVIII ғғ. несториандық және мұсылмандардың құлпытастары. 30-шы жылдары түскен түсімдерден  А.Н.Бернштам жетекшілік еткен, КСРО ҒА Материалдық мәдениет тарихы институты (бұдан әрі - ММТИ) мен Ғылым академиясының  қазақстандық филиалы бірлесіп Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды зерттеген, 1936 жылғы Талас Археологиялық  экспедициясы бар. Осылардың ішінен Тараз қаласынан батысқа қарай 85 км. жердегі Қаратаудың солтүстік  жоталарындағы Берікқара қорымынан 1938-39 жж. табылған өте сирек кездесетін тоғаны айтуға болады.