Ақмола облысының халқының қоныстану жүйесі өзгерісінің экономикалық географиялық мәселелері

Республиканың демографиялық  даму болжамын ғылыми негіздеу негізінде 2015 жылға дейін үш нұсқада келешектегі  халық саны есептелінді:

• халық даму болашағын едәуір дәл бейнелеп көрсететін және қолданбалы сипаттағы (шындық, ақиқаттық) болжамдау.
• болжамдық сақтандыру. Демографияда мұндай тұрғыдағы болжамдау онша жағымсыз үрдіс орын алып не байқалғанда, мысалы, туу коэфициентінің күрт төмендеуі және керісінше, өлімнің жалпы коэфициентінің артуы (депопуляция үрдісі) жағдайында жасалынады.
• дұрыс болжамдау халықтың ұдайы өсуі үшін қолайлы жағдайларды ойластырады.

3.1 Халықтың  көші- қоны және демографиялық  дамуының ғылыми   болжамы

Туу мүмкіндігі жайлы болжамды әзірлеуде бұрынғы жылдар бағыттары  және қазіргі уақыттағы туу мүмкіндігі деңгейі, сонымен бірге болашақ  өзгерістерге әлеуметтік-экономикалық факторлардың жорамал әсерлері талданды. Барлық өзгерістер мүмкіндігінше, республика және облыстардың әлеуметтік-экономикалық дамуымен салыстырылып және де өзгерістер болжамдау баламалары және болжамдаудың жеке кезеңдерін ескеру арқылы қаралды. Туу мүмкіндігінің төмендеуі  жайлы ғылыми болжам тірі туғандар санының жасы, туу реті, анасының қызметі және ұлты сияқты өлшемдер жөніндегі деректерді талдауға негізделінді. Халықтың келешектегі туу мүмкіндігі жайлы ғылыми болжам, нарықтық қатынасқа  неғұрлым тереңдеп өткен сайын жанұя  мен қоғамдағы әйелдер орны өзгеріп, балаларды оқыту және тәрбиелеу  шығыны артатындығына сүйенеді. Жалпы  алғанда, қоғамның әлеуметтік қатынасы жүйесіндегі әйелдердің мәртебесінің өзгерісі арқылы жүзеге асады. Мұндай көздер туу мүмкіндігі көрсеткіші динамикасына әсер етпей қоймайды. Мұндай көрсеткіштер едәуір ықтималды үрдістер мен олардың  байқалу себептерін сипаттайды. Қазіргі  уақытта дегенмен, туу мүмкіндігі төменгі деңгейлі облыстардан біршама  нашар болса да (Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан) туудың төмендеу үрдісі халықтың туу мүмкіндігі орташа және жоғары облыстарын қамтиды (Қостанай және Оңтүстік Қазақстанның облыстар тобын). Байқалынған туу мүмкіндігінің  төмендеу үрдісі келешекте де онан әрі дамитын болады. Болжамданған кезеңнің соңында қалалық қоныстарда Қазақстан халқының туу мүмкіндігі қабылданған ғылыми болжамға сай ең аз баламасының өзінде, 2006 жылғы ең аз деңгейге (13,1‰) жетпейтін болады. Орташа балама бойынша 2015 жылы туу деңгейі 2006-2009 жылдардағы кезеңге жақындайтын болады,ең көп баламасы бойынша жастық жыныстық коэфициенті болжамдаушы кезеңнің соңында негізінде 2005 жылғы (17,5‰) деңгейде болады. Ауылдық қоныстарды алсақ, онда ол 2005-2006 жылдардағы  (26,3‰) деңгейде болады [20,21,36].

Туудың артуы есебінен демографиялық жағдайдың тұрақтануы және жақсаруының негізгі бағыттары  мен факторлары мыналар болады:

• халықтың материалдық тұрмысы және нақтылы тұтынуы өсуінің шартын     

жасаудың экономикалық жағдайын жақсарту;

• мамандардың бағалауынша ауру-сырқау деңгейін төмендетудің басты шарты денсаулықты сақтау мәселесі жөніндегі мемлекеттік саясатты белсендендіру. Мұнда басты орынды аналар мен балалардың денсаулығын қорғау алатын болады.

Өлім туралы болжамдық  ғылыми болжам мына жорамалдарға негізделінеді:

• өлімнің төмендеу қарқыны кей жастық топтарда күрт баяулауы мүмкін. Соның ішінде, жоғары жастық топ өкілдерінде өлім қарқыны төмендеуінің баяулауы мүмкін, өйткені оның жұмылдырушысы, ең алдымен жастың үлкен қорының біршама сарқылуы жүзеге асады;
• жүрек тамыр жүйесі және қатерлі ісік аурулар санының өсуінен өлім деңгейі артып,  ал өмірдің ұзақтығы төмендейді. Жақсы жағдайда үрдістердің тұрақтануы жүзеге асады;
• 2006 жылға дейінгі кезеңде, өлім коэфициентінің едәуір төмендеуі болмады, өйткені жастар мен балаларға дәрігерлік қызмет көрсетудің жақсаруы шамалы іске асты.

Аналар және балалар өлімінің едәуір тығыз тәуелділігі, аналар өлімінің артатындығын жорамалдауға негіз болады. 2004-2008 жылдар кезеңі жайлы бар  деректер аналардың өлімі екі қабаттық, туу және туудан кейінгі кезеңде  асқынудан 7,4%, ал балалар өлімі туу  алды және туудан кейінгі пайда болатын  жағдайлардан 13,6% артты[22,23,38].

Мұның барлығы ана мен  бала денсаулығын қорғаудың нәтижесіне байланысты. Сонымен, әйелдер босанатын үйлердің саны бұрынғы деңгейінде қалып, бірақ оларды дәрігерлік қызметкерлердің күтуі жоғарлады. Аналардың туу зақымынан өлімі 2006-2008 ж жылдары 40,6%, ал туу кезіндегі жатыр ішіндік гипоксия (қандағы оттегінің жетіспеуі) және асфикциядан (қандағы оттегінің өте көп мөлшерде жетіспеуі) – 45,6% артты.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        

  Экологиялық баланстың бұзылуы салдарынан, табиғаттың және қоршаған ортаның нашарлауымен (деградация) байланысты, кері айналмайтын үрдіс жүзеге асып, барлық жастық және әлеуметтік топтардағы халықтар денсаулығы нашарлауда. Жарым-жартылай қоршаған ортаның ластануымен шартталынатын үлкен, әсіресе туу қабілетті жастағы халықтар ауру-сырқауының артуы, ата- аналардың жанұясын кеңейту шешіміне елеулі әсер етуі мүмкін. Ауа бассейндерінің, әсіресе қала және қала мен ауылдардың су бассейндерінің ластануы, балалардың ауру- сырқаулығын арттырады [35,36,38].

Бірінші, баланың ауру-сырқауы  белгілі бір дәрежеде толып жатқан аз балалы жанұяның пайда болуына  әсер етеді. Ластанудың кей түрлерінің, атап айтқанда ауыр металдардың тікелей  әсері, туа біткен ауытқулар санының  елеулі артуына, туу алды және туудан кейінгі өлімнің артуы және дамуына  әкеп соғады. Елдегі бүкіл экономикалық жағдайларға  байланысты, нервтік  шамадан тыс ауыртпалықтар (жұмыс  орнының қысқаруы, жұмыссыздар санының  өсуі және т.б.) нашақорлық пайызын арттырды.

Өлім коэффициентін төмендетуге  тікелей әсер етуі мүмкін оң факторлар:

• бүкіл халыққа дәрігерлік қызмет көрсету ролін арттыру;
• халықтың денсаулығын сақтандыру бойынша (ауруға қарсы алдын-ала қолданылатын) шараларды жүргізу. Мұнда ескеретін жай тек халыққа алдын алу жағдайларын байқауды жүргізу ғана емес,сонымен бірге адамның тіршілік әрекетінің барлық, яғни еңбек және демалу сияқты элементтерін сақтандыру;
• постнеонатальдық өлімді (постнеонатальдық өлім – бұл балалардың 7 күн  өмір сүруден кейінгі өлімі) қысқартуға тікелей әсер ететін дәрігерлік ғылымды дамыту, денсаулықты қорғау және тіршілік жағдайын жақсарту. Олар негізінде жұқпалы аурулар және тыныс алу органдары ауруларынан қайтыс болады;
• жұқпалы аурулардан жас балалар өлімінің қысқаруы көбінесе уақтылы қандай ауру екенін біле алмау (жаңсақ диагноз қою), дәрігерлік қызметкерлердің төменгі мамандығынан дұрыс емдемеу, ауруханада  орынның жоқтығы салдарынан оған кешігіп жатқызуымен түсіндіріледі;
• келешек аналардың еңбегін қорғау, оларға тұрақты дәрігерлік бақылау жасау, әйелдер босанатын үйлерге сапалы дәрігерлік қызмет көрсету және ерте туған балаларды ұқыпты күту сияқты сәйкес жүйені жасау жағдайында неонатальдық өлімді қысқарту[24,25,37]. 

Халықтың өлім динамикасын  болжамдау қалалық және ауылдық  жерлердегі өлім көрсеткішінің жыныс-жастық арақатынасын зерттеу, Қазақстан мен  Ресей өлім көрсеткіштерін салыстырмалы талдауға негізделінген. 2008 жылғы статистикалық  дерек бойынша Қазақстанда Ресей  көрсеткішіне қарағанда кей топтарда жасы бойынша өлім көрсеткіші жоғары болады. Едәуір айырмашылық әсіресе, 0 жас және 1-4 жастық топта байқалады. Қазақстандағы туу алды және туудан кейінгі  (перинатальдық) және постнеонатальдық (7күнге дейінгі) өлім Ресеймен салыстырғанда  көрсетілген жылдарда  57,7%, соған  сәйкес қалалық жерлерде  68,2%, ауылдық  жерлерде  31,0% жоғары. Қазақстанда  1-4 жастық топтарындағы өлім  2 есе, қалалық  қоныстарда - 1,8 есе және ауылдық  қоныстарда – 1,9 есе жоғары. Сондықтан, егер болашақта төменгі жастық және  1-4 жылдық жастағы өлімнің төмендеу сызығы бойынша баяу қозғалуы іске асады деп жорамалдасақ, онда Ресейдің қазіргі деңгейіне жету үшін Қазақстанға 15-20 жыл қажет болады.

Өлімнің себептерін талдау негізінде мынандай қорытынды және ұсыныстар жасауға болады:

• Қазақстандағы өлім көрсеткішін өзгертудің негізгі жағдайы оларды қысқарту болып табылады. Бірақ жорамалдау кезеңінің алғашқы жылдарында қазіргі уақытта әсіресе, ауылдарда орын алып отырған, өлімді жете есептемеуді жою салдарынан мұндай нақтылы төмендеу статистикалық деректерде өзінің растығын таппауы мүмкін;
• белгіленген әлеуметтік-экономикалық реформаларды және сауықтыру шараларын іске асыру салдарынан, өлім барлық жыныс-жастық топтарда, әрі қала және әрі ауылдық ме<span class="Normal__Char"