Ақмола облысының халқының қоныстану жүйесі өзгерісінің экономикалық географиялық мәселелері

Халықтың қоныстануына мұндай көзқарас, республика және облыстардың  ұдайы өсу үрдісі бойынша қарама-қарсылық: халықтың депопуляциясы анық анықталынған – Шығыс Қазақстан, халықтың өсу  қарқынының төмендеуімен сипатталатын – Қостанай, салыстырмалы түрде  халықтың жоғары өсуі орын алып отырған  – Оңтүстік Қазақстан сияқты кең  көлемдегі оқып үйренетін мәселелерді  енгізуге мүмкіндік береді. Қазіргі  уақытта Қазақстан аумағында 14 облыс  орналасқан. Облыстарды демографиялық  дамуы бойынша жіктеуді жүзеге асырдық. Соның нәтижесінде халықтың депопуляциясы  нақты анықталынған, өсу қарқынының төмендеуі және салыстырмалы түрде  халықтың жоғары өсуі байқалатын облыстардың  үш өлшемдері алынды.  Тұтас алғанда  Қазақстан және оның аймақтары бойынша  демографиялық  дамуға болжамдық  баға беруге мүмкіндік беретін әр топтан үлгі ретінде бір облыс  таңдап алынды. Республика бойынша  халық өсімінің қарқыны 0,30% құраса, қаралып отырған облыстар бойынша  Қостанайда 0,60%, ал Шығыс Қазақстанда  0,30% көлемінде ауытқыды. Бірақ, 1999  жылдан бастап халықтың өсімі төмендеумен ауысты. Жалпы Қазақстан Республикасы бойынша төмендеу қарқыны  1999 жылы- 0,90%, Қостанайда - (-1,50,) ал Шығыс Қазақстанда - 

(-1,30%) құрды. Мұндай халық  өсімі қарқынының күрт төмендеуі  табиғи және механикалық өсімнің  азаюы есебінен жүзеге асты. 1999-2009 жылдары механикалық өсімді есепке  алмағандағы республика халқы  санының орташа жылдық төмендеу  қарқыны - 5,05% болса, ал 1999-2009 ж.ж. -  (-) 10,05% құрды. Егер  1999 жылы механикалық  өсім республика халқының жалпы  өсімін  82,2 мың адамға азайтса  (бірақ ол табиғи өсімнің үш  рет артуы есебінен өсті), ал 2005 жылы көші-қон кетуі табиғи  өсімді толығымен “сіңіріп”  қойды. 

1999-2009 жылдар Қазақстан  Республикасының қалалық және  ауылдық мекендері үшін бүкіл  республикаға тән үрдістерімен  сипатталынып, одан айырмашылығы  тек қалалық қоныстардағы халық  саны төмендеуінің едәуір жоғары  қарқынмен жүретіндігінде болды.  Қарастырылып отырған облыстарға  келетін болсақ, онда тек Оңтүстік  Қазақстан облысында ғана халық  санының абсолюттік және салыстырмалы  өсуі ауылдық жерлердегі жоғары  табиғи өсім әсерінен болуда.

Сонымен, Қазақстан Республикасы үшін халық саны артуының басты және жалғыз көзі – табиғи өсім болып  табылады.

Халықтың динамикасы мен  құрылымы, ерекшелігін анықтайтын негізгі  элемент туу болып табылады. Қазіргі  кезеңде туу мына факторлармен анықталынады:

-туудың жалпы деңгейінің  төмендеуімен және де 1996 жылдан  бастап, бұл төмендеудің қарқыны  едәуір болуда. Тек 1998 жылдан  2000 жылға дейінгі кезеңде туудың  төмендеу қарқыны Қазақстан бойынша  9,3‰ құрып, яғни туу коэффициенті  осы кезеңде  1998 жылғы  21,7‰-ден  2000 жылы  19,9‰ төмендеді. Мұнан  кейінгі жылдары туу коэффициентінің  төмендеуі едәуір азайды. 1998-2001 жж. Кезеңінде туу коэффициенті  23,8‰,  яғни  18,9‰ – ден 14,2‰ төмендеді.  Туудың елеулі төмендеуі қала  және ауыл халқына тән болды  және де бұл үрдіс қарқынды  түрде қалалар және қала типтес  поселкелерде  2000 жыл мен  2006 жылдар  аралығында, ал ауылдық қоныстарда  2004 пен  2006 жылдар арасында жүзеге  асты. Бұл белгілі бір мөлшерде, қалалық қоныстарда әйелдердің  төменгі ұдайы өсу (туу мүмкіндігі), ал ауылдық қоныстарда оның  әлі де болса мүмкіндігінің  болуымен түсіндіріледі. Қарастырылып  отырған облыстарды алсақ, онда  әрі жалпы, әрі қалалық және  ауылдық қоныстар бойынша туудың  ең жоғары төмендеуі Шығыс  Қазақстан, ал ең төменгісі  – Оңтүстік Қазақстанға тән  болып келеді;

-әйелдердің жас айырмашылығына  сай туу  мүмкіндігі дәрежесінің  төмендеуімен, 30 жастан бастап күрт  төмендейді (2009 ж.статистикалық мәлімет  бойынша әйелдердің 20-24 және 25-29 жас  пен 30-34 жас аралығындағы туу  мүмкіндігін салыстырғанда төмен  болып келеді);

-әйелдердің жас  айырмашылықтарына  сай туу мүмкіндігінің тек  орыс әйелдері ғана емес, сонымен  бірге қазақ әйелдерінің арасында  да төмендеуімен. Мысалы, 2009 жылғы  статистикалық мәлімет бойынша  қазақ әйелдерінің туу қабілеті негізінде 35 жасқа дейін аяқталады (баланың тууының 90,9% 35-ке дейінгі ана жасына келеді). Орыс әйелдерінің туу қабілеті 30 жасқа таман аяқталады(барлық туудың 84,1% 30 жасқа дейінгі аналарға келеді) және де мұндай үрдіс қалаға да ауылға да тән.                                                                           

-жанұядағы бала санының  қысқаруымен. Орыстар негізінде  қалалық қоныстарда екі баламен  және ауылда – үш баламен  шектеледі. Қазақ әйелдері негізінде  қалалық қоныстарда үш баламен   және ауылда төрт баламен шектеледі.  Халық санының өзгерісін, сонымен  қатар қоныстануды да туумен  қатар анықтаушы фактор өлім  болып табылады. Зерттеу кезеңінде  республикадағы өлу коэффициенті  үздіксіз өсуде, сөйтіп туудың  азаюымен бірге халықты табиғи  өсімінің төмендеуіне әсер етеді.

Қазақстандағы өлім біршама  төменгі деңгейде тұрақталды. Бірақ  әлі де болса өлім деңгейі төмендеуінің барлық мүмкіндіктері тәмәмдалған  жоқ. Атап айтқанда, өлім мүмкіндіктерін төмендету, қазіргі уақытта тууды  арттырудың аса проблемалы болуына  қарамастан анағұрлым маңызға ие болып, бірақ қазіргі уақытта  өлімнің төмендеуі де сенімсіз болуда.

Біріншіден, туудың тұрақтылығы  және төменділігі жағдайында өлімнің  төмендеуі үлкен материалдық  және әлеуметтік прогресті көрсетеді. Екіншіден, қазіргі уақытта, әсіресе, Қазақстан жағдайында, тууды арттыруға  қарағанда өлімді төмендету едәуір нақтылы болып келеді. Сондықтан  демографиялық жағдайға тікелей  әсер ететін табиғат және әлеуметтік факторларды бағалау зерттеудің ерекше пәні болып табылады. Бұл  проблемамен Қазақстан Республикасы, алыс және жақын, сондай-ақ алыс шетелдердің  көптеген ғалымдары мен мамандары  айналысатындығын атап өткен жөн [14,16].

Туу сияқты, өлім де – биоәлеуметтік  құбылыс. Бірақ туудан айырмашылығы, өлім дәрежесінің әлеуметтік, әсіресе, әлеуметтік-экономикалық факторларға  тәуелділігі анық және тікелей байқалады. Бұл үрдіс, әсіресе, кіші жастық топтан үлкендер тобына өткенде анық көрінеді. Өлім көрсеткішіне жас айырмашылығына қатысты өлім деңгейін анықтайтын, екі қарама-қарсы үрдістер әрекет етеді: біріншіден, өлімді төмендететін факторлар (материалдық тұрмыс жағдайдың  өсуі, халықтың мәдени деңгейінің жоғарылауы, дәрігерлік қызмет көрсетудің жақсаруы, дәрігерлік ғылымның дамуы); екіншіден, өлімді арттыратын факторлар (елдегі экологиялық  баланстың өзгерісінде көрінетін, яғни, саяси және экономикалық тұрақсыздық  салдарынан нервтік ауыртпалықтар  ретінде байқалатын ғылыми-техникалық прогрестің теріс зардаптары. Соның  нәтижесі ретінде өлтірумен салыстырғанда  өзін-өзі өлтірушілік деңгейінің күрт артуы орын алуда).

Ер дамдар арасындағы өлім әйелдерге қарағанда жоғары, сонымен  қатар, оның еңбекке қабілетті жас  мөлшеріндегі жастар арасында артуы  көп орын алуда. Қазақстан Республикасындағы  ер адамдардың өлімі 2009 жылғы статистикалық  мәлімет бойынша жалпы өлім мөлшерінің 54,5% құрды. Еңбекке қабілетті жастағылардың  ішіндегі халықтың аса жоғары өлімі, ең алдымен қалалық қоныстардағы ер адамдарға келеді. Сурет 5-те ерлер  мен әйелдер саны және ортақ екі жыныстың 1999 жыл мен 2009 жылдардағы көрсеткіштері берілген.

Сурет 1. Қазақстан Республикасы халқының жынысы бойынша саны

(1000 адам) [16].                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 

Ұлттық белгілер бойынша  – орыстардың өлімі қазақтармен  салыстырғанда қалалық, сонымен  қатар ауылдық қоныстарда да, ерлер  және әйелдер арасында да анағұрлым  жоғарылығы кесте 2-де көрсетілген.

Мысалы, орыс ерлерінің өлімі  қазақтар өлімінен ауылдық жерлерде 3,3 есе, қалада – 4,5 есе жоғары. Орыс әйелдерінің өлімі қазақ әйелдеріне қарағанда ауылдық жерлерде 3,4 есе, ал қалаларда – 6 есе жоғары.

Өлім көрсеткішіндегі  этникалық айырмашылықтардың себебі жетекші этностар бойынша, негізінде  едәуір өзгерген халықтың жыныс жастық құрылымына байланысты. Мысалы, орыстар  және орыс тілді халықтардың, ең алдымен  жастар тобының қарқынды кетуі, Қазақстандағы  осы этникалық топ арасында зейнеткерлер және зейнеткерліктен кейінгі жас  шамасының басымдылығына әкеп соқты. Шындығында, орыстардың арасындағы өлімнің  де елеулі бөлігі осы жастағыларға келуде [18,19].  Жұқпалы аурулардан өлу азаюда, бірақ кейбір аймақтарда туберкулездің барлық формаларының өсуі артуда (статистика мәліметі бойынша  туберкулезден өлу 150% артқан). Егер кейбір қалаларда бұл аурудан  өлу орташа республикалық деңгейден  едәуір жоғары екендігін ескерсек, ал ауылдық жерлерде одан да жоғары, онда туберкулез ауру-сырқауы және сонымен байланысты өлумен күресу жоғары маңызға ие болады. Өкпе (туберкулез) және жұқпалы аурулардан өлу                                                                                                                                                                                                           деңгейін төмендету әлеуметтік-экономикалық жағдайларды жақсартумен байланысты болуда.

Кесте 2

          Халықтың жыныстық, ұлттық құрамы  бойынша, қала және

ауылдық мекендердегі өлім көрсеткіші (әр 100 туғанға

шаққандағы өлім саны) [16,37].

Сонымен бірге, қазіргі кезеңде  барлық этностарға ортақ болып келетін  өлімнің себептері елеулі роль алып, оларға төмендегі факторларды жатқызуға  болады:

• халықтың ісік аурулары салдарынан өлуі. Соңғы жылдары қатерлі ісік ауруларынан болған өлім коэффициенті 132-ден 135%-ға, қан айналымы ауруынан 335,5-тен 342,4%-ға дейін өсті;
• тыныс алу органдары ауруына байланысты өлу.

Қатерлі ісік, қан айналымы және тыныс алу органдары ауруларынан  өлу барлық өлімнің 80% құрайды және олардың үлесі одан әрі өсуде. Бірінші топқа жататын өлудің себептерін түгелдей жойып жіберу мүмкін емес. Әңгіме тек бұл себеп бойынша  өлуді кешеуілдету жайлы ғана болуы мүмкін. Оның үстіне алдағы уақытта  бірінші топ ауруынан өлетіндердің үлесі артатын болады, өйткені  бұл аурумен күресудің сенімді  құралы әзірше жоқ, ал олардың қымбаттығымен  байланысты дәрі-дәрмектер жағдайының нашарлауы, өлім үрдісін тездететін болады.

Кездейсоқ жағдайлардан өлудің алатын орны ерекше, оны мүлдем болдырмау  мүмкін емес, соңғы жылдары осы  себептен, ең алдымен еңбекке қабілетті жас шамасындағылардың өлімі артуда. Әсіресе, еңбекке белсенді жас шамасындағылардың, өзін өзі өлтіруінен өлімнің өсуі қауіп тудыруда.

1994-1997 жылдар аралығында  Қазақстан Республикасында кездейсоқ  жағдайлардан өлу 10,3%-ға, өзін  өзі өлтіру және өлтіру –  13%-ға артты. Қалалық қоныстарда  бұл көрсеткіш – 10,7% және 9,8%, ал  ауылдарда – 9,1% және 19,8% құрды.  Халықтың бұл тобындағы өлімнің  төмендеуін күту әзірше қиын. Керісінше, алдағы мерзімде есірткі  мен ішімдікті пайдаланудың артуымен  байланысты бұл себептен өлу  жағдайы өсе түсетін болады, бұл  халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуі,  қылмысты оқиғалардың күшеюімен  байланысты болып отыр.

Жұқпалы аурулардан өлу азаюда, бірақ кейбір аймақтарда туберкулездің  барлық формаларының өсуі артуда (статистика мәліметі бойынша туберкулезден  өлу 150% артқан). Егер кейбір қалаларда  бұл аурудан өлу орташа республикалық  деңгейден едәуір жоғары екендігін  ескерсек, ал ауылдық жерлерде одан да жоғары, онда туберкулез ауру-сырқауы  және сонымен байланысты өлумен күресу жоғары маңызға ие болады. Өкпе (туберкулез) және жұқпалы аурулардан өлу деңгейін төмендету әлеуметтік-экономикалық жағдайларды жақсартумен байланысты болуда.

1999 және 2009 жылдардың қаңтар-маусым  айларындағы мәліметтерді салыстырсақ,  онда ана өлімі 1999 жылы 1996 жылға  қарағанда 66,0% төмендеді. Ана өлімінің  едәуір азаюы, қаралып отырған  кезеңде Шығыс Қазақстан облысында  іске асты (34,8%). Ал, Қостанай және  Оңтүстік Қазақстан облыстарында  ана өлімі керісінше 2 есе арта  түсті.