Ақмола облысының халқының қоныстану жүйесі өзгерісінің экономикалық географиялық мәселелері

Кесте 1-де көрсетілгендей, Қазақстан  аймақтарының жалпы халық санындағы  қала халқының үлесі әр аймақта әртүрлі  дәрежеде болып отыр. 1998-2009 жылдар аралығындағы статистикалық деректерге жүгінсек, жалпы Қазақстан Республикасы бойынша  қала халқының үлесі 1998 жылы 55,1%-ға тең  болса, 2000 жылы 55,9%-ға тең болып, 2009 жылы бұл көрсеткіш 54%-ды көрсетіп отыр. Яғни, бұндай көрсеткіштер ауылдан қалаға көшудің жоғары дәрежеде екеніне  үлкен дәлел. 1998 жылмен салыстырғанда  қала халқының өсу дәрежесі 2009 жылы жоғарылауымен көзге түскен аймақтарды айта кетсек: Ақтөбе (61,5), Шығыс Қазақстан (58,6), Қостанай (54), Ақмола (54,3),Павлодар (67,9),Оңтүстік Қазақстан облыстары (38,9).

Тек, Ақмола облысында ауыл халқының үлесі 2000 ж. 54,8%-дан,   яғни  2009 ж. 45,7%-ға төмендеді. Ол тек белгілі  бір кезеңге, яғни нарықтық экономикаға  өту кезеңіне ғана тән. Бірақ ондай  өзгерістердің қандай бағытта және қандай жылдамдықпен өтетінін, әзірше айту күрделі мәселе. Жалпы алғанда,халықтың мекендер желісінде  шоғырлану үрдісі өнеркәсіп өндірісінің шоғырлануымен  қатар жүреді.

Кесте 1

1998-2009 жылдардың  1қаңтарындағы Қазақстан аймақтарының

жалпы халық санындағы  қала халқының үлесі (%) [16].

                                                  ҚР сатистикалық агенттігі-2009ж

Нарықтық қатынасқа өту  кезеңінде халық қоныстануын  зерттеудің көптеген теориялық негіздері  өзгерді. Соның ішінде:

• халықтың шоғырлануынан ірі қалалар онан әрі көбейіп,халықтың орналасуына сай олардың аумағында едәуір біркелкі таралады делінетін ірі қалалардың өсуінің өзгешелік ерекшеліктері талас тудырмайды деп есептелінетін. Қазір Қазақстанда жағдай күрт өзгерді. Ірі қалалардың өсуі түпкілікті өзгерді. Ол тек республиканың екі астанасында және Оңтүстік Қазақстанның ірі қалаларында сақталынды;
• қоныстануды қалыптастырудағы мекендер арасындағы байланыстың рөлі өзгерді. Мекендер арасындағы байланыс, ең алдымен халықтың тербелмелі көші-қоны. Ұзақ мерзім бойы тербелмелі көші-қон практикалық тұрғыда өзінің маңыздылығын жойып келген, оған өнеркәсіп өндірісі дәрежесінің құлдырауы және көлік мүмкіндігінің қысқаруы әсер етті;
• урбандалудың кеңістіктік қозғалысында халық көшіп қонуының рөлі өзгерді. Соңғы ондаған жыл Қазақстан үшін қоғам өміріндегі көптеген негіз болатын бағытты бетбұрыстарға алып келді.Осыған орай көші-қон бір                                                                                             мезгілде олардың жағдайы және салдары ретінде болып жатқан бетбұрыстардың барлық қиын-қыстау кезеңдерін айқын бейнеледі.

Дәстүрлі көші-қон үрдістері (ауылдан қалаға ауысу) Қазақстанның қалалық мекендері үшін бұрынғы  одақтың басқа аймақтарынан қоныс  аударушылар есебінен көші-қонның оң айырмашылығы (сальдосы) жаңа факторлардың ықпалымен өзіне қарама-қарсылықпен  ауыстырылды. Атап айтқанда, кету және келу еркіндігін таңдау мүмкіндігі күрт артып және экономикалық еркіндік кеңейді. Олар халықаралық туризм және демалу, коммерциялық көші-қонның шұғыл өсуін  тудырып, еркін эммиграция мен иммиграцияға жол ашты. Уақытша еңбек көші-қонуына  мүмкіндік туып, ол белгілі бір  мөлшерде тұрақты қоныстанған жерлерін ауыстыру мақсатындағы көшуді алмастырады. Республикадағы көші-қон үрдісіне, атап айтқанда қоныстану өзгерісіне Кеңес Одағының ыдырауы салдарынан болған дағдарыс едәуір әсер етті [1,4,16].

Бұл ең алдымен мыналар  арқылы көрінеді:

• тарихи отанына орыстар, немістер, еврейлер, белорустардың оралуымен байланысты қуатты тасқындар пайда болды. Республика халқының саны  2010 жылдың 1 қаңтарында 2009 жылғы санақ бойынша 16196,8 мың адамды, қазақтар үлесі 63,1%, орыстар – 23,7%, өзбектер – 2,8%, украиндер – 2,1%, ұйғырлар – 1,4%, татарлар – 1,3%, немістер – 1,1%, басқа ұлт өкілдері – 4,5% құрап  отыр.

  -амалсыз көші-қоны  нәтижесінде Қазақстанда кейінгі  кеңестік республикалардан келген  босқындар және соған ұқсас  жағдайдағы адамдар тіркелген.  Қазақстандағы қоныстануымен байланысты  болып жатқан демографиялық үрдістер  мен жағдайлар басқа елдерде  де олардың дамуының түрлі  кезеңдерінде болғандығын атауға  болады. Қазақстандағы аталынған  үрдістер байқалу формасы жөнінен  айырмашылықтарға ұшырап, ал мәні  жөнінен сол қалпында қалып  отыр. Бірақ бұл үрдістердің әр  алуандығына қарамастан, олар аумақтық  сыйымдылығы мәселесі арқылы  іске асады. Олар түрлі жағдайда: яғни аумақтың географиялық жағдайымен  анықталынатын географиялық бағытта,  сонымен бірге өнеркәсіп дамуы  және тұрғындардың әрекетімен  де шешілді. Өз кезінде аумақтың  сыйымдылығы ұғымымен байланысты  орынды анықтаманы әйгілі орыс  географы П.П.Семенов Тянь-Шанский берген болатын. Оның ойынша, аумақтың сыйымдылығы климат, топырақтың құнарлылығы, суландыру дәрежесі тағы басқа жағдайлары ғана емес, сонымен бірге халықтың өзі тұратын мәдени жағдайлар әсерімен де байланысты. Е.Б.Лопатина және В.В.Покшишевский дұрыс атап көрсеткендей, шындығында П.П.Семенов Тянь-Шанский өзінің анықтамасында халық тығыздығының тарихи ілгерілеушіліктерін түсіндіре алмады, бұл проблемалардың бұзылуына қарапайым тұрғыда ғана келді, себебі өндіргіш күштер дамуы мен өндірістік қатынастар өзгерісінің өзара әсерін дұрыс түсіне алатын жағдайда болмады.

Аумақтың сыйымдылығы  ұғымы үнемі бір-бірімен сай  келе  бермейтін нақтылы және мүмкін сыйымдылық арасындағы айырмашылықты  қамтиды. Нақтылы сыйымдылықты сырттай  қарағанда аумақтың қоныстанғандығын жеңіл сипаттайтын - халықтың тығыздығы  көрсеткіші көмегімен зерттеу мүмкін болады.

Халықтың тығыздығы - аумақтың нақтылы сыйымдылығын, қоныстанғандығын сипаттайтын ең кең таралған көрсеткіш. Халық үшін аумақтың мүмкін сыйымдылығын халық тығыздығының ең жоғары мүмкін көрсеткіші (елдің рұқсат етілген  экономикалық ресурсы) не оңтайлы халық  тығыздығы (осы жағдайда жан басына шаққанда нақтылы жоғары табыс қамтамасыз етілетін аумақтар өлшемі бірлігіне  келетін тұрғындар саны) бойынша  қарауға болады. Қала мен ауыл халықтарының тығыздықтарын есептеу, оның қозғалысын зерттеу халықты қайта бөлу үрдісін  бағалауға мүмкіндік береді. Бірақ  халықтың орташа тығыздығы, халықтың тіршілік жағдайын дұрыс сипаттай алмайды. Мысалы, Қызылорда облысы үшін, халық тығыздығы  бір шаршы шақырымға 2,7 адам бола отырып, облыс халқының 37,7%  3 ауданда (Арал, Қазалы, Шиелі) шоғырланған.

Халық тығыздығын есептеудің өткен ғасырдың жылдарында Е.Слуцкий  ұсынған тағы бір жолы бар. Бұл - халықтың әлеуметтік тығыздығының көрсеткіші. Бұл көрсеткіштің мәні, халық саны бойынша тығыздықтан орташа арифметикалықты  көрсетуінде. Бірақта не халықтың әлеуметтік тығыздығы, не орташа тығыздық көрсеткіштері  арқылы, халықтың аумақ бойынша таралуының дұрыстығын толық сипаттау мүмкін емес. Аумақтың азды көпті біртекті бөліктері  үшін халық тығыздығының таралуын салыстырмалы түрде жан-жақты талдау ғана қоныстану  жайлы толық сипаттама береді. Қазақстанның орташа тығыздығы 1999 жылғы 5,94 адам/км-ден, 2009 жылы 5,49 адам/км-ге төмендеді, осы жағдайда орташа әлеуметтік тығыздық 1999 жылы 16,1 адам/км-ден 2009 жылы 36,7 адам/км-ге артты. Бұл төмендеу республика халқы  санының 1999 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 1,2 млн.адамға жалпы кемігендігін көрсетеді. Халықтың орташа әлеуметтік тығыздығының артуы, республика аумағы бойынша халық  таралуының біркелкі өспеуін бейнелейді. Егер 1999 жылы республика халқының негізгі  бөлігі  7 облыс көлемінде шоғырланса, ал 2009 жылы ол  5 облысқа келді.

Осы көрсеткіштерді ескерсек, Қазақстан аумағының шаруашылық тұрғысынан едәуір игерілген облыстары  қатарына Ақмола, Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Жамбыл, Павлодар облыстарын жатқызуға болады. Осы облыстар экономикалық әлеуетінің өсуі қоныстанудың құрылымдық желісінің терең өзгерістеріне әкеп соғады. Бұл облыстарда халықтың едәуір мөлшерде ауыл шаруашылығынан өнеркәсіп салаларына ауысуы жүзеге асуда. Нарық кезеңінің қиындықтарына қарамастан, халықтың ауыл шаруашылығы салаларынан ауыл шаруашылықтық емес салаларына өтуі Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қызылорда, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында одан әрі көрініс беруде.

1970-2009 жылдардағы   еліміз  халқының саны 6,8%-ға, яғни 1970 жылғы  3730,3 мыңнан, 1979 жылы 1674,7, 1989 жылы 1572,4, 1999 жылы -1278,8 төмендеп, 2009 жылы 1022,9 мың  адамға өскені сурет 2-де анық  көрсетіледі.

Сөйтіп, 2009 жылдың басында  Қазақстан халқының саны  16004,8 мың  адамды құрды. Шындығында жеке облыстар, қалалар және ауылдар арасында халықтың аумақтық қайта бөлінуімен қатар  жүретін халық санының кемуі, елді  мекендер желісі мен жүйесінің  қалыптасуына елеулі өзгерістер туғызады. Бұл аумақ халқының қоныстанғандығы  мен аумақ сыйымдылығын бағалауда, тек әлеуметтік-экономикалық қана емес, сонымен бірге табиғи шаруашылық жүйенің құрамдас бөлігі ретінде  экологиялық-демографиялық факторларды  да ескеруге негіз болып табылады [5,6,16].

Бұл жағдайда аумақтың сыйымдылығының артуы мен кемуімен бірге алғандағы  табиғи-шаруашылық жүйедегі экологиялық-демографиялық  және экологиялық-экономикалық шиеленістердің жергілікті ошақтарының орнын анықтаудың қажеттігі туады. Мұндай ошақтар  Қазақстанның біраз аймақтарында, атап айтқанда Қызылорда, Алматы облыстарында орын алып, өкінішке орай, экологиялық  қауіп пен әлеуметтік шиеленіс өсуінің  белгісі Солтүстік Қазақстан  аймағында едәуір болып, Павлодар облысында  85,6%, Ақмола облысында - 78,6% дейін халық  санының төмендегені байқалады. Тек үш аймақта ғана, яғни Атырау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында халықтың бұрынғыдай дәстүрлі өсу үрдістері  сақталынуда. Бірақ бұл облыстарда да халық санының салыстырмалы азаюы  жүзеге асуда. Екі халық санағы арасындағы он жылда олардың халық саны небәрі  6,8% ғана өсті.

Кесте 1 қарастыратын болсақ, ең көп халық қоныстанған аймақ  Оңтүстік Қазақстан облысы (13%) болып  табылады. Одан кейінгі орындарда  Алматы, Батыс Қазақстан және Қарағанды. Ең аз халық қоныстануымен көзге  түсетін аймақ Маңғыстау (2%), Атырау (3%) облыстары Еліміз және оның аймақтарындағы экономикалық реформалармен байланысты болған өзгерістер (өнеркәсіп, оның ішінде өңдеуші салалар кәсіпорындарының жабылуы) урбандалу үрдісіне едәуір әсер етті. Еліміз және оның аймақтарында қала халқының өсуі баяулап және керісінше  оның жедел төмендеуі байқалған. Қала халқы санының қысқаруы әсіресе, орташа және шағын қалаларда көбірек болып, олардың кейбіреулерінде халық саны қысқарып қана қоймай, кейбір шағын қалалар тіршілігінің тоқталуы байқалуда. Екі халық санағының аралығында, халқының саны 10 мың болатын қалалар саны қысқарды  ( 1999 ж. 67 болса,2009 ж. 60-қа түсті). Ал, халқының саны  20 мың болатын қалалық елді мекендер саны он жылдық мерзімде  17 кеміді. Әсіресе, Қазақстандағы орташа қалалар саны күрт азайды. Он жылдық халық санағы аралығында олар  42% аз болды. 12 қаланың орнына  2009 жылы  7 ғана қалды. Сондай-ақ ірі қалалар саны да азайды [7,8,16].

Республикада осы қатардағы  2 үлкен және өте үлкен қалалардың орнына бүгінде  Алматы, Астана қалалары қалды. Реформа кезеңінде  500 мыңнан төмен тұрғыны бар қалаға Қарағанды қаласы жатты (1999 жылы  507,3 мың адам, ал  2009 жылы - 436,9 мың адам).

Халық санағы аралығы кезеңінде  қала халқы негізінде елімізден  тысқары жерлерге көші- қон есебінен қысқарды. Қызылорда мен Оңтүстік Қазақстан сияқты екі аймақтағы  халықтың біршама өсуі табиғи өсу  және халықтың ауылдан қалаға республика ішілік қоныс аударуы есебінен жүзеге асуда. Қазірше сақталынып отырған  еліміз экономикасының құлдырауы, еліміз аумағы бойынша салыстырмалы түрде  оның орналасуын біркелкі ете отырып, қала халқының шоғырлануының бұзылуын (деконцентрация) күшейтуде.

Республиканың тек Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Оңтүстік Қазақстан сияқты 5 облысында  қала халқының дәрежесі қалған 9 облыспен салыстырғанда  2 есе (1,9 есе) жоғары болуда. Бірақ, егер халықтың төмендеу қарқыны ең урбандалған бес облыста  сақталынатын болса, онда таяу жылдарда олардағы қала халқының саны Қазақстанның орташа қала халқы санынан арта түсетін  болады. Мысалы, екі халық санағының  арасында қала халқы санының төмендеу қарқыны Қазақстан бойынша 8,8% болса, ол Алматы облысында - 13,4%, Шығыс Қазақстанда - 12,8%, Қарағандыда - 18,7%, Қостанайда - 10,7% құрды.

Қазақстанда Алматы қаласының  астана мәртебесінен айрылғанына қарамастан, халық санының өсуі өзінің тұрақтылығын сақтап отыр. Екі халық санағының  арасында оның халқының саны  5,4% өсті. Жаңа астан Астананың халқы тез  өсуде. Соңғы екі халық санағы аралығында ондағы халық саны 13,5% артты.