Жер кадастры

       Қазақстанның жер орнату қызметінің орнау және даму тарихи процессы ұзақ және күрделі болды.

      Қазақстанда  революцияға дейін жер қатынастары  Ресей империясының  заңдылықтарымен  реттеліп отырды.

     1917жылдан  кейін жер орнату органдары жер қатынастарын реттеуді, сол заманға сай жер ресурстарын қорғауды жүзеге асырды.Бірінші кезеңде (1917-1980ж) жерлердің өзгеруінің заңдық негіздері ғана өңделді.

      1917жылы 26 октябрьде қабылданған « Жер  туралы » Декрет бойынша жерлерді есепке алу аса маңызды шара ретінде қаралмады және помещик жерлерін конфискациялау және фактілік алу актілеріне қосылып отырды.

     Бірінші  рет, жер кадастры туралы СНК  РФССР-мен қабылданған Лениннің  қолы қойылған 25 июль 1918ж., Орталық  статистикалық басқару жол-жобасына жазылған. Жерді қолдануға құқұқты жерді бөлушілік жазулары бар құжат. Ол губерниялық жер бөлімшелермен бекітілді. Жерді қолданушылық жоспарларда және жерді бөлушілік жазуларда жүргізіліп жатқан жазулар туралы белгілер қойылып отырған. Негізгі тіркеуші бірлік болып бөлек жер учаскесі саналды, оның астарында жердің ауданы, бірнеше жер-сулардан тұратын, бір тұйықталған сызықпен жиектелген, оны басқа қолданушылардан бөліп тұрады.

       Қазақстанда  жерлердің өзгерісінің екінші  этапы (1920-1922ж.) өзінің негізгі міндеті ретінде патша саясатының жер қатынастарындағы ізін жою деп қойды. Түркістан Одағының он бірінші съезінің белгіленіп қойған шараларға қатысты 1920жылы қыркүйекте жергілікті халықты қамтамасыз ететін жер-су реформасын жүргізу туралы шешім қабылдады.

       Одан  кейін шаруалардың жерді қолданушылығын  тәртіпке келтіру және оның  кемшіліктерін жою үшін жер  есебі жерге орналасушылықпен  байланыстырылады, жер есебімен  және жер қолданушылығын тіркеу  арасында тығыз байланыс орын алды. «Еңбекке жер қолданушылығы туралы» заң негізінде 1922жылдың 22мамырдан бастап жерлерді ары қарай бөлуді тоқтатып және міндетті бірыңғай жер орналасушылығынан бас тарту жай негізде ұйымдастыруға шарттар жасады.

       Мемлекеттік  жазуларға жататын мәліметтер  арнайы құжаттарда (аудандық карта, халық картасы, халық реесторы, жер қолданушылар алфавиті) өз көріністерін тапты. Әр жер учаскесіне жер қолданушылық бойынша, оның ішінде барлық материалдар шоғырланған іс қозғалды. Шетел әскер интервенциясы және азаматтық соғыс бұл идеяларды өмірге әкелдірмеді. 1925жылы 9 қазанда СНК РСФСР Қаулысында «Жер орналасушылығын жақсарту бойынша шаралар туралы» жер кадастрын құру сұрағына қайта келеді.

       Жер  өзгерісінің үшінші кезеңін (1926-1928ж.) Қазақстандағы «Жер туралы» декреттің жүзеге асырудың соңы деп қарастыруға болады. Жер кадастрын құрастыру бойынша басқару жұмыстарын НКЗема РСФСР нұсқауларына қатысты 1927жылы 22тамыздан бастап жүзеге асырылды, 1923жылдан бастап сол кезде болған НКЗема жүйесіндегі жерлерді тіркеу және кадастр бөліміне міндет қойылды.

       1929жылы  басталған ауыл шаруашылықтарын   бірыңғай коллективтендіру жер  кадастрын жүргізуді шектеп тастады,  кадастр бойынша жұмыстар тоқтатылды.

       1930жылдан  бастап жер орналасушылық толығымен  колхоздарға қызмет етуге бағытталды. 1931жылдан бастап жерлерді бөлу жұмыстары комиссиясымен жүргізіле бастады. Оның құрамына жер орналастырушылар, агрономдар, ауыл одағының адамдары, колхоздар кірді.

       1933жылы  СССР Наркомземді өңдеді, ал СССР  ЦУНХИ мемлекеттік жоспар жерлердің есебі бойынша нұсқауды бекітті, ол оның тәртібімен жоспарын жүйелендірді. Есеп бірінші және ағымды болып бөлінді және карточка немесе тізімдік форма бойынша жүргізілді. Оның жүргізілуі райондық жер бөлімшелерінің үлкен жер орналасушыларына міндеттелді, 1934жылы 29 мамырдан бастап «Жерлерді жер-сулары және жер қолданылуы бойынша бөлу туралы есептемелері туралы» СНК СССР Қаулысында, жерлердің есебін берумен толықтырылды.

       1935-1937жылға  дейін колхоздарға мемлекеттік  акттер тарату бойынша іс-әрекеттер жүргізді. Жерлердің есебі және жер қолданушы үшін маңызы заң актілері, СНК СССР-ң 1935жылы 7 шілдеде басталған «Ауыл шаруашылығына жерлерді мерзімсіз қолдануға актілер беру туралы» қаулысы 1939жылы 27мамырдан басталған ЦК ВКП және СНК СССР-ң «Колхоздардың қоғамдық жерлерін талан-талаждан қорғау шаралары туралы» қаулысы болып табылады.

       1946-1950жылдары  жер орналасушылығы ауыл шаруашылығының  өндірісінің рационалды ұйымдары  үшін, қатысты территориалды шарттарды  жасауға бағытталды, егіс айналымын  енгізу, жер өңдеудің мәдени дақылдарын көтеру.

       1954жылы 31 желтоқсаннан басталған СССР  Министрлер Одағының Қаулысымен  «СССР жер қорының бірлескен  мемлекеттік есебі туралы», соған  қатысты жер пайдаланушыларының  және жерлердің мемлекеттік есебіне  мемлекеттік тіркеу бірлескен жүйелердің енгізуі болып табылады. Жүйені басқару СССР ауыл шаруашылық министрлігіне міндеттелді. Оның бұл сұрақтарға байланысты нұсқаулары барлық министрліктермен ведомстволарға, т.с.с. кәсіпорындар, ұйымдар үшін міндетті болды.

       Қаулы бойынша бір тіркеу құжаты енгізілді, жерлерді мерзімсіз қолдануға, ауыл шаруашылық емес ұйымдармен кәсіпорындарға- жерді қолдануға құқық беретін акт шығарылды. 1956жылы 26 қаңтарда СССР ауыл шаруашылық министрлігінің қаулысына қатысты екі жаңа құжат формаларын бекітті: Жерлерді қолдануға құқығы бар актілер және жер қолданушылықты тіркеу мемлекеттік кітаптары.

       1959жылы  «Казгипрозем» ожбалау институты,  ал 1961жылы «Целингипрозем» институты  ұйымдастырылды, олар жер қатынастарын  реттеу сферасында, жер ресурстарын қорғауда, жер орналасушылық әрекеттер жасады.

       Жер  кадастрлық жұмыстарын жүргізудің  сапалы жаңа кезеңін, 1977жылы СССР  Министлер Одағының №501 қаулысымен  «Жер кадастрын жүргізу тәртібі  туралы» басталады. Сол уақыттан  бастап елде жер кадастры бірлескен жүйесімен жүргізілуде.

       80-жылдардың  басынан жер ресурстарын басқаруда  өзара байланысқан шаралар жиынтығын кіргізді-жер орналастырушылық, жер кадастры, зерттеу және жер ресурстарын картографиялау, жобалау және жоспарлау, жерлерді қолдану және қорғаудың мемлекеттік бақылауы, 90-жылдары басталған СССР-дағы бетбұрыс жер заңдарына және жер қатынастарына жаңа енгізулер енгізуге жете жете малдандырды.

1.2. Мемлекеттік жер кадастрының құқықтық мағынасы.

       Мемлекеттік  жер кадастрының құқықтық мағынасы туралы сұрақ, аз зерттегендердің бірі болып табылады. Авторлардың көпшілігі мемлекеттік жер есебін және жер қолданушылық мәліметтерін мемлекеттік жер кадастрының жүесінен тыс қарастырады. Бірақ та жер қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуінің құқықтық жағы әдебиеттерде ортақ қолдауға ие болды. (СП СССР. 1917. №19. Ст.19). Бірінші рет жер қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуінің жете құқықтық мағынасы 1949жылы шыққан жер құқығы бойынша оқулықта анықталды, оған  қатысты жер қолданушылығын мемлекеттік тіркеу актілер жүйесін көрсетеді, анық заңдық мағынасы бар, жеке жер қолданушылардың құрылымын анықтайтын ғана емес, сонымен қатар заңдарда бекітілген құқықтар және жер қолданушылардың міндеттерін шектеу үшін жеке жер қолданушылардың құқықтық мінездемелерін хаттайды.

       Жер  қолданушылардың мемлекеттік тіркеу  құқықтық мінездемесін баспаларда, жер құқығы бойынша оқулықтарда  мойындалды, т.с.с. монографиялық  әдебиетте Г.А.Аксененок жер қолданушыларды  тіркеуге алу заң актісі екені,  ол жер қолданушылардың құқықтырымен көзқарастарын қорғап, күшейтетінін көрсетеді.

       Жер қолданушылардың мемлекеттік тіркеуге алынуы құқықты мағынасы нормативті актілерде де бекітілді, онда жер қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуге алынуы заңды акт екені жазылған, жер қолданушылыққа жер учаскелерін қолдануға құқығын хаттайды. Тек мемлекеттік тіркеуге алудан кейін ғана жер қолданушыға жер учаскесін қолдануға құқығы бар екенін күәләндыратын құжат беріледі.

       Жер  қолданушылықтың мемлекеттік тіркеуіне  қарағанда мемлекеттік есептің құқықтық мінездемесін ұзақ уақыт мойындалмады. Өйткені есеп жүргізу нәтижесінде құқық міндеттерді орнату жүргізілмейді, сондықтан мемлекеттік ортақ теория және құқықтың, ғылымның уәкілдері есептің құқықтық мағынасын, теріс мойындады, оны статистика-экономикалық мағынасы бар көптеген жұмыстардың бірі деп саналды. Соған мысал ретінде, И.С.Самощенко және Я.С.Михаляк, мемлекеттік органдардың қызметтерін құқықтық және құқықтық емес етіп бөлуде, барлық есептік статистикалық қызметті құқықтық емеске жатқызды.

       Жер  құқықтық әдебиеттерде мемлекеттік  жер есебінің заңды нәтижесі  туралы сұрақтар әр түрлі тұрғыда  қаралуда. Бірінші кездерде жер  құқықтары туралы әдебиеттерде  жер есебінің құқықтық мінездемесі  туралы сұрақтар бойынша бөлінбес  негативті көзқарас билік етті: «Жер есебі- бұл заң актісі емес, құқықтар мен міндеттерді анықтайтын, ол материалды техникалық операциялардың бір түрі, есеп жұмыстарының әр түрлілігінің біреу болып табылады».

      Жер есебін есептеу қызметтерінің бір түрі ретінде санау, құқықтық мінездемесі жоқ болуын мойындау жер-құқықтық әдебиеттерде ұзақ кезең бойы сақталды. Жер есебінің құқықтық мағынасы туралы сұрақтар бойынша өзінің негативтік қатынасын мысалға А.М.Турубинер түсіндіріп жазады: «Жерлерді есептеу нәтижесінде, жер массивінде өзгерістер болмайды, ұйымдар мен азаматтар сияқты, тағы соның құрамына кіретін мемлекеттік жер қоры. Жер есебі мемлекеттің жүргізетін шаралардың негізінде ғана қызмет етеді. Егер жер есебі жүргізілу кезінде нақты бос жер қорлары табылса, онда мемлекет оны қолдануға шаралар жүргізеді. Ал жер есебі жер қолданушылық көлеміне де, ішкі ұйымдарға да өзгеріс енгізбейді.»

       Бірақ  уақыт өте келе әдебиеттерде  жер есебінің құқықтық рөлі  туралы позитивті көзқарас пайда  бола бастады. В.А.Кабатовтың айтуы бойынша, «Жер қолданушылықта және мемлекеттік тіркеуде аса көрінетін құқықтық элемент жер есебі болып табылады. Жер есебі жан-жақты, соның ішінде құқықтық, экономикалық және агротехникалық мінездемелер кіретін шаралар болып табылады.» Кейінірек жер есебінің құқықтық жағын И.В.Балезинде атап көрсеткен. Оның ойынша, жер есебі, статистика-экономикалық мінездемесі басым анықталған қызметтерді көрсетеді, сонымен бірге жерлерді рационалды қолдану ұйымдары бойынша қажетті шарттары болып табылады.

       Жер есебінің құқықтық мағынасы туралы сұрақтар бойынша және оның мәліметтері туралы әдебиеттерде одан да анықталған айтулар бар, соларға қатысты мемлекеттік есептердің мәліметтері бойынша жерлерді нақты бір жер-суларға бөлу, т.с.с. сапалы мінездемесі бойынша жерлердің анықталған топтары, өзімен бірге анықталған құқықтық нәтиже алып жүреді, өйткені есеп мәліметтері құқықтарды және жер қолданушылардың міндеттерін нақтылауға мүмкіндік береді.

       Жер  есебін процесті жағым талдай  отырып, Н.И.Краснов, И.А.Иконицкая, «Есептің заңды мағынасы тура екені-ол жер қолданушылардың сол немесе басқа түрлері сапалы және сандық қатынастарды орнатуда сөзсіз жер қолданушылардың құқықтарымен міндеттерінің жоспарын анықтау үшін қойылатын мағына»,-деп атап көрсетті.

       Мемлекеттік есептің заңды мағынасында мемлекеттің меншігіндегі жерлерге қорғау құқықтары туралы өзінің монографиясында А.А.Рябов, ерекше атап өткен, жер қолданушыларының құқықтарын қорғау және заттардың заңды дәрежелерін орнатуда ғана емес, сонымен қатар жерге мемлекеттік жеке меншіктілігі құқығы да кіретінін атап айтқан.

       Мемлекеттік  жер есебінің құқықтық мағынасын  мойындау және оның мәліметтері  толық дәлелді және мемлекеттік  жер кадастрының жүйесінде жерлерді  бағалау кең таралуы тиіс. Жерлердің  кадастрлық бағасының заңды мағынасы туралы сұрақ заң әдебиеттерінің жер кадастрының елде заңды жүргізумен қатар назарды өзіне аудартты.

       Жоғарыда  көрсетілген әр бөлек кадастрлық  элементтің құқықтық мағынасын  мойындау туралы айтулар, сонымен  қатар тұлғалардың құқықтық жауапкершілік шаралары және берілген кадастрлар түрлерінің негізінде тұрақталу қажеттілігі, жерге зақым әкелген үшін және жер қолданушылармен мемлекеттің заңды құқықтары мен қызығушылықтарын бұзғаны үшін жауапты, мемлекеттік жер кадастрын толығымен құқықтық мағынасын мойындау туралы айтылады.

       И.Н.Ведениннің  ойынша жер кадастрының құқықтық  мағынасы-ол жер қолданушылардың  құқықтарымен міндеттерінің көлемі  және мінездемелеріне белсенді  әсер етеді, оны жер сапасын  жақсартуға, жер құнарлығын көтеруге қажетті шаралар қолдануға итермелейді.

       Мемлекеттік  жер кадастрының құқықтық мағынасы Ж.Т.Сейфуллиннің экономикалық әдебиетінде көрсетілген: «Кадастр берілгендері, соның ішінде жерді тіркеу, мемлекет пен жер ресурстарын басқаруды ары қарай дамыту мақсатында ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің жерге жеке меншігін, жер иелерімен жер қолданушылардың құқықтарын қорғау және жүзеге асыру мақсаттарында қолданылады. Сондықтан жер кадастрының мәліметтері тек қана экономикалық мағына емес, ол құқықтық мағынаға да ие болады.»

       Қазіргі  кездегі жер қолданушылықтың  мемлекеттік тіркеуі ҚР-ң Президентінің  Жарлығына қатысты, күшігне енген  «Жылжымайтын мүлікке және олармен  келісім шарт жасау құқығының  мемлекеттік тіркеуі туралы»  1995жылы 25 желтоқсаннан бастап жүзеге асырылады, ол жер қолданушының жерді қолдануға құқықты құжаттарды толтыруға және беруге, жер кадастрлық кітабын қолдануға заңды хаттау қызметтерін көрсетеді.

       Жер  қолданушылардың тіркеуге алынуы, мемлекеттік жерге меншіклік  туралы принциптерді сақтау, бірлескен мемлекеттік жер қорын тәуелсіздігі және орнатылған тәртіппен берілген жерлерге жер қолданушылардың құқықтық қорғау қажеттілігімен қамтамасыз етеді. Жерлерді тіркеуге алуды жер қолданушылықтың мемлекеттік жазулары ретінде қарастыру керек, оның көмегімен жер қолданушылардың нақты жер участігіне құқығын заңды түрде көрсетеді.Жер қолданушылықтың тіркеуге алынды, жер қолданушылардың  әр түрлі бұзушылықтардан құқықтарын қорғау туралы болып табылады.Олар жер қолданушылық және жерлердің дұрыс қолдануын, оның мақсатымен мағынасына қарай тұрақтылылығын қамтамасыз етеді.