Қазақстан республикасында банктік қызметтің дамуының негізгі перспективалары

 

 

 

 

 

 

Сурет 1. Банктің қызмет көрсетулері

 

 

Банктердің басқа қаржылық делдалдардан айырмашылығы неде деген  сұраққа келсек? Біріншіден, банк үшін борыштық міндеттемелермен қосарлы ауыстыру мінезделген: олар меншікті борыштық міндеттемені орналастырады, ал бұның негізінде жұмылдырылған қаражат басқалармен шығырылған борыштық міндеттемелер және бағалы қағаздарға таратылады.

 Банктік қызмет  деген ұғымды клиенттердің қажеттілігін  өтеу үшін белгілі бір іс-қимыл  жасау деп түсінуге болады. Кез-келген  банк өнімінің негізінде бір  қажеттілікті өтеу жатады. Қызмет  көрсету нәтижесінде жаңа өнім  пайда болмайды, тек өнім сапасы  өзгертіліп, жақсартылады. Бір сөзбен айтқанда, банк операциялар нәтижесінде клиентке қызмет көрсету болып табылады. Банк операцияларының қызметке айналуына тек клиенттің болуы ғана әсер етеді.

Коммерциялық банктердің барлық операциялары үш топқа бөлінеді.

1. Пассивті (қаржы тарту)
2. Активті (қаржы салу)
3. Комиссиялық – делдалдық және сенімділік (трасттік) операциялар.

Бұл операциялардың әр тобына клиенттің қатысу үлесі бар,

сондықтан бұл операциялар  – банктік қызмет деп аталады.    Банкке тартылған қаржының негізгі бөлігі клиентке тиісті, ол қаржы депозитке салынған. Пассивтік операцияларда клиенттің қатысуы аз, бірақ оның салған қаржысы банк үшін маңызы зор. Банктер клиентке қызмет көрсетуде активті операцияларға жоғары мән береді. Клиенттің толық қатысуы келесі банк операциялар тобында көрініс береді: комиссиялық – делдалдық (бұлар клиент тапсырысымен немесе комиссиялық негізде жүргізіледі) бұл операциялар банк қызметі деген ұғымға еніп, «Клиент – Банк - Клиент» схемасы арқылы іске асырылады.

Клиент қаржысын тарту тек пайда табу мақсатында ғана емес, аталған қаржыны жинақтап қоғамға қажетті төлемдерді іске асыру үшін қажет. Клиентке қызмет көрсете отыра банктер комиссиялық төлем алып қалады.

Банк қызметі Қазақстан  Республикасының Коституциясымен, Қазақстан Республикасының жасалған халықаралық келісім шарттарымен реттеледі. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының президентінің жарлықтары және құқық актілері негізінде орындалуға берілетін Ұлттық банктің нормативті құқықтық актілерімен жүзеге асырылады.

Қазіргі уақытта қаржы секторының деңгейі негізгі реформалар жүргізіліп, заңнамалық және нормативтік база құрылған жағдайда. Реформа жүргізілу басталған кездегі міндеттер орындалған. Қазіргі таңда Қазақстанның  банктік жүйесі қалыпты түрде дамып келе жатқан банктік жүйенің бірі. Қазақстанның қазіргі банкілік жүйесінің дамуы ұсақ сенімдісіз банкілердің жоюымен, банкілердің ағып келіп қосылуымен және ірі әмбебап банкілердің білімімен сипатталады. Бұның барлығы олардың арасындағы клиенттер үшін бәсекені күшейтумен жөнелтіледі. Алға қойған мақсатқа жетудегі ең басты құрал банктік қызметтердің спектрін кеңейту, әр түрлі «қабаттағы» тұрғындардың соған деген қол жетерлігі және қызмет ету саласын жақсарту.

Осыдан шығатын қорытынды - банк қызмет көрсететін мекеме. Ал банктік  қызмет – клиент пайдасына одан төлем ала отырып жүргізілетін операциялар.

1.2. Банктік қызметтердің сыныпталуы

 

Банктер қызметінің негізін  олардың басқа органдардан бөлекше  жұмысы айқындайды. Банктік қызметті клиент қажеттілігін өтейтін қызмет деп түсінуге болады.

Негізгі дәстүрлі банк қызметі  түріне осы күнге дейін қаржылық салымдар қабылдау мен несие беру жатады. Негізгі табыс көзі осылардың  проценттік айырымында. Дегенмен осы  екі қызмет аясында көптеген түрлі  банктік өнімдер түрін айыруға  болады.

Бүгінгі күні әмбебап (универсал) банктер қаржылай қызмет және банк жұмысының барлық аспектін қамтитын көптеген өнімдер ұсынады. Сонымен қатар басқа банктер бәсекелестік артықшылығын ұстау мақсатында тұрақты қызмет түріне мамандануға ұмтылады. Коммерциялық банктер жүйесі экономикалық негізі заңды және жеке тұлғалардағы уақытша бос қаржы болуы және мемлекеттік экономика мен халықтың тұтыну қажеттілігін өтейтін мүмкіндігі барлығы болып табылатын ақша рыногінің қалыптасуына мүмкіндік береді.

Коммерциялық банктер несиелік, есептік және қаржылық операциялардың барлық түрімен айналысады.

«ҚР Банктер және Банктік  қызмет» туралы Заңға сәйкес банктер  келесі операцияларды орындай алады.

• ақылы негіздегі депозиттерді тарту;
• клиенттер мен  банк – корреспондеттентердің   шоттарын жүргізу және оларға  кассалық қызмет жасау;
• қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік шарттарымен  заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
• инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
• заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чек, вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және басқа да қаржылық міндеттемелерді);
• төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да операцияларды жүргізу;
• ақшалай нысанды орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзгеде міндеттемелер беру;
• тауар тасымалын талап ету құнын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық тәуекелін өз мойнына алу,
• банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтер көрсету;
• клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;
• клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер (сейфтік бизнес);
• екінші деңгейлі мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз (форфейтинг) клиенттердің тапсырмлары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
• банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;
• лизингтік операциялар жүргізу;

Арнайы лицензия болған жағдайда Қазақстан Республикасы Ұлттық

банкі басқа да операциялар, оның ішінде шетел валютасымен клиенттер  қаржысын тарту, ақшаны салып жіберу операцияларын (инкассация) орындай алады.

Коммерциялық банктердің осы операцияларын топтай отыра, олардың негізгі қызметін айқындай аламыз.

• уақытша бос ақшаны жинақтау (депозиттік операциялар);
• экономика және тұрғындарды несиелеу (активті операциялар);
• нақты ақшасыз есептесуді ұйымдастыру;
• инвестициялық қызмет;
• клиенттерге басқа да қаржылық қызмет көрсету;

Уақытша бос ақша қаражаттарды жинақтау – екінші деңгейлі банктердің алғашқы дәстүрлі – базалық қызметі. Бұл банктің пассивті меншікті капиталы мен тартылған қаражаттардан  тұрады. Меншікті капитал банктің несиелік ресурстарының тек 10% құрайды. Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда қаржылық ресурстар құрамында меншікті капиталдың төменгі деңгейі болуы мынадай жағдайлармен түсіндіріледі – біріншіден, банктер қаржылық нарықтарда қаржы делдалы ретінде басқа кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос ақша қаражаттарын депозит түрінде жинақтайды. Осы жағдайда оларды тиімді басқарады, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және пайдалық негізде қарызды қарыз алушыға ұсынады. Екіншіден, депозитерді мемлекеттік сақтандыру жүйесі болады, бұл салымдарды жаппай кері алу қауіптігін төмендетеді. Үшіншіден, банктерге тартылатын деозиттер басқа кәсіпорындардың материалдық объектілерінде орналастырылған активтеріне қарағанда қондырғы ғимараты ыңғайлы, өтімді және нарықта оңай өткізіледі. Осылайша екінші деңгейлі банктердің дәстүрлі – базалық қызметтерінің бірі – жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтау және депозитік емес операцияларды орындау жолымен басқа пассивтерді жұмылдыру болып табылады. Депозиттік және депозиттік емес пайыздар салымшыларға пайыз төлеумен, оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады. Екінші деңгейлі банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банктің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады. Несиелік операциялар – несие беруші мен қарыз алушы арасындағы біріншісінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.

Екінші деңгейлі банктердің келесі қызметі – қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты. Қолма-қолсыз есеп айырысу – есеп айырысу формасы мен әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың жиынтығы.

Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының негізгі үш тобын айтуға болады: чек және вексель арқылы инкассалық операция, аккредитивтер арқылы есеп айырысу және аударым операциялары.

Екінші деңгейлі банктердің төртінші дәстүрлі базалық қызметі - инвестициялық қызмет. Жалпы инвестиция дегеніміз – халық шаруашылығына мемлекет ішінде және шет елде, оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді қаражат бөлу. Екінші деңгейлі банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және өтімділікті қамтамасыз ету.

Бүгінгі күні коммерциялық банктер клиентке 200 түрлі қызмет пен банктік өнімдер ұсына  алады. Ыңғайсыз нарықтық жағдайдың өзінде де операцияларды әртараптандыру  клиентті сақтап қалуға және рентабельді болуына мүмкіндік береді.

Банктер ұсынатын негізгі қызметтерді саралап көрейік:

Валюта айырбасы: Тарихқа жүгінсек, банктердің алғашқы қызметі валюталық операциялардан басталатынын көреміз. Қазіргі кезде де бұл операциялар жаһандастыруға байланысты зор маңызы бар.

Коммерциялық  вексель есебін жүргізу және кәсіпорындарға несие беруі. Ежелгі заманнан бастап банкирлер коммерциялық вексель есебін жүргізе бастаған. Сол арқылы олар жергілікті саудагерлерге қарыз берген. Коммерциялық вексельдер есебін жүргізу іскер кәсіпорындарға несие берудің тура жолын ашқан.

Коммерциялық  банк үшін несие беруде делдалдық  жасау негізгі кәсіп болып табылады. Делдалдық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар қорындағы уақытша бос қаржыны бөліп беру арқылы жүзеге асады.

Несиелер мен қарыз алушы арасындағы қаржы банк делдалдығынсызда жүреді. Бірақ бұл жағдайды қаржының қайтарылмақ қаупі туындайды. Себебі, олар бір-бірінің төлемдік қабілетін білмейді.

Ақшаны жинақтау және көбейтуге салу коммерциялық банктердің ыңғайлы депозиттік саясаты негізінде туындайды. Ақшаны салушы салымға төленетін пайыздың жоғарылығымен қатар, сақталу кепілдігін талап етеді.

Коммерциялық банктердің делдалдық қызметінің маңызы бос  ақшаны жинақтап күшті инвестициялық  ресурсқа айналдыруында.

Жинақтау салымдары. Қарыз берудің соншалықты іс болуы банктерге қосымша қаржы іздеуіне негіз болды. Бұның бір әдісі жинақ салымдарын қабылдап пайыздың өсімімен қайтару болып табылады. Бұл салымдарды қабылдау қоғамдық маңызы зор болды.

Бағалы заттарды сақтау. Орта ғасырларда банктер клиенттердің алтын, құнды қағаздарын өз сенімді қоймаларында сақтауды әдетке айналдырған. Қазір банктердегі сейфтерді жалға беретін бөлімдер клиенттердің құнды заттарын олар өздері алуға ниет білдіргенге шейін сақтайды.

Есептік - кассалық қызмет. Банк клиенттер операциясы төлемін қайтару, төлем инкассациясын жүзеге асыруды және нақты ақшаны несиеге инвестициялауды жүзеге асырады.

Қаржылық консультация. Тәжірибелі қаржыгерлер жұмыс істейтін банктер несиені оңтайлы пайдалану, қаржыны инвестициялау маңындағы туындаған сұрақтарға консультация бере алады.

Құралдар лизингісі. Банк келісім-шарт арқылы өз клиентіне керекті құралды сатып алып жалға береді. Клиент өз тарапынан уақытында лизингтік төлемдерін өтей отыра құралға кеткен қаржыны толығымен өтейді.

Құнды қағаздар операциясы. Құнды қағаздар нарығының дамуына байланысты осы операцияға делдалдық жасау қызметін банктер атқарады.

Банктер келесі құқықтарға ие:

• делдал есебінде құнды қағаздар нарығында жұмыс жүргізетін инвестициялық институт болуға;
• инвестициялық консультант болуға;
• инвестициялық компания болуға;
• инвестициялық қор болуға;

Қаржылық делдал ретінде  банк клиент келісімі бойынша сату – сатып алуда делдалдық атқарады. Құнды қағаздарды шығару және айналымға  жіберуде консультациялар жүргізу  арқылы банк инвестиция консультант қызметін атқарады.

Инвестициялық банк ролін  атқаратын банк келесі жұмыстарды атқарады:

• құнды қағаз шығарып, оны үшінші тұлға пайдасын тартуға кепілдік беру;
• құнды қағаздарды өз атынан сату – сатып алумен айналысу;

Банктердің инвестициялық қор ролін атқару үшін құнды қағазбен жұмыс істейтін маманның квалификациялық аттестаты болуы қажет.

Трасттық (кепілдемелік) қызметтері. Фирмалар мен жеке тұлғалардың меншігін басқару құқығына банктер ие бола алады. Бұл операциялар трасттық қызмет деп аталады. Трасттық бөлімдер арқылы банктер өз клиенттерінің құнды қағаз портфельдерін басқарып, акция облигация шығаратын корпорацияларға агенттік қызмет көрсетеді.

Банктік операциялар  төмендегідей.

1. Заңды және жеке тұлғалар қаржысын салымға тарту.
2. Ол қаржыны өз атынан, өз есебінен салымға айналдыру.
3. Заңды және жеке тұлғалар атына есеп-шот ашып оны жүргізу.
4. Заңды және жеке тұлғалардың тапсырмасымен төлем жүргізу.
5. Заңды және жеке тұлғалардың қаржы құжаттарын, қаржысын инкассациялау, кассалық қызмет көрсету.
6. Шетел валютасын нақты және нақты емес түрде сату, сатып алу.
7. Құнды металдарды салым есебінде қабылдау.
8. Банктік кепілдік беру.
9. Ақшалай түрде міндеттерді орындау үшін үшінші тұлғаға тапсырыс беру.
10. Ақшалай түрде міндеттерді орындау үшін үшінші тұлғаға талап ету құқығын алу.
11. Заңды және жеке тұлға ақшалай, заттай мүлкін сенімді басқару.
12. Заңға сәйкес құнды металл, асыл тастармен операция жүргізу.
13. Құжаттар мен құнды заттарды сақтауға арнайы орындар мен сейфтерді жалға беру.
14. Лизингтік операциялар.
15. Консультациялық және ақпараттық қызмет көрсету.