Қаржылық жоспарлау және болжамдар жүйесі

* Дерек көзі: «Гермес»  ЖШС 2009-2011 жж. мәліметтері.

ЖШС «Гермес»-де осы сусын  сату бөліміте бір тәулік күні бойынша 2,5 тонна шикізатты өндейді. Тауарлы  өнімнің 1 тоннасына шығындар келесі кестеде көрсетілген. Мысал ерітнде 2009 және 2010 жылдардағы тауарлы өнімнің бір тоннасына кеткен шығындарды талдап көрейік:

 

Кесте 3 -2010 жыл тауарлы өнімнің 1 тоннасына шығындар (мың теңге)*

 

Шығын элементтері	Жылдар		Айырмашы- лық
	2009	2010
1 . Шикізат	9,34	8,78	-0,56
2. Өндірістік    сипаттың қызмет көрсетуі	0,95	0,49	-0,46
3. Отын және қуат	1,09	0,88	-0,21
4. Негізгі еңбекақы	0,53	0,57	0,04
5. Әлеуметтік салық	0,062	0,062	-
6.Құралдарды     құрау  бойынша             қосымша  шығындар	0,29	0,28	-0,01
7. Бөлімтарды құрау  бойынша  қосымша шығындар	0,45	0,34	-0,11
Негізгі   өндіріс   бойынша  жиынтығы	12,712	12,636	-0,076
8.      Жалпы      әкімшілік  шығындар	0,64	0,64	-
9.     Пайыздар     бойынша  шығындар	0,44	0,44	-
10.      Өткізу      бойынша шығындар	0,15	0,15	-
11 . Өзіндік құн жиынтығы	13,942	13,866	-0,076

* Дерек көзі: «Гермес»  ЖШС 2009-2011 жж. мәліметтері.

 

ЖШС «Гермес»  кәсіпорынның  2009  және  2010 жылғы  шығындары кесте көрсетілгендей 2010 жылы 2009 жылдан қарағанда 1788,4 мың теңге төмен, немесе барлық шығын түрлері, әсіресе материалды шығындар төмендеген. Өзгермелі және тұрақты шығындар   сомасы   өзгерді.   Шығынның   бірнеше   құрылымы   өзгерді: материалды шығындар, негізгі қорлардың амортизация үлесі азайды. Кәсіпорынның нақты шығындарының төмендеуі себебі, сусын сату бөліміі бойынша өндірісті орындау 2009 жылы 89,3 % - ға ғана орындалғаны. Ағымдағы жылда нақты шығындар жоспардан төмен болды.

Шығындардың сомасы өнім бірлігіне өзгермелі шығын деңгейі, оның құрылымы, кәсіпорын бойынша толықтай өнім шығару көлемі есебінен және өнімнің барлық өндіріске тұрақты шығындар сомасы есебінен өзгеруі мүмкін. Берілген кестеден көретініміз 10,7 % - ға шартты-натуралды түрде тауарлы өнім шығару бойынша жоспардың толық орындалмаумен байланысты болған, шығындар сомасы 1788,4 мың теңгеге төмендеген. Өндіріске шығындарды жоспарлау тапсырмалары:

-  өнім өндіріске  әсер етуші факторларды анықтау;

-  шығындарды төмендету  резервтерін анықтау;

-  қажетті асортиментте  жоғары сапалы өнім өндірісін  кеңейту.

2010 жылға ЖШС «Гермес» кәсіпорын бойынша өнімді өндіру және өткізуге кеткен шығындар келесідей:

Материалды шығындар: 7469,5 / 10741,2 * 100 % = 69,5 %

Әлеуметтік сақтандыруға шығарымдармен жұмысшылардың еңбек ақысы: 52,7 /10741,2 * 100 % = 0,49 %

Негізгі өндірістік қор  амортизациясы: 238 / 10741,2 * 100 % = 2,21 %

Басқа да шығындар:

2959/ 10741,2 * 100 % - 27,8 %

Өнімді өндіру және өткізуге әсер ететін шығындардың басым бөлігі шикізатқа,   отынға,   электр   қуатына   кетті,   ол   69,5   %-ды   құрайды, шығындардың  ең  аз  үлесі  әлеуметтік  сақтандыруға  шығарымдармен жұмысшылардың    еңбек    ақысына    кетті,    негізгі    өндірістік    қор амортизациясына 2,21 % және қалғаны 27,8 % басқа қосымша шығындарға кетті.

Кәсіпорында нан сату бөлімінің шығындар элементі бойынша өзіндік құн есептеленеді, олардың калькуляциясы қосымшада көрсетілген (қосымша

қараңыз)

ЖШС «Гермес» кәсіпорында  жоспарлы типтік өзіндік құнының  талдауы

келесілерді көрсетеді:

1) бөлімтық өзіндік  құн, соның ішінде:

-   қайтарымды қалдықты  алмағандағы шикізат;

-   ҚҚС - ғынсыз  өндіру бағасы бойынша - 2706 мың  теңге;

2) ҚҚС -- ғынсыз технологиялық  қажеттілікке отын және энергия  қуаты -281,9 мыңтеңге;

3) өндірістік жұмысшылардың негізгі еңбек ақысы (міндетті оклад, тарифті ставка, және баға негізінде) - 472,5 мың теңге;

4) әлеуметтік салыққа  аударымдар - 105,4 мың теңге;

5) жинақтау қорына  аударымдар - 47,3 мың теңге;

6) жабдыққа кеткен  шығындар, жабдықты күту бойынша  материалдар шығыны, жабдықты жөндеу бойынша жұмысшылардың еңбек ақысы және т.б. - 344,9 мың теңге;

7) басқа   бөлімтың   шығындар   (жарықтандыру,   амортизациясына,   бөлім ғимараттарына жылу беру және т.б.) - 344,9 мың теңге. Осы барлық шығындардың сомасы өндірістік өзіндік құнды құрайды. Өндірістік өзіндік құн ЖШС «Гермес» кәсіпорын бойынша өнімді шығару көлемі жоспар бойынша 4302,9 мың теңге, ал бір тоннаға 5,062 мың теңге. Өндірістік өзіндік құн қосу өндірістен тыс шығындар оның ішінде жалпы жоспарланған 1540,8 мың теңге сомасы, жалпы және әкімшілік шығындар, қосу 334,3 мың теңге сомасына өнімді өткізу бойынша шығындар, қосу жадлдық қорға аударым - 26,5 мың теңге, 6204,5 мың теңге көлемінде толық өзіндік құнды құрайды.

Негізгі өндірістік құнның бөлімты үстау бойынша қосымша шығындар толық өзіндік құнға үлкен әсерін тигізеді, олар нақты өзіндік құнмен салыстырғанда 2913,9 мың теңге қымбаттады, сонымен қоса басқа ұйымдардың қызметі 109,3 мың теңге, қорытындысында нақты өзіндік құнға өнімнің құны 5390,6 мың теңге қымбаттады, жоғарыдағы айтылғандарға қосылады:

1) брактан жоғалтулар, яғни өнімнің пайызбен нақтылы  шығарылымы;

2) ішкі өндірістік  себептер бойынша түрып қалғандықтан  жоғалтулар; Өнімнің өзіндік құны - бұл кәсіпорын жұмысының маңызды  көрсеткіші. Ол

өндірістік жоспарлау барысында табысты анықтау үшін, таратылатын өнім көлемінің тиімділігі мен оның жеке түрлерін анықтау үшін шығарылады. Алдыңғы жылда шығаруға жоспарланған өнімнің толық өзіндік құны жалпылауыш құжат - өнімді өндіру және өткізуге шығындар сметасында анықталады. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін жылдық жоспарлауда шығындар сметасы тоқсандық бөлулермен бір жылға қүрастырылады. Бірақ бұл шаруашылықтың тұрақты және жоспарлауында ғана мүмкін. Инфляцияның жоғары қарқыны, еңбек ақының минималды көлемінің индексациясы, шикізат пен энергетикалық ресурстарға бағаның өсуі және басқа да себептер жылдық жоспарлауда қиындатады. Смета өткізілетін өнім көлемін өзіндік құн бойынша есептеуге, өнімді өткізуден түскен өнімді есептеуге, өнімнің материал сиымдылығы мен еңбек сиымдылығы бағалауға, запас шығын және дайың өнімге салынатын айналым құралдарына қажеттілікті жоспарлауға мүмкіндік береді.

Жоспарлы жылда шығарылмақшы өнімнің толық өзіндік құны табыс  сомасын анықтайтын өткізілетін  өнімнің өзіндік құнысүт ерекшеленеді. Айырмашылық жоспарлы- кезең басында және жоспарлы кезең аяғында сатылмайтын өнім қалдығының көлемімен сатылмаған өнім қалдығына негізделген. Табиғи түрде таратылатын өнім көлемі құрайды:

РП= О1+ТП-О2

мұнда О1 - жоспарлы кезең  басындағы таратылмаған өнім қалдығы;

ТП - алдағы жылда шығару жоспарланатын тауарлык, өнім;

О2 - жоспарлы кезең аяғында  таратылмаған өнім қалдығы; Таратылмаған өнім қалдығының құрамы, олардың өзіндік  құн бойынша көлемін таратылатын  өнімге шығынды жоспарлауда есепке алу керек. Шығындар есебінің көлемі бір таратылатын өнім көлемінің табысын анықтау үшін өнімді таратудан түсім бір түрде болу керек. Оған шығын құрайды:

Срп=Соі +Стп-Со2

мұнда, Срп - - алдағы кезеңце (жыл, тоқсан) толық өзіндік құн  бойынша таратылатын өнімге шығын;

Соі  - жоспарлы кезеңде (жыл, тоқсан) басында таралмаған дайын өнім қалдығының нақты өндірістің өзіндік құны.

Стп - өнімді өндіру және өткізуге шығындар сметасын анықтайтын келешек кезеңце жоспарлы толық  өзіндік құны;

Со2 - жоспарлы кезең (жыл, тоқсан) аяғында өткізілмейтін дайын өнім қалдығының жоспарлы өндірістік өзіндік құны.

ЖШС «Гермес» кәсіпорынның өткізілетін өзіндік құнын білу үшін өнім

бірлігінің жоспарлы өзіндік құнын есептеу керек. Өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны сәйкес түрдегі өнім өндірісіне жоспарлы шығынды оның табиғи түрдегі жоспарлы көлеміне болумен анықталады, ал жалпы өнімнің 1 теңгеге шығыны - барлық өнімнің өзіндік құнының оның құндылық түрдегі (өткізу бағаларын салыстыруда) көлеміне бөлу жолымен анықталады.

С жоспар = £     барлық     өнім шығыны / V өнім жоспары

мұнда С жо.спар - жоспарлы өзіндік құны;

V өнім жоспары - өнім  көлемі өзіндік құн;

£ барлық өнім шығыны - сәйкес түрдегі барлық өнімді өндіруге шығынның  жалпы сомасы.

Жалпы өнімнің 1 теңгесіне  шығын = С барлық өнім / Е барлық өнім

мұнда, С барлық өнім - барлық өнімнің өзіндік құны;

Е өнім - құндылық түрде  өнім көлемі.

ЖШС «Гермес» кәсіпорында  тауарлық өнімін жүзеге асырудың жоспарлы шығынның шығарылатын өнімнің әрбір  түрі бойынша жоспарлы жылда тауарлы  өнімнің табиғи түрдегі (тонна) көлеміне байланысты есептелінеді. Мысалы, жоғарғы сұрыпты майдың жоспарлы құнын есептеу үшін керек:

1)   С жоспар = 19800 мың теңге / 900 тонна = 22 мың теңге/тонна  Сондықтан 1 тонна майдың өзіндік  құны кәсіпорынға жуық шамамен  22000 теңгеге келеді. 1 теңгеге шығын жалпы өнімнен құрайды:

46 22000 мың теңге / 776802 мың теңге = 0,02 теңге.

2) нан сату өндірісі  бойынша тауарлық өнімнің жоспарлы  өзіндік құны: С жоспар = 35000 мың  теңге / 85 тонна = 411,75 мың теңге/тонна

1 теңгеге шығын жалпы  өнімнен құрайды:

411,75 мың теңге /1139 мың  теңге = 0,36 теңге.

3) сүт пісіру бөлімы  бойынша жоспарлы өзіндік құн:

С жоспар= 3730,68 мың теңге / 550 тонна = 6,78 мың теңге/тонна

1 теңгеге шығын жалпы  өнімнен құрайды:

6,78 мың теңге / 17258 мың  теңге = 0,003 теңге.

Табиғи түрде өткізілетін  өнім көлемінің АҚ СФ  «ЖШС «Гермес»» кәсіпорында құрайды:

Өткізілетін май көлемі 800 тонна + 900 тонна - 1150 тонна = 1150 тонна

Оған шығындар құрайды:

Өткізілетін майдың толық  өзіндік құны = 18700 (нақты өзіндік  құн) + 19800(жоспарлы өзіндік құн) - 12100 (өкізілмеген өнімнің жоспарлы өзіндік құны)= 26400 мың теңге.

Нан сату бөлімінің өнімі табиғи және ақшалай түрдегі өткізу көлемі

аналогиялық есептеленеді:

Нан сату өнімнің толық  өзіндік құны = 32596,6 + 2435,8 - 224 = 4871,4 мың теңге.

Сүт  сату өнімнің толық  өзіндік құны = 9067,3 + 2778,38 - 6289 = 5556,3 мың

Қазіргі жағдайда кәсіпорын  қызметі түсім есебінің екі әдісінің біреуін қолдана алады, ал соған сәйкес оны жоспарлау өнімді өткізу сәті болып табылады: тиелген өнім үшін ақшаның есепті шотқа (кәсіпорын кассасына) түсуі немесе өнімді тиеу мен есепті құжаттарды сатып алушыға көрсету.

Біздің кәсіпорында  түсім кәсіпорынның есепті шотына түсуі  бойынша жоспарланады,   сондықтан   өткізілмеген   өнімнің   жоспарлы   кезеңінен басындағы қалдығы қосады:

-  қоймадағы дайын  өнім;

-  төлеу мерзімі  жетпеген тиелген тауарлар;

-  сатып алушы мерзімінде  толығымен тиелген тауарлар;

-  сатып алушылар  жауапкершілігінде сақтаулы тауар.

Өткізілетін өнімнің  толық өзіндік құнын анықтауда  бұл қалдықтар есепті кезеңінен  нақтылы өндірістік өзіндік құн бойынша олардың нақты (күтулі) мөлшерінде алынады. Жоспарлы кезеңнің аяғында өнім қалдығының құрамында алғашқы екі элемент қана есептеленеді, өйткені сатып алушы уақытында төлемеген жөне сатып алушы жауапкершілігіндегі сақтаудағы тауарлар ЖШС «Гермес» кәсіпорында есепті және келісімшарттық тәртіпті бұзу болып саналады, сондықтан жоспарланбайды. Жоспарлы кезеңнің аяғында өткізілмеген өнім қалдықтарын анықтауда өндірістік өзіндік құн және запас нормасы бойынша біркүндік өнім шығарылымысүт шығады. Жылдық жоспарлауда 4 тоқсан, тоқсандық жоспарлауда сөйкес тоқсан көрсеткіштері қолданылады.

Жоспарлы кезеңнің аяғында  өткізілмеген өнімнІң өндірістік өзіндік  құны мына формула бойынша есептеленеді: