Гегель философиясы

Гегель философиясы

 

 

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

1. Георг Вильгельм Фридрих Гегельдің неміс классикалық философиясындағы орны.
2. Гегельдің философиялық көзқарасындағы «Абсолюттік идея» мәселесі
3. «Рух феноменологиясы» еңбегіндегі философиялық идеялары

ІІІ. Қорытынды

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Гегель философиясы

Гегель, Георг Вильгельм Фридрих- неміс философы. ХVІІІ ғасырдың аяқ кезі мен XIX ғасырдың басындағы неміс классикалық философиясының аса көрнекті өкілі. Объективтік идеализм тұрғысынан диалектиқалық методты жүйелі түрде, жан-жақты зерттеуі арқасында Гегель философия саласында тарихи зор еңбек сіңірді. "Гегельдің материалистік жағынан ұғынылған диалектикасын Маркстің қалай қолданғандығына сүйеніп, біз осы диалектиканы барлық жағынан тексеріп шеше аламыз және тексеріп шешуге тиіспіз де... " деп жазған болатын В.И.Ленин.

Гегель 1770 ж. 27 тамызда Штутгартта, ірі чиновниктің семьясында дүниеге келді. Ол 1788 ж. Тюбингендегі теологиялық институтқа түсіп, оны 1763 ж. бітіріп шықты. Студенттік кезде ол Франциядағы ірі саяси өзгерістерге аса зейін қойып, оларды қуаттап отырды. Институтты бітіргеннен кейін Гегель бірнеше жылдар бойы Бернде, Майндағы Франкфуртте жеке адамдардың балаларын оқытып тәрбиелеумен айналысады. Осы жылдары жас оқымысты өзінің " Иисустың өмірі " (1795), "Христиандық діннің позитивтілігі " (1796), "Христиандықтың рухы және оның тағдыры" (1799) деген алғашқы шығармаларын жазады.

1801 жылдан кейін философ творчествосының иендегі дәуірі басталады. Иенде оның "Фихте мен Шеллингсің философиялық системаларының айырмашылығы" (1801), "Рух феноменологиясы"деген еңбектері жарық көреді. 1808 жылы Гегель Нюрнбергке ауысып, мұнда гимназия директоры қызметін атқарады. Осында ол атақты "Логика ғылымын " жазады. 1818 жылдан бастап ол Берлин университетінде философия кафедрасының профессоры, кейіннен бұған қоса университет ректоры болады. Бұл жылдары ол өзінің философиялық системасын құруды аяқтайды. Оның даңқы Германияда емес, одан тыс жерлерге де кеңінен тарайды. Гегель 1831 жылы дүниеден озады.

Философиялық ой-пікірі жағынан Гегель объективтік идеалист болды. Ол абсолюттік идеяны, абсолюттік рухты барлық дүниенің негізгі тірегі деп таныды. Идея, — деп көрсетті ол негізінде — белсенділіктің, іс-әрекеттің қайнар көзі, ол ұдайы өзгеріп, дамып отырады және осы даму процесінде бүкіл өмір сүріп отырған дүниені туғызады; сөйтіп идея шындықтың тіршілік беруші жаны болып табылады.

Гегельдің философиялық жүйесі үш бөлімнен тұрады:

 «Абсолюттік идеяның» өзін  өзі ашуының бірінші кезеңі. Логика, оның ойынша құдайлық ойлы ақылмен сай келетін «таза ойлы ақылдың» жүйесі. Логика, «абсолюттік идеяны» ғылыми - теориялық түрде ұғу.

Логика арқылы «Абсолюттік идея» категориялар жүйесі түрінде танымның қарапайым - болмыс, бейболмыс, нақтылы болмыс, сапа, сан, категорияларынан бастап әр алуан - химизм, биологизм сияқты анықтайтын ұғымдармен бүткіл жалпылық мазмұны ашылады. Гегель категорияларды ағымдағы, толассыз өздігінен пайда болатын қозғалыс күй-жағдайындағы таза ой деп сипаттады. Қандай түрде, немесе мазмұнына байланысты категориялар сезіммен қабылданатын материалға мұқтаж емес. Таза ақыл, ой және ойлардың даму сатылары ретінде олар өзінен өзі мазмұнды сол себептен заттардың мәнін құрайды.

Қисын (логика) абсолюттік ойлардың, мазмұнын беретін ұғымдардың (категориялардың) заңды қозғалысы, оның өздігінен дамуы кезеңдері. Бұл ойлардың қозғалысы неден басталады? Ұзақ талқынаудан кейін Гегель мынадай қорытындыға келеді, басталым таза болмыс категориясынан. Болмыс, оның пікірінше, мәңгі-бақи бар бола алмайды және пайда болуы тиісті. Бірақ неден? Негізінде, бейболмыстан, жоқтан. «Әзірге ешнәрсе жоқ және әйтеуір бірдеңе пайда болуы тиісті. Басталу таза ештеңенің өзі емес, түк те еместің сондай түрі, одан әйтеуір бір бірдеңе болу тиісті, демек о баста да болатын. Сондықтан оны да, басқаны да яғни болмысты да, бейболмысты да ұстанған; ол болмыс және бейболмыстың бірлігі немесе, басқаша айтсақ, ол болмыс, және сонымен қатар, бейболмыстағы болмыс». Егер ғылыми жаратылыстану мен себепті байланыстылықтың алғы шарттары тұрғысынан қарастырсақ Гегель ойларының тұспасы жасанды көрінуі мүмкін. Шын мәнінде дымсыз ештеңеден нақты бірдеңе пайда бола қоймайды. Бірақ Гегельде нақты әлем туралы сөз болып жатқан жоқ, ол әлем бар болғанға дейінгі құдай ойлары.

Гегель философиясында үштік тек қана әдістемелік қызмет атқармайды, ол, сонымен қатар жүйе құрастырушы қызметін де атқарады, яғни, бұл жүйе жасайтын тәсіл, Барлық архитектоника, гегельдік философияның құрылымы осы үштіктік ырғаққа бағынады, сол үштіктің талаптарымен құрылады. Жоғарыда айтып өттік, бүтіндей алсақ Гегель философиясы үш бөлімге бөлінеді: - логикага, табиғат философиясына және рух философиясына. Бұл үштіктің әрқайсысы диалектикалық даму заңдылықтарының кезеңдеріне меңзейді. Қалай болса да Гегельдің өзі дәл осылай есептейді. Логиканы да ол үш бөлімге бөледі: болмыс туралы ілім, мән туралы ілім және ұғымдар туралы ілім. Әрбір көрсетілген бөлімдер үштіктер болып есептелінеді. Болмыс туралы ілім, мысалы, өзіне мыналарды қамтиды: 1) анықтық (caпa), 2) мөлшер (сан), 3) өлшем. Сапа үш бөліктен түзеледі: болмыс - нақты болмыс - өзіндік, өзі үшін болмыс. Болмыс та үштік: таза болмыс - дым емес - қалыптасу. Осы жердей әрі қарай категориялар үштікке бөліне алмайды үштіктің акыры.

ретінде өлшем жүреді. Әрбір зат, сапалық түрде анықталғандықтан ол өлшем болып табылады. Өлшемнің бұзылуы сапаны өзгертеді және зат басқаға айналады. Біртіндеушіліктің үзілісі болады, немесе сапалы секіріс.

Гегель бір сапаның бірте-бірте басқа күй-жағдайға ауысуды мойындайтын жалпақ эволюциялыққа батыл қарсы шығады. «Табиғатта секірулер болмайды... деп айтады. Бірақ біз, болмыстағы жалпы өзгеріс тек қана бір өлшемнің басқаға ауысуы емес сонымен қатар ол сапаның санға және керісінше біртіндеушіліктің үзілісі ретінде өзгеге қалыптасу, алдыңғы күй-жағдайдан басқа мәнге ие болатындығын көрсеттік». Су қатты салқындату арқылы бірте-бірте қатпайды, кейін қаттырақ қатаю үшін алдымен қоюланбайды, мұз консистенциясына жетуде ол, лезде қатады. Қату нүктелерінің температурасына жеткенмен егер ол тыныштықта болса, ол өзінің сүйық күй-жағдайын толық сақтай алады және болмашы шайқалыс оны қаттылық күй-жағдайға әкеледі.

Табиғат философиясы. Гегель абсолюттік идеяның дамуының екінші сатысы деп, табиғатты есептейді. Табиғат абсолютті ойдың туындысы, оның өзге болмысы. Рухтан болғандықтан, табиғат оларга байланыссыз бар бола алмайды. Гегель мұндай айтылуды қолданбағанмен, философияның ең басты сұрағын дәл осылайша шешеді. Гегель әлемнің жаратылысы туралы дәстүрлі діни түсініктерден алшақтау тұруға тырысады. Оның сөзі бойынша абсолюттік идея логика сатысында кеңістік пен уақыттан тыс бар болады. Оның логикасында бұл категориялардың жоқ болуы кездей-соқ емес. Гегельдің айтуы бойынша ең алғашқы не еді, содан соң не болды деу орынсыз. Дәл бұл сұраққа «ен алғашқы» және «сонан соң» айтылымдары сай келмейді. Олар «таза логикалықтың» біріншілік және екіншілігін білдіреді. Бірақ Құдай Гегельде мүлдем дәстүрлі түрінде болмайды, ол - әлемдік ақыл-парасаттың абстрактылы ойы болғанмен, ол, әлемнің жаратылысы туралы христиандық догмалардан бас тартпайды.

Табиғаттың өз тұрғысы Гегель үшін тартымды емес, ол, табиғатқа абсолютті ойдың даму кезеңі ретінде мән береді. Оның табиғатта көрінуін механика, физика, органика деп есептейді. Pyx табиғаттан, сыртқы материалдық қабығынан, нашар деңгей ретінде жыртып шығады.

Өзінің ойларында Гегель кейіннен жаратылыстанда растаулар тапқан диалектиқалық болжамдар да айтты. Оларға, мысалы химиядағы сандық өзгерістердің сапаға ауысуы, тоқты материя қозғалысының ерекше түрі ретінде түсінуі жатады. Бүтіндей алғанда философ табиғаты механикалық, метафизикалық тұрғыдан түсінуден аса алмады.

Рух философиясы. Бұл гегелдік жүйенің алғашқы екеуінің жинақталған үшінші сатысы. Бұл жерде абсолюттік ой бейне бір оянатындай, осында қалай табиғи тегінен азат болып, өзінің әлпетін абсолюттік рухтан табады. Адам- табиғаттың бөлігі. Бірақ адамдық pyx - табиғаттың емес, абсолютті рухтың өнімі. Табиғатгың өзі рухтан туындаған. «Біз үшін рух өзінің алғы шарты ретінде табиғатқа ие болады, ол оның ақиқаты, және сол себептен оған қатысында абсолютті. Бұл ақиқатында табиғат жоқ болып кетті, және рух онда идея ретінде анықталды, өзіне - өзі үшін - болмысқа қол жеткізді».

Рухтың өзінен өзі дамуы үш сатыдан өтеді. Оның дамуының бірінші сатысы субъективті рух - дербес адам санасы. Оны Гегель үш деңгейде қарастырады: антропология, феноменология және психология. Антропология - жанды сезімдік субстанция ретінде ашады; феноменология - жанның санаға айналуын мына сатыларда зерттейді: сана - өзіндік сана - ойлыақыл; психология рухтың теориялық және практиқалық қабілеттіліктерін көрсетеді.

Екінші саты - объективті рух, әлеуметтік өмір өрісін қамтитын және жекедаралықтың біртұтастығынан жоғары жеке адамдарда және олардың әртүрлі байланыстары, қатынастары арқылы көрінеді. Объективті рух - адам қоғамы және оның негізгі үш түрі: құқық, өнегелілік және мемлекетті қамтиды. Адам болмысы Гегелде ерекше рольді атқарады. Ол - абсолютті идеяны қолданушы. Әрбір адамның санасы - дүниежүзілік рухтың кішкентай бөлшегі. Нақ адамның өзінде абстрактылы және тұрқысыз дүниежүзілік рух ерікке, тұлғалыққа, мінез-құлыққа, жеке даралыққа ие болады. Сонымен, адам дүниежүзілік рухтың ең «ақырғы рухы».

Дүниежүзілік рух адам арқылы:

1) сөздер түрінде, сөйлеулерде, тілдерінде, ымдарында көрінеді;

2) адам қылықтары, әрекеітері, тарихтың өтуі - заңды қозғалысқа және мақсатқа бағытталған;

3. адамның танымдық қарекеті арқылы өзін таниды, біледі;
4. адамның материалдық және рухани мәдениеті түрінде жасалуы.

Үшінші саты - Абсолюттік рух - өзіне өнерді, дінді, философияны қамтиды. «Абсолютті рух» ен жоғары даму түрінде, рух философиясына айналып, өзін өзі түсінеді және барлық өткен жолын ұғынады, «абсолюттік рух» адамзаттың дүние жүзілік тарихындағы мың жылдар бойында жинақталған рухани қарекеті. Бұл, сол «абсолюттік идея», адамдық мақсаттарда және істерде,- барлық адамдар ұрпақтарының қарекетінде, жасырын жұмыс істейді, бұл олардың ішкі идеалдық мәні, барлық әрекеттерінің танымдарының жасырын себебі.

Рух дегеніміз бірыңғай және бүтін бірдеңе, бірақ төменнен жоғарыға дамитын үдеріс. Рух дамуының қозғаушы күші деп, Гегель субъекті мен объектінің, идея мен заттың диалектиқалық қайшылықтарын есептейді. Осы қайшылықтарды өткере отырып, рух ез бостандық санасыңда озықтанады. «Рухтың субстанциясы бостандық, яғни өзімен өзіне қатынасында басқаға тәуелсіз».

Ал, философия тарихына келсек, онда ол бағытталған теолологиялық сипатта еді, яғни қоғамдық даму алдын ала мақсатталып қойылған бағытпен жүрді. Дүниежүзілік тарихты философ үш дәуірге бөледі: шығыс, антикалық және германиялық. Шығыс дәуірі бостандықтан толық айрылған, антиқалық дәуірде бостандыққа сайланған азшылық тон қана жетті, ал германиялық халықтарға келетін болсақ, ең алдымен немістер, олар бостандық сатыларына енді жетті. Бұл сипаттағы жасандылық және схемалық өзінен-өзі айқын. Сословиелік құрылым, монархия (конституциялық) Гегелдің ойынша бостандық категориясына әбден сай келеді. Мемлекетті ол бостандықтың іске асуы деп қана қоймай, сонымен қатар, құдайдың жердегі салтанатты шеруі деп есептеді. Ол, адам қоғамының және оның саяси институттарының даму шегі сословиелік сипаттағы, бірақ буржуазиялық либералдық өзгерту рухына жағдай жасаушы конституциялық монархияны мойындады.

Логика. Болмыс пен ойлаудың тепе-тендігі, Гегелдің ойынша, әлемнің субстанционалдық бірлігі болып табылады. Бірақ тепе-тендік абстракты емес, нақтылы, яғни айырмашылықты қажет етеді. Тепе-тендік және айырмашылық - қарама-қарсылықтардың бірлігі. Ойлау және болмыс екеуі де бір заңга бағынышты. Гегель, объективті абсолютті ойлауды, тек қана алғашқы басталым және барлық бардың дамуының қозғаушы күші, деп ойлайды. Әр алуан құбылыстарда көріне отырып, ол абсолюттік идея тұрғысында болады.

Абсолютті идея орнында тұрмайды. Ол бір сатыдан екінші сатыға, нақтылыққа және маңыздылыққа өтіп толассыз дамуда болады. Абстрактылықтан нақтылыққа өту - дамудың жалпы принципі. Дамудың ең жоғары сатысы - «абсолютті рух». Абсолютті идея бұл сатыда адамдық теория өрісінен көрінеді және езін өзі ойлау пәніне айналдырады.

Гегелдің объективтік идеализмінің философиялық жүйесінде кейбір ерекшеліктер бар. Бірінші, пантеизм. Құдайлық ой аспанның әйтеуір бір жерлерінде қалықтап жүр, ол ең кіші заттардың да және әрбірінің де мәнін құрап барлық әлемге өтіп кетеді. Екінші, панлогизм. Объективті құдайлық ойлау қатал қисынды. Үшінші -диалектика.

Гегель философиясының келесі маңызды онтологиялық ұғымы «жаттану (мүлкін алу - отчуждение). Ол туралы ештене айтуға болмайтын Абсолютті рух өзін мына түрлерде жаттандырады: қоршаған әлем - табиғат — адам, ал, содан соң, ой және адам қарекеті арқылы жаттана отырып тарихтың заңды дамуынын қайтадан Абсолюттік рухқа айналуы мына реттілік бойынша өтеді: Дүниежүзілік (Абсолютті) рух - жаттану - қоршаған әлем және адам - ой және адам қарекеті - абсолюта рухтың ой және адам қарекеті арқылы өзіне өзі қайта оралуы.

Ойлыақыл танымының құралы - ұғым. Ұғым қозғалысы қайшылықтар арқылы жүзеге асады. Қоғам қозғалысы үдерісінің өзі қарапайымнан күрделіге қарай жүріп, абстрактылыдан нақтыныға, бүтіндікке немесе категориялар жүйесіне шығуымен сипатталады. Білім жүйесін қалыптастыруга септігін тигізетін логика формасы (мұнда таным теориясы мен диалектика қосылады) диалектиқалық логика болып табылады. Диалектиқалық логика, деп түйіндейді Гегель, әлемді қарапайым тұрғыда бақылаудан, оның мәнін ғылыни түсіттуге дейін көтерілуге мүмкіндік береді. Сонымен, Гегель өзгерістер философиясын ойлап тауып, алғаш рет тарихты диалектиқалық секірмелі үдеріс ретінде танытты және ол туралы білім үнемі өзгерістегі нәрселер біткеннен кейінгі ой толғаулар нәтижесінде жинақталады, «Даналықтың күні бататын мезгіл» жетті — деп есептейді.

Гегельдің пікірінше, тарих - бұл адамның адам болу, әлеуметтену үдерісі және адамзаттың өткен жолы. Бұл оған өзін-өзі тану үшін қажетті негіз болып табылады. Адам тарихы өзіндік даму нәтижесінің барысында белгілі бір негізге келіп тоқтайды. Гегельдің түсінігінше тарих - рефлексия үдерісі сияқты. Бұл рефлексия дамудың диалектиқалық заңдарына бағынады.