Жұмысшыларға
төленетін еңбек ақы негізгі,
яғни өндірілген өнім, орындалған
жұмыс немесе көрсетілген қызмет
сапасына байланысты нақты орындалған
жұмыс уақытына төленетін негізгі
еңбек ақы мен қосымша еңбек ақы, яғни Қазақстан Республикасының
заңдылықтарына сәйкес орындалмаған жұмыс
уақытына (демалыс ақы, мемлекеттік тапсырмаларды
орындағаны үшін, тұрып қалуға байланысты,
сондай-ақ демалыс күндері үшін) төлемдерден
тұрады.
Жалпы құрылыста
жұмысшылардың еңбек өнімділігін арттыру
көпшілік жағдайда еңбек ақы формасы мен
жүйесіне және кәсіпорында қалыптасқан
еңбек жағдайларына байланысты болады
[22]. Бұл өз алдына кәсіпорынның басшылығына
еңбек ақы формасын шаруашылық қызметтің
соңғы нәтижесіне әсерін жоғарлату мақсатында
әрдайым жетілдіріп отыруды талап етеді.
Осы көзқараспен ақшалай төленетін еңбек
ақы және басқа да төлемдер туралы мәліметтерді
жинақтап отыру өте пайдалы. Сонымен қатар
еңбек ақы және басқа да төлемдер бойынша
шығындары ұйымның қаржылық қызмет нәтижесіне
де тікелей әсер етеді.
Құрылыс
ұйымдарындағы еңбек ақы шығындары
есебінің маңызды мәселерінің
бірі – бұл ақшалай еңбек
ақы деңгейі жөніндегі ақпараттармен қамтамасыздығы саналады. Мұндай ақпараттардың
қажеттілігі жұмысшыларға есептелетін
және төленетін еңбек ақы шығындарын бақылаудың
негізі болып табылады.
Құрылыс ұйымдарында
еңбек ақыны тағайындау кезінде
төмендегі ұстамдар негізге алынуы
керек:
- еңбек ақы еңбек іскерлігінің негізгі ынталандыру көзі болуға тиісті;
- еңбек ақы республикадағы ең төменгі жалақы деңгейінен төмен болмауға тиіс;
- еңбек ақы нарық конъюнктурасына, жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатынасқа сәйкес келуі тиіс;
- жұмысшының табысы өндірістік – экономикалық қатынастардың әртүрлілігіне қарамастан оның өміс сүру деңгейін толық қамтамасыз етуге тиісті.
Зерттеліп
отырған жол құрылысы басқармасында
негізгі өндіріс жұмысшыларының
еңбек ақыларын есептеу үшін
кесімді еңбек ақы формасы
және жол жұмыстарына тікелей
қатысатын бригадир – мастерлерге, прорабтарға еңбек ақыны
есептеу үшін мерзімді еңбек ақы формасы
қолданылады.
Мерзімді еңбек
ақы формасы арқылы әкімшілік
басқару қызметкерлеріне, төменгі
қызмет көрсетуші қызметкерлерге,
инженерлік – техникалық қызметкерлерге,
сонымен бірге көмекші жұмыстармен айналысатын негізгі өндіріс
жұмысшыларының категорияларына еңбек
ақыны есептеген кезде қолданылады. Мерзімді
еңбек ақы нысаны бойынша сағаттық төлем
нормативі ретінде тарифтік мөлшерлеме
қолданылады. Зерттеліп отырған жол құрылысы
ұйымдарында мерзімді еңбек ақы нысаны
негізінен әкімшілік басқару қызметкерлеріне
және инженерлік –техникалық қызметкерлерге
еңбек ақы есептеу үшін қолданылады.
Мерзімді еңбек
ақы формасы бойынша жұмысшылардың
еңбек ақысы «Жұмыс уақыты
есебі табелі» негізінде есептеледі. Табель жұмыс уақытын пайдалану есебі
бойынша негізгі алғашқы құжат болып есептеледі.
Табельді ай сайын ұйымның әрбір құрылымдық
бөлімшелерінде мастер, прораб, немесе
бригадир 1-данада толтырылып, есеп бөліміне
тапсырылады.
Еңбек ақының
кесімді формасы – нақты орындалған жұмыстың жалпы
көлемі үшін және белгілі бір еңбек жағдайына
байланысты тікелей кесімді бағамен еңбек
ақы есептеуді білдіреді.
Зерттеп отырған
құрылыс – монтаж ұйымында
ай ішіндегі еңбек төлемінің
жиынтық құжаты болып «Есеп
айырысу – төлем тізімдемесі» саналады. Мұнда
ай ішінде есептелген еңбек төлемінің
барлық түрлері және жұмысшыларға төленген
басқа да төлемдер, сондай-ақ заңдарға
сәйкес жасалған ұсталымдар мен шегерімдер
жинақталады. Есеп айырысу – төлем тізімдемесінің
негізінде еңбек ақының жиынтық ведомостісі
жасалады. Ол үшін әрбір участкі, бригада,
бөлім мен бөлімшелер бойынша есеп айырысу
тізімдемелері жинақталып, «Қызметкерлермен
еңбек төлемі бойынша есеп айырысу жөніндегі
деректер мәліметі» деп аталатын дайындық
кестесіне біріктіріледі. Осы кестенің
негізінде құрылыс – монтаж ұйымдарында
еңбек ақы бойынша қорытынды жасалады.
Құрылыс жұмысшыларына
еңбек ақы тарифтік баға негізінде
әрбір жұмысшының разрядына сәйкесті
есептеледі. Тарифтік баға бұл
уақыттың бір өлшеміне еңбек ақы мөлшерін білдіреді. Ол жұмыстың
бір сағатына қарастырылған және уақыт
немесе өндірім нормасына сәйкес кесімді
бағаларды тағайындау үшін қолданылады.
Өндіріс тиімділігін
арттыру көпшілік жағдайда кәсіпорында
қолданылатын еңбек ақы формасы
мен жүйесіне және қалыптасқан еңбек жағдайларына
байланысты болғандықтан, сонымен қатар
жол құрылысындағы жұмысшылардың еңбек
ақылары жалпы еңбек ақы қорының 80-85 % құрайтындықтан
еңбек ақы жүйесін ұйымдастыруды үнемі
жетілдіріп отыру қажет болады. Солардың
ішінде қазіргі уақытта құрылыс ұйымдарында
көп қолданыла берілмейтін аккордтық
еңбек ақы жүйесін жетілдіру болып саналады
[13].
Аккордтық
еңбек ақы жүйесінің артықшылығы
мынада:
- аккордтық еңбек ақы жүйесі жұмыстардың соңғы нәтижесіне жету үшін орындаушылардың қызығушыларын жоғарлатады; еңбек өнімділігін жоғарлатуға және жұмыстардың өзіндік құндарын төмендетуге ықпал жасайды;
- аккордтық еңбек ақы жүйесі негізінде: өндірістік тапсырмалар нақты анықталады; бірнеше айға құрылыс тапсырмалары беріледі; құрылыс жұмысшыларына орындалатын жұмыстардың сатылары анық көрсетіледі; жұмысшылар атқаратын қызметтеріне қарай өздерінің жұмыс тәртіптерін алдын-ала жоспарлайды; техникалық құжаттармен таныса алады;
- аккордтық еңбек ақы жүйесі арқылы жұмысшыларға төленетін еңбек ақы сомасы алдын-ала белгілі болғандықтан, жұмысшылар тапсырмаларды уақытынан бұрын аяқтай отырып, сол мерзім ішінде өндірістік тапсырмалардың көлемін артық орындауға тырысады, себебі артық орындалған жұмыстар үшін еңбек ақы төлемдері мен сыйақылары да жоғарлайды;
- аккордтық нарядтарда тек нақты орындалатын негізгі және көмекші жұмыстардың калькуляциясы берілгендіктен, орындалған жол жұмыстарының көлеміне (аккордтық - нарядқа) артық жазу жойылады;
- аккордтық еңбек ақы жүйесі арқылы жұмысшылар еңбекті тиімді ұйымдастыруға, жұмыстың тиімді әдістері мен тәсілдерін қолдануға, өндірімсіз жұмыс уақытын жоюға және орындалатын құрылыс – монтаж жұмыстарының сапасын жоғарлатуға ұмтылады.
Жолдарды салу
мен жөндеу жұмыстарының технологиялық
ерекшелігіне қарай олар ұзақ уақыт және кешенді бригадалармен орындалатындықтан,
жол құрылысы ұйымдарында жұмысшылардың
еңбегін нормалау және нақты орындаған
жұмыстың көлемі мен сағатын дер кезінде
бақылау көпшілік жағдайда мүмкіндік
бола бермейді. Сонымен бірге, жол жұмыстарының
орталықтан қашық жерлерде орындалуына
байланысты орындалмаған жұмыс көлемі
мен сағаттарын наряд – тапсырмаларға
артық жазып жіберу жағдайлары да кездесіп
отырады. Демек, орындалмаған жұмыс көлемі
мен уақыты бойынша еңбек ақының төленуіне
жол бермес үшін жол құрылысы ұйымдарында
аккордтық еңбек ақы жүйесін қолданған
тиімді болады. Өйткені аккордтық еңбек
ақы формасы бойынша жұмысшыларға еңбек
ақы орындалған жұмыстың көлемін тексеріп
мастер немесе инженер қабылдағаннан
кейін ғана белгіленген аккордтық норма
және нарядта көрсетілген баға бойынша
есептеледі. Егер жолдарды салу мен жөндеу
жұмыстары уақытынан бұрын сапалы орындалса
бригада мүшелерінің негізгі еңбек ақыларына
қосымша сыйақылар қосылып төленуі мүмкін.
Мұндай жағдайда бригада мүшелерінің
арасында еңбек ақы еңбекке қатынасу коэффициентін
қолдау арқылы бөлінеді.
Жол құрылысы
ұйымы аккордтық еңбек ақы
жүйесін қолданған жағдайда жол
жұмыстарының жалпы кешенін (оның
ішінде: жолдарды салу, күрделі және
ағымдағы жөндеу жұмыстарына
қарай негізгі және қосымша жұмыстар, транспорттық тасымалдау, тиеу,
түсіру жұмыстарына қоса) орындау үшін
бригадаға немесе жұмысшылардың арнайы
топтарына аккордтық – наряд (тапсырма)
беріледі. Аккордтық тапсырма бойынша
орындалған жол жұмыстарының нәтижелері
төмендегі талаптарға сәйкес келуге тиісті:
- автокөлік жолдарын жөндеу, яғни жолдардың транспортық – эксплуатациялық жағдайын қалпына келтіру, жолдардың тозған мен бұзылған жерлерін, сонымен қатар жол құрылымдары мен желілерін жақсарту мен қалпына келтіру, қозғалыс қауіпсіздігін ұйымдастыру бойынша орындалған және қабылдау комиссиясына тапсыруға дайын жұмыстар;
- автомобиль жолдарын күрделі жөндеу – жол төсемдері мен құрылымдарын және желілерін толықтай қалпына келтіру, олардың жұмыс қабілеттілігін көтеру, сонымен қатар қозғалыстың және автомобильдер жүктелімінің интенсивті өсуін ескере отырып, пайдалану мерзімі аяқталған құрылғылар мен тетіктерді олардың сапалы әрі ұзақ уақыт пайдаланатын түрлеріне ауыстыру бойынша орындалған және тапсыруға дайын жұмыстар;
- жолдарды жаңарту – жол төсемдері мен құрылымдарын, желілерін өзгерту арқылы, яғни жоғары категорияға ауыстыру нәтижесінде жолдардың жүк көтергіштігі мен өткізу мүмкіндігін жоғарлату бойынша орындалған және тапсыруға дайын күрделі жұмыстар.
Егер жұмыс
күні толық орындалмаса еңбек ақы мен демалыс ақыны есептеу үшін есеп
бөлімінде «Есептеме - анықтамасы» толтырылады
және ондағы мәліметтер есеп айырысу тізімдемесіне
көшіріледі.
Жол құрылысы
ұйымдарында өндірістік жұмысшылардың
негізгі еңбек ақылары норма
бойынша және нормадан ауытқулар есебі бөлек жүргізілуі тиіс.
Еңбек ақы бойынша нормадан ауытқу бұл
– бекітілген құрылыс технологиясымен
қарастырылмаған қосымша операцияларды
орындау кезінде төленетін көлемдер, сондай-ақ
еңбек жағдайының өзгеруіне байланысты
төленетін үстеме ақылар есептеледі.
Жол құрылысы
мен жөндеу жұмыстарын орындау
бойынша жұмысшыларға есептелетін
еңбек ақының ауытқу себептері
әртүрлі болып келеді. Оларға
жататындар: технологиялық процеспен
қаралмаған қосымша операциялар;
артық жұмыс уақыты, демалыс және
мейрам күндері үшін қосымша төлемдер; технологиялық
процеспен қаралмаған құрылыс жұмыстарын
өнімділігі төмен машиналармен орындау
немесе жұмыс сапасының төмендеуі; технологиялық
құжаттардағы қателіктер; белгіленген
стандартқа немесе техникалық шарттарға
материалдардың сәйкес келмеуіне байланысты
қосымша жұмыстар үшін төлемдер; құрылыс
материалдарын тиімді пайдаланғаны үшін
қосымша төлемдер; мерзімді жұмысшылардың
орындалған жұмыс уақытына байланысты
есептелген нақты еңбек ақысы мен норма
бойынша еңбек ақы сомасының арасындағы
айырмашылықтар және т.б.
Негізгі еңбек
ақы нормасынан ауытқулар қосымша
төлем парағы, кесімді жұмысқа
тапсырмалар (ерекше белгілерімен),
тұрып қалу актілері және тағы
басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Бұл құжаттарда орындалған қосымша жұмыстар мен төленген
қосымша төлемдердің себептері, сонымен
бірге осы жұмыстардың орындалуына жауапты
тұлғалар көрсетіледі. Осы құжаттардың
негізінде негізгі еңбек ақы нормасынан
ауытқулар жөнінде, олардың себептері
мен жауапты тұлғалары, сондай-ақ айырмашылықтарды
жою шаралары көрсетілген есеп жасалады.
Негізгі еңбек ақы нормасынан ауытқулар
шығындарға бөлек объектілер бойынша
тікелей қосылады.
Еңбек ақы
шығындары есебі бойынша негізгі
жетіспеушіліктердің бірі болып
еңбек ақы қорын пайдалануда
бақылау төмен, осының салдарынан еңбек шығындарына
ағымдағы бақылау жүзеге асырылмайды.
Еңбек шығындары туралы жинақталған мәліметтер
есеп бөлімінде қалыптасады да, ал орындаушыларға
есепті ай аяқталғаннан кейін беріледі
немесе кей жағдайларда есеп – айырысу
төлем тізімдемесінен басқа мәліметтер
берілмейді де қалады.
Құрылыс жұмысшыларының
негізгі еңбек ақылары объектілерге
еңбек ақы шығындарын анықтайтын
құжаттардың негізінде «Негізгі
өндіріс» шотының дебетіне «Еңбек
ақы шығындары» шотының кредитінен
тікелей қосылады. Осыған қоса «Еңбек ақыдан
аударымдар» шотының кредитінен әлеуметтік
салық бойынша шығындар да өндірістік
шығындарға апарылады. Егер кейбір қосымша
төлемдер мен үстеме ақыларды объектілерге
тікелей қосу мүмкін болмаған жағдайда
оларды объектілер бойынша бөлу негізгі
еңбек ақы сомасына пропорционалды түрде
бөлінеді.
Зерттеліп
отырған жол құрылысы басқармасында
еңбек ақы шығынының баптары
жөніндегі мәліметтерді алу үшін
«Құрылыс ұйымдарында еңбек ақыны
бөлу кестесі» қолданылады.
Сонымен жол шаруашылығында еңбек ақы шығындары
есебінің зерттеу нәтижелері төмендегідей
қорытындылар жасауға мүмкіндіктер береді:
- жолдарды салу және жөндеу жұмыстарының технологиялық ерекшелігіне қарай олар ұзақ уақыт және кешенді бригадалармен орындалуына байланысты жол құрылысы ұйымдарында жұмысшылардың еңбегін нормалау және нақты орындаған жұмыстың көлемі мен сағатын дер кезінде бақылау көпшілік жағдайда мүмкіндік бола <span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__Char" styl