Құрылыс кәсіпорынының экономикалық тиімділігін арттыру

    Құрылыс саласындағы  жобалардың кең қырлылығы, күрделілігі  және кқлемділігі оны ұйымдастыруда  жаңа бетбұрыстардың болуын талап  етеді. Тұрғын-үй бағдарламасын іске  асыру және елімізде салынып жатқан ірі экономикалық және әлеуметтік нысандарды салуға құрылыс материалдары өндірісін нығайту мен тиімді ұйымдастыру ерекше орын алады. Тұрғындардың материалдық игіліктері мен өмір сүру деңгейін көтеруде, барлық салалардағы өндірістерді дамытуда күрделі құрылысқа маңызды роль берілген.

Құрылыс саласының жеке ғылыми –зерттеу шикізаттық және өндірістік базасы, тиімді жұмыс істеп тұрған жүйесі− инвестиция салуға қызығушылыұ тудыратын негізгі факторлар. Дамыған нарықтық экономика шетелдік инвестициялардың жоғары деңгейіне негізделетіндіктен құрылыс саласына да оларды кеңінен тарту экономикалық өсәмге әсер етеді.

Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда келесідей қағидаларға сүйенеді;

• инвестициялық жобаның іске асыру барысындағы иаза табыс пен амортизациялық аударымдар есебінен қалыптасатын аұша ағынының көрсеткіші негізінде инвестрленген капиталды қайтаруды бағалау қағидасы;
• болашақтағы түсімдерді, яғни ақша ағымдарын қазіргі құнға міндетті келтіру қағидасы;
• әртүрлі инвестициялық жобалар үшін ақша ағымдарын дисконттау үрдісіндегі пайыздық дифференциалданған ставкасын таңдау қағидасы.

Осы қағидаларға сәйкес инвестициялық жобаларды бағалаудың келесідей көрсеткіштері анықталған:

• мемлекеттік, аймақтық және жергілікті бюджеттер үшін жобаны іске асырудағы қаржылық қорытындыларды бейнелейтін, бюджеттік тиімділік көрсеткіштер;
• жалпы ұлттық экономиканың мүддесі үшін жобаның тиімділігін сипаттайтын, жалпы тиімділік көрсеткіштері;
• тікелей қатысушылары үшін жобаны іске асырудағы қаржылық мүдделерді ескеретін, коммерциялық тиімділік кқрсеткіштері.

 Нақты бір жобаға инвестиция  тарту туралы шешімдер қабылдағанда  әлеуметтік сипаттағы және қоршаған  ортаны қорғаумен байланысты  шығындары бағаланады.

 Шетел инвестицияларын тарту  кезінде келесідей маңызды әлеуметтік және экономикалық міндеттер шешімін табады:

• экономикадағы құрылымдық өзгерістерге және нарықтық қатынастардың дамуына ықпал ету;
• өндірісте бәсекелестік ортаны қалыптастыру;
• сыртқы нарықтағы ішкі потенциялдың тиімділігін дамыту және арттыру;
• жаңа техника мен технологияны пайдалану арқылы бәсеке қабілетті өнім шығара отырып, өндірістің ғылыми-техниканы арттыру;
• өндірістік және өндірістік емес тұтынуға дайындығы жоғары деңгейлі өнім шығаратын толық технологиялық циклды қалыптастыру;
• шалғай жатқан және экологиялық жағдай нашар аймақтардың дамуына. 
           Инвестицияларын салалық құрлымы әртүрлі, инвестициялық капитал негізінен мұнай өңдеу өнеркәсібіне, құрылыс саласына, транспорт, түсті металлургия, көмір өнеркәсібіне салынуда.

   Инвестициялар салу туралы шешімдер қабылдағанда саланың инвестициялық тартымдылығын бірнеше факторлар арқылы анықтайды:

• нарықтық, бәсекелестік, жабдықтаушылар мен қарым-қатынастар кәсіпорын салаға ену және шығу кедергілері және басқада технологиялық және әлеуметтік факторлар.

 Жаңа экономикалық жүйеде  құрылыс индустриясын ала орны  ерекше. Шаруашылықтандыру шарттарының  түпкілікті өзгеруін ескере отырып, бүгінгі күні сала алдында тұрған міндеттер− тек бұрынғыны қалпына келтіру деген дұрыс емес.Нарыұ жағдайында кәсіпорын жұмысы барлық маңызды факторларды есепке алатын бизнес −жоспар негізінде жүзеге асады.                                                        

• әртүрлі инвестициялық жобалар үшін ақша ағындарын дисконттау үрдісіндегі пайыздық дифференциалдаған ставкасын (дисконттық ставка) таңдау қағидасы.

    Осы қағидаларға сәйкес  инвестициялық жобаларды бағалаудың  келесідей көрсеткіштері анықталған:

• мемлекеттік, аймақтық және жергілікті бюджеттер үшін жобаны іске асырудағы қаржылық қорытындыларды бейнелейтін, бюджеттік тиімділік көрсеткіштері;
• жалпы ұлттық экономикалық мүддесі үшін жобаның тиімділігін сипаттайтын, жалпы тиімділік көрсеткіштері;
• тікелей қатысушылары үшін жобаны іске асырудағы қаржылық мүдделерді ескеретін, коммерциялық тиімділік көрсеткіштері.

    Нақты бір жобаға инвестиция тарту туралы шешімдер қабылдағанда әлеуметтік сипаттағы және қоршаған ортаны қорғаумен байланысты шығындары бағаланады.

     Шетел инвестицияларын  тарту кезінде келесідей маңызды  әлеуметтік және экономикалық  міндеттер шешімін табады:

• экономикадағы құрылымдық өзгерістерге және нарықтық қатынастардың дамуына ықпал ету;
• өндірісте бәсекелестік ортаны қалыптастыру;
• сыртқы нарықтағы ішкі потенциалдың тиімділігін дамыту және арттыру;
• жаңа техника мен технологияны пайдалану арқылы бәсеке қабілетті өнім шығара отырып, өндірістің ғылыми-техникалық деңгейін арттыру;
• өндірістік және өндірістік емес тұтынуға дайындығы жоғары деңгейлі өнім шығаратын толық технологиялық циклді қалыптастыру;
• шалғай жатқан және экологиялық жағдай нашар аймақтардың дамуына әсер ету.

   Инвестициялық салалық құрылымы  әртүрлі, инвестициялық капитал  негізінен мұнай өңдеу өнеркәсібіне, құрылыс саласына, транспорт, түсті  металлургия, көмір өнеркәсібіне  салынуда.

   Инвестициялар салу туралы  шешімдер қабылдағанда саланың  инвестициялық тартымдылығын бірнеше факторлар арқылы анықтайда:

• нарықтық, бәсекелестік, жабдықтушылармен қарым-қатынастар кәсіпорынның салаға ену және шығу кедергілері және басқа да технологиялық және әлеуметтік факторлар.

   Жаңа экономикалық жүйеде  құрылыс индустриясының алатын орны ерекше. Шаруашылықтандыру шарттарының түпкілікті өзгеруін ескере отырып, бүгінгі күні сала алдында тұрған міндеттер – тек бұрынғыны қалпына келтіру деген дұрыс емес. Нарық жағдайында кәсіпорын жұмысы барлық маңызды факторларды есепке алатын бизнес – жоспар негізінде жүзеге асады.

Қазіргі заманғы нарықтық экономика инфрақұрылымына құрылыс индустриясы кәсіпорындарының интеграциялануы қорнарығындағы негізгі ережелерді меңгермейінше мүмкін емес. Құрылыс кәсіпорындары өз қызметінде бағалы қағаздарды пайдалана отырып, табыс алуды да көздеуі керек. Капитал нарығы құрылыстағы инвестициялық жобаларды іске асыруда қаржылардың басты қайнар көзіне айналғаны дұрыс.

Құрылыс саласына инвестицияларды тарту тиімділігі арттыру туралы сөз болғанда, мемлекеттің инвестициялық саясатын іске асырудың басым бағыттарына назар аудару керек. Инвестициялық қызметтің негізгі субьектілерін және жобаларды тұтынушыларды дұрыс таңдау маңызды. Инвестициялардың тиімділігін бағалаудың негізгі қағидалары мен инвестициялық тартымдылықты ескере отырып, инвестицияларды қаржылық – экономикалық бағалаудың кешенді жүйесі және инвестициялық тәуекелді бағалау мен төмендетудің жүйесі жасалды.

 Инвестициялардың тиімділігі  мен инвестициялық тартымдылықты  бағалаудан салынған капиталды  қайтарып алу уақыты, кәсіпорын дамуының темпі, түптеп келгенде бүкіл саланың әлеуметтік-экономикалық даму проблемалары тәуелді.

 Нарықтық экономика инфрақұрылымына  құрылыс индустриясы кәсіпорындарының  интеграциялануының жетістігі, көбінесе, Қазақстанда тұрғын үйлерді несиелендірудің дамуынан тәуелді. Тұрғын үйдің қазақстандық нарығының қалыптасуы мен дамуында құрылыстағы үлестік қатысу, ипотекалық несиелендіру, тұрғын үй құрылыстық жинақтамаларының жүйесі сияқты құрылысты қаржыландырудың жаңа түрлері пайда болды.

  Қазіргі заманғы нарықтық қатынастарда құрылыс материалдары өндірісін дамыту мен құрылыс индустриясы кәсіпорындарының қызметін тиімді ұйымдастырудың басымдылықтары:

• жаңа тиімді құрылыс материалдарын пайдалану есебінен құрылыстың материал сыйымдылығын азайту;
• экологиялық таза құрылыс материалдарын өндіру;
• құрылыс материалдарын құрылыс орындарына жеткізу тиімділігін арттыруда шығарылым қораптарын оңтайландыру;
• жеңіл бетондар мен болаттардың тиімді түрлері мен кескіндерін әзірлеу:
• үйлердің пайдаланылу беріктігін арттыру мақсатында жобалау теориясын дамыту, үйлер мен ғимараттардың жаңа үлгілерін жасау;
• отын−энергетика ресурстарының үнемділігін қамтамасыз ететін құрылыс материалдары өндірісінің технологияларын пайдалану;
• кірпіш жіне қабырғалық материалдарды дайындауда жоғары механикаландырылған технологияларды пайдалану;
• гипсті бұйымдар мен жылу ұстағыш материалдардың, полимер бұйымдардың жаңа түрлерін әзірлеу;
• құрылыс жобаларының сәулеттік түрлерін жетілдіру;
• құрылыс өндірісінде энергияны көп қажет ететін етушілікті азайту;
• барынша тығыз және біртұтас болуын ескере отырып, аймақтарда құрылыс салуды үйлестіру.

3.3 Кәсіпорынның рентабельдігін  арттыру және өнімнің өзіндік  құнын төмендету

Кәсіпорынның жалпы рентабельділігі оның барлық активтерінің (сандық тұрғыдан баланс валютасының) табыстылығымен сипатталады. Ал кәсіпорын рентабельділігін арттыру жолдарын табу үшін оған әсер ететін факторлық көрсеткіштерді қарастыру қажет. Кәсіпорын рентабельділігінің деңгейі таза табыс көлемімен тікелей байланысты. Дегенмен оны алынған таза табыстың абсолютті шамасымен теңестіруге болмайды, себебі таза табыстан басқа оған әсер ететін факторлар жетерлік.

 Кез келген кәсіпорынның  қалыпты қызмет етуі таза табысқа  байланысты. Себебі таза табыс  кәсіпорынға келесідей шараларды  жүзеге асыруға мүмкіндік береді:

• өндіріс көлемін кеңейту (негізгі қорларға капитал салу және айналым құралдарын көбейту арқылы);
• ғылыми−техникалық прогресті қамтамасыз ететін ғылыми-зерттеу және тәжірибе−конструкторлық жұмыстарды дамыту;
• әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру;
• дивиденд төлеу арқылы инвестицияларды қамтамасыз ету.

   Сонымен қатар, кәсіпорын  табысы мемлекет бюджетін қалыптастыратын  табыс салығын төлеу негізі  болып табылады.

Тәжірибеде табыстың екі функциясын бөліп көрсетеді – қоғамдық өндіріс тиімділігінің өлшеуіші және ынталандырушы функция.

        Қоғамдық өндіріс тиімділігінің өлшеуіші ретінде таза табыс пен рентабельділік кәсіпорынның оңтайлы қызмет етуінің негізгі көрсеткіштері болып табылады және де кәсіпорынның жаңа нарықтарға шығу, капиталды бір саладан басқасына құю, тағы сол сияқты маңызды мәселелердің шешілуін анықтайды.

         Кәсіпорын рентабельділігінің деңгейіне өткізілген өнімнің толық өзіндік құнының бір теңгесіне келетін табыс, материалдардың айналымдылық коэффициенті және материалдар құнының қысқа мерзімді активтер құнындағы үлесі көрсеткіштерінің әсері айтарлықтай. Демек, кәсіпорын өнімді өткізуден түскен табыс, өндірілген өнімнің өзіндік құны, кезең шығыстары, қысқа мерзімді активтер көлемі, тауар өндірісіне қажетті материал құны сияқты көрсеткіштерге баса назар аударуы қажет.

         Өнімді өткізуден түскен табыс өткізілген өнім көлеміне тікелей байланысты, ал өткізу көлемі көбінесе кәсіпорын өндіретін тауарға деген тұтынушылар сұранысына байланысты., яғни бұл көрсеткіш негізінен сыртқы факторлар әсерінен көп өзгереді. Дегенмен кәсіпорын оған мүлдем ешқалай әсер ете алмайды деген түсінік қате, себебі егер кәсіпорын өз өнімінің сапасын жоғарылатса, тұтынушыларға белгілі бір жеңілдіктер қарастырса, өткізу көлемін өсіру әбден мүмкін. Бірақ біздің жағдайда «Фламинго 19» ЖШС-нің өніміне сұраныстың соңғы жылы төмендеуі белгілі объективті себептермен байланысты.

        Кәсіпорын рентабельдігіне әсер ететін келесі көрсеткіш – кезең шығыстары. Кезең шығыстары өнім өндіру процесіне тікелей қатысы жоқ өндірісті басқарумен, ұйымдастырумен байланысты пайда болады. Олар үш топқа бөлінеді:

• жалпы және әкімшілік шығыстар;
• коммерциялық шығыстар;
• банк пайызының шығыстары.

        Талдауға алынып отырған соңғы үш жылда кәсіпорынның кезең шығыстары төмендеуде.

         Қысқа мерзімді активтер кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуінде маңызды орын алады. Қысқа мерзімді активтердің жалпы активтердегі үлесі 0,5-тен кем болмауы кәсіпорын үшін маңызды, яғни бұл оның міндеттемелері бойынша тез арада есеп айырысу мүмкіндегін көрсетеді. Талданып отырған кәсіпорында соңғы жылдары қысқа мерзімді активтер көлемінің қысқаруы байқалуда. Бұл, бір жағынан, өндіріс көлемінің қысқаруына байланысты қорлар көлемінің қысқаруымен, екінші жағынан, дағдарыс салдарынан негізгі ірі сатып алушыларда ақша қаражаттарының жетіспеушілігінен аталмыш кәсіпорында да ақша қаражаттарының қысқаруымен түсіндіріледі.

        Соңғы көрсеткіш – материал құны. Ол өндірілген өнімнің өзіндік құны құрамында есепке алынады.