Экономикалық талдау териясы

 

Өзара байланысты бұл блоктар  кәсіпорынның ағымдағы экономикалық жағдайынның  ең дәл және объективті бейнесін бейбетін көрсеткіштерді есептеумен топтауды жүргізуге  негіз болатын талдау құрылымын  білдіреді.

Кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын талдау қажетті мәліметтер болғанда күрделі емес.

Экономикалық талдау барысында тәсілдер қолданылады  және олар екі топқа бөлінеді:

1. Дәстүрлі;
2. Математикалық;

 

Дәстүрлі қабылдаулар  зерттеу үшін абсолютті, орта және салыстырмалы көрсеткіштер қолданылады.

Аналитикалық орта көрсеткіштердің  әртүрлі түрлері экономикалық талдау жүруінде қажеттілікпен қолданылады:

• Орта арифметикалық;
• Орта үндесу;
• Орта хронологиялық;
• Орта геометриялық;
• Сән;
• Медиана;

 

Экономикалық талдау жүруінде келесі топталу түрлері пайдаланады:

• Типологиялық – табуға арналған мінездемелі және типтердің оқылатын процестердің байланыстары;
• Құрылысты - құрылымның талдауға арналған және құрам бағалауларының көрсеткіші;
• Аналитикалық - өзара байланыс зерттеуіне арналған тәуелді, факторлы, нәтижелі көрсеткіштердің әрекеттестіктері;

 

Математикалық әдістердің қолданылуы кәсіпорынның шаруашылық қызмет экономикалық нәтижелігін жоғарылатады.

Негізгі математикалық әдістерге  және экономикалық талдау қабылдауларына жатады:

• Математикалық үлгі;
• Математикалық бағдарлама;
• Ойындар теориясы;
• Бұқаралық қызмет ету теориясы;
• Корреляция қабылдаулары және кері кетушілік;

 

Экономикалық талдаудың  ең басты кезеңі:

• Материалдардың аналитикалық өндеу;
• Қажетті кестелер құрастыру (график, диаграмма);
• Көрсеткіштердің жүйе құруы;
• Бөлінген көрсеткіштерге ықпал жасау;
• Факторлардың ықпалын жасау;
• Бар резервтерді бағалау;

 

3. Экономикалық талдауды ақпаратпен қамтамасыздандыру  
    
    Экономикалық талдау нормативтік, статистикалық, бугалтерлік және жедел мәліметтердің, алғашқы құжаттардың, сонымен қатар мамандандырылған фирмалардың жүйесі ретінде қарауға болатын түрлі шығыс ақпаратқа негізделген. Ақпараттардың барлық дереккөздері ресми, нормативтік-жоспарлық, есептегі және есептен тыс болып бөлінеді. 
    
    Ақпараттардың ресми түріне:

• ҚР заңдары;

• ҚР Президентінің Жарлықтары;
• ҚР Үкіметінің қаулылары және қараулары;

 

Нормативтік – жоспарлық көздерге:

• министерстволардың, мемлекеттік комитеттердің, федаралдық қызметтер және орындаушы биліктің орталық федералды органдарының нормативтік құжаттары (бұйрықтар, қаулылар, нұсқаулықтар және т.б.);
• кәсіпорынның шаруашылық-құқықтық құжаттары (бұйрықтар, шарттар, келісімдер, рекламациялар т.б.);
• акционерлер жиналысының шешімі;
• кәсіпорында дайындалатын жоспарлар;
• сметалар (бюджет);
• бағалар.

 

Экономикалық талау жүргізудің есептегі дереккөздеріне:

• бугалтерлік есеп және есеп берулер- осы көздердегі деректер шаруашылық құбылыстарды, үрдістер және олардың қорытындыларын неғұрлым толық баяндайды; 
• статистикалық есеп және есеп берулер – жаппай құбылыстар мен үрдістердің сандық мәліметтерінен тұрады және өзара қатынастарды тереңірек зерттеп, экономикалық заңдылықтарды анықтайды;
• жедел есеп және есеп берулер- экономикалық талдауды статистикалық және бухгалтерлік есепке салыстырғанда неғұрлым қажетті мәліметтермен қамтамасыз етеді және талдаудың тиімділігіне жағдай жасайды;
• салықтық есеп берулер- кәсіпорынның салықтық міндеттемелерді түрлі бюджет деңгейлерінде толықтығын талдауға және уақытылы орындалуына мүмкіндік береді;
• таңдаулы есеп мәліметтері жатады.

 
  Ақпараттың есептен тыс мәліметтеріне:

• төмендегідей материалдар, актілер, қорытындылар:
• ведомство ішілік және тыс тексерулердің;
• сыртқы және ішкі аудиттің;
• салық органдарының тексерулерінің;
• тұрақты өндірістік мәжілістердің;
• баспасөз беттерінде жарияланған;
• түсіндірме және баяндау жазбаларының материалдары;
• контрагенттермен хаттар;
• жарнама;
• кәсіпорынның техникалық және технологиялық құжаттары. 
  
4. Экономикалық талдау түрлері

        

Анализ ( грекше – analisis) тура аударғанда зерттеп жатқан объектіні  бөлшектеп қарау. Анализге қарама-қайшы  ұғым, ол «синтез» (грекше – synthesis) –  зерттеп жатқан объектіні жинақтап қарастыру.

Адамның әрекет ететін барлық сферасында, барлық ғылыми салада (саяси, халықаралық, қоғамдық, әлуметтік, экологиялық, мәдени тұрмыстық) анализ және синтезді қолданбау мүмкін емес. Әсіресе анализ және синтездің экономикадағы маңызы өте зор, өйткені экономика барлығының негізі болып табылады. Егер эконмикалық проблемалар туындап және олар шешілмеген жағдайда ол проблемалар қоғамның  өзге сферасына жағымсыз әсерін тигізеді. Эконмиканы жан-жақты қарастыру, шаруашылық қызметтерді зерттеу және соңғы нәтижелерін талдау бұл экономикалық талдау болып табылады.

Нарықтық экономиканың қалыптасуы ең алдымен анализ жасауды микродеңгейде  қалыптастырады, яғни жеке кәсіпорындардың және олардың ішкі бөлімшелерінің деңгейінде. Осы микродеңгейде нарықтық экономиканың негізі құралады. Макроэкономикалық талдау микроэкономика мен барынша жақындаса өрілуде және оны талдаудың жалғасы болуда. Уақыт өте анализ жасау микродеңгейден макродеңгейге өтеді. Микродеңгейде анализ нақты мәндерге толы. Ол кәсіпорынның күнделікті шаруашылық-қаржылық қызыметімен байланысты. Оның бизнес-жоспарын түсіндіру мен талдау; қолданылып жатқан маркетингтік шараларды белгілі бір уақыт ішінде қалай орындалып, қандай нәтиже бергенін талдау; өнім өндіру мен оны өткізуге әсер ететін ішкі және жалпы экономикалық жағдайларды анықтау; ұсыныс пен сұраныс қатынасын талдау; кәсіпорын қызыметінің соңғы қаржылық нәтижелерін (шығын мен пайданы) талдау; демографиялық, мәдени, экологиялық, құрылымды-ұйымдастырушылық және басқа да факторлар әсер ететін коммерциялық нарықты талдау.

 

Экономикалық  талдау түрлері.

Экономикалық талдау кәсіпорын  қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша  жүргізіледі.

Экономикалық  басқарудың негізгі  функциялары:

• басқаруды  ұйымдастыру;
• жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау, болжамдау);
• талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін бағалау);
• басқарудың мәліметтік қамсыздандыру (экономикалық құбылыстар мен процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
• бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын бақылау).

Талдау  бойынша барлық жұмыстар функционалды болып саналады. Оларға келесі функциялар жатады:

• басқаруды ұйымдастыру функциялары;
• жоспарлау функциялары;
• бақылау функциялары.

Экономикалық  талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты жіктеледі:

• салалық,
• уақытты,
• кеңістік,
• жүйедегі басқару функцияларына  байланысты, қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді іріктеуге  байланысты (кесте 1). 

 

 

    Кесте 1- Кәсіпорынның экономикалық талдау бағыты 

Талдау  түрі	Тағайындау
Салалық	салалық – экономиканың әр саласының өзіндік ерекшелігін есепке ала отырады; салааралық –ұлттық экономика салалары деңгейінде жүргізіледі.
Уақытты	алдын-ала – шаруашылық операциялар болғанға дейін жүргізіледі. Жоспарлық жұмыстар мен басқару шешімдеін негіздеу, болашақта болжау үшін қажет; кейінгі (ретроспективті) –шаруашылық актілер нәтижелері негізінде жүргізіледі. Кәсіпорын қызмет нәтижелерін объективті бағалау, пайдаланылмаған резервтерді айқындау, жоспардың орындалуын бақылау үшін пайдаланылады; оперативті – шаруашылық операциялар болғаннан кейін жүргізіледі. Оның мақсаты шаруашылық процестерге әсер теу және кемшіліктерді анықтау; қорытынды – есепті мерзімге жүргізіледі (ай, тоқсан, жыл). Оның құндылығы – кәсіпорын қызметі кешенді зерттеледі.
Кеңістік	ішкішаруашылық – зерттеліп отырған кәсіпорын мен оның құрылымдық бөлімдер қызметі қарастырылады; шаруашылықаралық – екі немесе одан жоғары кәсіпорын қызметтері нәтижелері салыстырылады. Озат тәжірибе, резервтер, келешектерді анықтауға мүмкіндік береді және олардың негізінде кәсіпорын қызметінің тиімділігіне объективті баға беруге болады.
Жүйедегі  басқару функциялары бойынша	экономика, техника, технология, өндірісті ұйымдастыру, еңбектің әлеуметтік жағдайлары, табиғатты  қорғаужәне басқа да қызмет түрлері  талданады.
Аймақ бойынша	ішкі – кәсіпорында өндірістік, қаржылық және коммерциялық қызметін оперативті, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді басқару үшін жүргізіледі; сыртқы – банктер, қаржылық органдар, акционерлер, инвесторлар қаржылық статистика және есеп негізінде жүргізеді; кешенді – кәсіпорын қызметінің әртүрлі жақтарын қарастыратын талдау; тақырыптық – кәсіпорын қызметінің жеке жақтарын қарастыратын талдау.
Статистикалық мәліметтерді іріктеу бойынша	жаппай – барлық нақты мәліметтер зерттеледі; іріктеу – қандай да бір ерекшеліктер бойынша іріктелген факторлар зерттеледі.

5. Аналитикалық жұмысты ұйымдастыру

 

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын  қаншалықты тиімді пайдаланғанын анықтауға  мүмкіндік беретін, әртүрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі  мен қозғалысын зерттейді.

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың қаншалықты тез нақты  ақшаға айналуына тікелей тәуелді  болады.

Жоғарыда айтып өткендей, кейбір актив түрлері әртүрлі айналым жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие болады. Қаражаттың айналымда  болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы бірқатар әр бағыттағы себептердің жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші  қатарға кәсіпорынның әрекет өрісін, салалығын, ауқымын және тағы да басқаларын жатқызуға болады. Елдегі экономикалық жағдаймен оған байланысты шаруашылықты жүргізу шарттары да кәсіпорынның активтерінің айналымдылығына да әсер етпейді. Сөйтіп, елдегі өтіп жатқан инфляциялық процестер, кәсіпорындардың басым көпшілігінің жабдықтаушылармен, сатыпалушылармен реттелген шаруашылық байланысының болмауы шамадан тыс қор жинақтауға әкеліп соқтырады да, бұл қаражат  айналымын айтарлықтай бәсендетеді.

Қаражыттың  айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен бірінші  кезекте, оның активтерін басқару стратегиясының тиімділігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.

Шынында да, қолданылған баға саясаты, құрылған актив құрылымы, пайдаланылған тауарлы – материалдық  қорларды бағалау әдістемесіне байланысты кәсіпорын өз қаражатының айналымының ұзақтығына көп немесе аз әсер ету  еркіндігіне ие болады. 

Іскерлік белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік – техникалық күшінің артқанын көрсетеді.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне мына коэффициенттер жатады:

1.Капиталдың  жалпы айналымдылық  коэффициенті. Ол жылына қанша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын және активтердің әрбір ақша бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Бұл көрсеткіш мына формула бойынша анықталады: