Экономикалық талдау териясы

1. Экономикалық талдау териясы.
1. Экономикалық талдау мазмұны, пәні, міндеттері.

 

Талдау (грек тілінен  алынғанда analisis) – құрамдас бөлшектерді, талданатын жүйелер элементтерін және оларда болатын  өзгеріс тенденциясын анықтауға  болатын құбылыстар мен үрдістердің  ғылыми зерттеу әдісін (танымын) айтады. Ғылыми зерттеу әдісі ретіндегі  талдау қандай да бомасын бүтін бір  бөлшектің құрамдас бөлігін ойда бөлшектеуден, олардың жеке жақтарын, қасиетін, байланысын анықтау болып  табылады. Осындай бөлшектеу қаралатын  үрдістің ішкі мазмұны мен табиғатын, олардың әртүрлі факторларға  тәуелдігін қарауға мүмкіндік береді. Талдау зерттелетін объектілердің  бұрын бөлшектелген элементтерін біріктірілуін  білдіретін  «синтез» ұғымымен диалектикалық  бірлікте болады.

Экономикалық  талдау - экономикалық құбылыстар мен үрдістерді құрамдас бөлшектерге бөлуге негізделген  және байланыстардың барлық көптүрлілігін  және тәуелділігін оқуға негізделген  мазмұнын пайымдаудың ғылыми әдісі  болып табылады. Талдау- макро- және микродеңгейлерде жүзеге асырылатын басқару  қызметі. Сәйкес, макроэкономикалық  және микроэкономикалық талдау болып  бөлінеді. Макродеңгейдегі экономикалық талдау ұлттық әлемдік экономика  деңгейінде экономикалық құбылыстарды зерттейді, ол экономика саласында  мемлекеттік және   биліктің орындаушы  органдарының шешімдерін және әрекеттерін  ғылыми позиция негізінде шешуге негізделген.

Экономикалық талдау  тақырыбы кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ассоциялардың, шаруашылық үрдістері, экономикалық ақпарат жүйесі арқылы көрінетін объективті және субъективті  факторлардың әсерінен құралатын әлеуметтік-экономикалық тиімділігі және олардың қызметінің түпкі қаржылық қорытындысы болып  табылады.

Экономикалық талдаудың  мәні, мазмұны және  тақырыбы негізінен  төмендегі міндеттермен анықталады және тұрады:

• кәсіпорын қызметінде жоспарлаудың ғылыми-экономикалық негіздемесін жоғарлату;

• еңбек, материалдық  және қаржы ресурстарының экономикалық тиімділігін анықтау;

• өндірістік үрдістің барлық кезеңдерінде кәсіпорын қызметінің тиімділігін іздеу және қорды  көтеруді анықтау;

• кәсіпорын қызметіне  әсер етуші объективті және субъективті  факторларды анықтау;

• жоспарлар және басқару  шешімдерін орындауды бақылау;

• кәсіпорынның ағымдағы және келешектегі қаржылық  жағдайын анықтау.

 

Экономикалық  талдаудың  негізгі мақсаты – кәсіпорын  қызметінің тиімділігін арттыруды  анықтау болып табылады. Экономикалық талдау қолданбалы ғылым болып келеді, бірақ оның нақты пайдасы өндірістік үрдістің барлық кезеңдерінде пайдаланылмаған қорларды анықтауды жүргізген кезде ғана  іске асады. Кәсіпорын экономикасын дамыту қарқынын жоғарлату шаруашылық қорының барлығы жұмылдырылғанына, үнемділік режімінің  басты қағидасы болып келетін - аз шығындармен, жоғары нәтижеге жету туралы негізгі қағидалар сақталуына байланысты.

Экономикалық талдау мемлекеттілілік, ғылымилық, объективтілік, жүйелілік, кешенділік, жеделділік, пәрменділік, бұқарашылдық принциптеріне негізделген.

Мемлекеттілік принципі экономикалық құбылыстарды бағалаудың мемлекеттік  амалдарының негізінде жасалады. Осылайша, меншік нышанына қарамай, құрылымдық бөлімшелердің және кәсіпорындардың  қызметін талдау барысында мемлекеттің  экономикалық, әлеуметтік, экологиялық,  халықаралық саясатын және одан пайда  болатын халық шаруашылығының сәйкес даму кезеңіндегі міндеттерді  ескеру қажет.

Ғылымилық принципі кәсіпорын  қызметінің экономикалық талдаудың  жеке әдісі материалистік диалектика және саяси үнемділікке негізделуі тиіс, яғни, экономикалық талдау ғылыми сипатта болып, экономикалық заң  талаптарын жан-жақты есепке алып жүргізілуі тиіс. Ғылымилық принципі кәсіпорын  қызметін талдау теориясын жетілдіру, қазіргі заманғы экономикалық- математикалық  әдістерді және ЭЕМ-ді кеңінен қолдану  жолы арқылы жүзеге асырылады.

Объективтілік принципі экономикалық талдау барысындағы нақты экономикалық құбылыстар және үрдістерді, олардың  себеп-салдарлық өзара қатынасын  зерттеу шынайы және объективті ақпараттар жағдайында жүргізілуі тиіс, ал зерттеу  қорытындысында алынған шешімдер нақты  аналитикалық  есептеулерге негізделуі тиіс. Талдау объективті, нақты және дәл болуы тиіс. Пайдаланылатын ақпараттар кәсіпорынның мүліктік жағдайын және оның қызмет корытындысы дәл көрсетуі және құжат түрінде негізделуге  тиіс, өйткені оның шынайылылығы экономикалық талдаудың  қорытындысына әсер етеді.

Жүйелілік принципі экономикалық талдау барысында кәсіпорын қызметі  оңаша тұрғыдан емес, өзара байланыс тұрғысынан қаралуы тиіс, бұл жағдайда шаруашылық үрдістері динамикалық  оқылуы тиіс.

Кешенділік принципі экономикалық талдау барысында талданылатын кәсіпорынның барлық кезеңдерін, құбылыстапрын, көрсеткіштерін олардың өзара байланыстылығымен  жүйелі түрде оңашаландыру қажет.

Жеделділік принципі экономикалық талдаудың тез және нақты жүзеге асырылуын, талдау қорытындысы негізінде  басқару шешімдерін қабылдауды  көздейді.  Сонымен қатар, осы  шешімдер кәсіпорын қызметі үрдісінде  нақты және уақытылы жүзеге асырылуы тиіс. Талдаудың жеделділігі сапалық  және сандық көрсеткіштерді жоспарланған көрсеткіштерден ауытқудың себептерін уақытылы анықтау және ескертуден, теріс факторлардың көзін жою  жолдарынан тұрады. Осылайша, талдаудың  уақыттылығы оны жоспарды орындауды бақылаудың жеделділігіне мүмкіншілік береді. Экономикалық талдаудан қажетті тиімділік алу үшін оның қорытындысы орындаушымен жедел түрде кәсіпорын басшылығына жеткізілуі тиіс.

Пәрменділік принципі өндірістік қызмет барысына және оның қорытындысына  белсенді әсер етуге, яғни, жетіспеушіліктерді, санаудағы қателіктерді, салақтықты уақытылы анықтауға мүмкіндік береді. Осы принцип экономикалық талдау материалдарын кәсіпорынды басқаруға  пайдалануға, нақты іс-шараларды  дайындауға, жоспарлық мәліметтерді негіздеуге, түзетуге және анықтауға  мүмкіндік береді.

Экономикалық талдау жүзеге асырылатын соңғы принцип - бұқарашылдық принципі. Бұл экономикалық талдау барысында озық тәжірибелерді неғұрлым анықтауға және қолда бар шараушылық ішілік қорларды пайдалануға мүмкіндік  беретін кәсіпорын жұмысшыларының кең шеңберін аналитикалық  жұмысқа  жұмылдыруды білдіреді.

Талдау мақсаттары:

1. Қаржы жадайының көрсеткіштерінің өзгеруін анықтау.
2. Қаржы жағдайына ықпал ететін факторларды анықтау.
3. Сандық және сапалық өзегерулерді бағалау.

 

Талдауның нәтижелері мыналарға  қажет:

• Қаржы менеджерлеріне;
• Құрылтайшыларға;
• Кредиторларға.

 

Кәсіпорынның экономикасының талдау маңызды тәсілі – салыстыру. Ол процестерді келесі жағдайларда  өлшеу үшін қолданылды:

1. Жоспардың орындалууын бағалау кешінде.
2. Кәсіпорынның бағытың, динамикасынмен даму тэнденциясын анықтау кезінде.
3. Алдынғы тәжірибені жалпылау үшін.
4. Жұмыстың тиімділігін арттырудың ішкі және сыртқы резервтерін іздестіру.

 

Талдаудың кезеңдері:

1. Есептік кезеңдегі қаржы көрсеткіштерін өзгеруін және кәсәпорынның қаржы жадайын алдын – ала болжау, бағалау.
2. Кәсіпорынның төлеу қабілеттілігін және қаржы тұрақтылығын талдау.
3. Кәсіпорынның баланстың өтімділігін және несиені өтеу қабілеттілігін бағалау.
4. Айналым активтерінің айналымдылығын талдау.
5. Қаржы нәтижелерін талдау.

 

Талдаудың базасы:

• баланс
• пайда және залал туралы есептеме;
• ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептеме.

 

Кәсіпорынның экономикасын талдаудың негізгі мазмұны:

1. экономикалық заңдармен факторларының әсрінің арқасында экономикалық үдрістерді және өзара байланысын анықтау;
2. бизнес жоспардың ғылыми негіздемесі, оның орындалуына баға беру;
3. оң және теріс факторларының және сандық өлшеудегі әрекеттерін анықтау;
4. үздік тәжірибені негіздеу, тиімді басқару, шешімдерін қабылдау;
5. шаруашылық дамудың тэнденцияларын шешіп резервтерін анықтау.

 

2. Экономикалық талдаудың әдісі мен тәсілдері.

 

Кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын талдау негізгі көрсеткіштері  арасында өзара байланысты құрылымдандыруға мүмкін беретін әдістер мен амалдар  жинтығы көмегімен жүргізіледі. Абсолютті көрсеткіштерді талдау бұл  бухгалтерлік есепте көрсетілген берігендерді танып білу: кәсіпорынның мүлігінің  құрамы, қаржылық салымдардың құрылымы, меншікті капиталдың қалыптасу көздері, қарызға алынатын қаражаттар мөлшері  өткізуден түскен түсім көлемі, пайда  мөлшері анықталады. Көлденен (уақыттылық) талдау – бқл өткен кезеңмен өткізуден  есеп берудін әрбір айқындамасын салыстару, ал ол баланс баптарының және топтарының өзгеру бағытын айқындауға және оның негізінде базистік өсу  қарқындарын есептеуге мүмкіндік  береді.

Тікелей құрылымдық талдау қорытындылық қаржылық көрсеткіштер құрылымын  анықтау, яғни жалпы нәтижелік көрсеткіштері  есеп берудегі жеке баптардың үлес салмағын айқындау мақсатта жүргізіледі.

Трентілік талдау бірқатар жылдарға есептілігін әрбір айқындамасын салыстыруға және трентіні анықтауға  негізделген.

Тренттік көмегімен келешекті, болжамдық талдау жүргізіледі.

Қаржылық экономикалық талдаудың  баст әдісі.

Қаржылық аналитикалық коэффициенттерді есептеу болып табылады.

Қаржылық коэффициенттер пайдаланушыларды әр – түрлі топтарына: акционетлерге, менеджерлерге, талдаушыларға  қажет. Мұндай коэффициентерді талдау – бұл есептің жеке айқындамалары  немесе есептіліктің әр түрлі нысандары  айқындамалары арасында ара қатысты  есептеу, олардң өзара байланысын анықтау.

Кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын алдын ала бағалау үшін жоғарыда келтірілген көсеткіштер  топтары өз араларында сапалық айырмашылықтары  бар бірінші және екінші сыныптарға бөлінеді.

Көрсеткіштер тобының  екі сыныпқа бөлінуі елеулі шамада қарастырылып отырған талдаушылық  құрамның жеткіліксіз дамығандығының салдары.

Кәсіпорының қаржылық экономикалық жағдайынталдауды жүргізу үшін ақпараттық база болып бухгалтерлік есептілік  есеп еру қызмет етеді. Ұйымның (шарушылық  субъектінің) есеп берушілігі – бұл  нәтижелерді сипаттайтын және өткен  уақытқа оның жұмысының жадайын  бейнелейтін көрсеткіштер жүйесі.

Есеп берушілерге ағымдағы есепті барлық түрлері кірістелген.

Соның арқасында есеп беруден  кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің барлық түрлерін бейнелеу мүмкіндігі қамтамасыз етіледі. Есептеулер құрайтын мәліметтер бойынша басқарушылық (ішкі) және қаржылық есеп беру екі бөлінеді.

Жоғарыда айтылып кеткенде, кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайынталдау негізінен қаржылық бухгалтерлік есеп беруіне сүйенеді.

Кәсіпорының қызметі туралы көп түрлі экономикалық ақпарат  және сол қызметті талдаудың көптеген тәсілдері бар.

Сыртқы қаржылық есеп берудің  берілгендері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың классикалық  тәсілі болып табылады. Оның жүргізілуі келесі сатылардан тұрады:

1. Ақпараттарды жинақтау және оның дұрыстығын бағалау, талап етілітін уақыт кезеңіне бухгалтерлік есеп беру нысанына берілгендерді іріктеу. Бухгалтерлік есеп берудің типтік нысандарының аналитикалық нысанға өзгеруі.
2. Есеп құрылымы мен көрсеткіштер өзгерісін сипаттамасы.
3. Талдаудың негізгі бағыттары бойынша көрсеткіштерді есептеу және топтау.
4. Зерттелінетін кезеңге көрсеткіштер топтарын айқындау және өзгерту.
5. Негізгі зерттелінетін көрсеткіштер мен нәтижелер дәйектемесі арасында өзара байланысты белгілеу.
6. Кәсіпорынның қаржылық экономикалық түйінді дайындау.
7. «Тар орындарды айқындау және резервтерді іздестіру».
8. Кәсіпорынның қаржылық экономикалық жағдайын жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.

 

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау құрылымы бас негізгі блок параметрлерді балаудан тұрады:

1. Баланстың құрамы мен құрылымы;
2. Кәсіпорын қаржылық орнықтылығы;
3. Кәсіпорын өтімділігі мен төлем қабілеттілігі;
4. Рентабельділігі;
5. Іскерлік белседілігі.