Экология ( лат. оіkos – үй, баспана;
logos – ілім) – жеке организмнің қоршаған
ортамен қарым-қатынасын, ортаға бейімделу
заңдылықтарын, сондай-ақ организм деңгейінен
жоғарырақ тұрған биологиялық жүйелердің – популяциялардың, организмдер қауымдастықтарының,экожүйелердің, биосфераның ұйымдастырылу
және қызмет атқару заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Экология терминін
ғылымға енгізген Э.Геккель (1866). Экология ғылымы жедел
дамып, көптеген жаңа салалары пайда болды.
19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар
негізінен жекелеген факторлардың, әсіресе
климаттық факторлардың, организмдердің таралуы
мен сан динамикасына әсерін зерттеді.
Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас
құрылымдық бірлік түзетін организмдер
қауымдастықтары (қ. Биоценоз) туралы ұғым
да осы кезде қалыптаса бастады (К.Мәбиус,
1877; С.Форбс, 1887). 20 ғасырдың басында Экология жеке
ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал
“экологияның алтын ғасыры” аталған
20 – 40-жылдары популяциялар мен қа-уымдастықтарды
зерттеудің басты бағыттары айқындалып, Экологияның негізгі
ережелері мен заңдары тұжырымдалды: Ф.Клементс
(1916) биоценоздардың өзгеріп, дамитынын
және бұл бейімделушілік сипатындағықұбылыс екендігін
көрсетті; А.Тинеманн (1925) өнім ұғымын енгізді,
ал Ч.Элтонның Э. бойынша алғашқы оқулығында
(1927) биоценоздарда жүріп жатқан процестердің
заңдылықтары көрсетіліп, трофикалық
қуыс ұғымына анықтама берілді, Экологиялық
пирамидалар ұғымы тұжырымдалды; 1926 жылы
В.И. Вернадскийдің “Биосфера” атты кітабы
жарыққа шығып, онда алғаш рет Жердегі
бүкіл тірі организмдер жиынтығының –
“жердің тірі затының” ғаламдық рөлі
айқын көрініс тапты. А.Тенсли (1935) және
В.Н. Сукачев (1940) еңбектері бірімен бірі
өзара тығыз байланысқан, қоршаған физикалық
ортамен зат және энергия алмасып отыратын
организмдер кешені туралы көзқарастардың
дамуына,экожүйе және биогеоценоз ұғымдарының
қалыптасуына әкелді. Популяция санының
ауытқуларын, популяциялар арасындағы
әсерлесулерді сипаттайтын матем. модельдер
құру (А.Лотка, В.Вольтерра, 1925, 1926), сол
модельдерді эксперимент барысында тексеру
(Г.Ф. Гаузе, 1934) сияқты, қазіргі теория
Экологияның негізін құрайтын зерттеулер
де сол жылдары қалыптаса бастады.
20 ғасырдың 60 – 70-жылдары, бұған дейін негізінен биолог мамандардың
арасында ғана қолданылып келген “экология”
термині кенеттен көпшілік арасында ең
танымал терминдердің біріне айналды.
Осы жылдары, табиғат пен адамзат арасындағы
қайшылықтардың үдей түсуіне байланысты,
қоршаған ортаның ластануы, қоршаған ортаның
ахуалы, халық санының өсуі, азық-түлік пен энергия қорларын
пайдалану сияқты мәселелер ғылымның
әр түрлі салаларында зерттеліп, бұқаралық
ақпарат құралдары бетінде кеңінен талқылана
бастады және бұл процесс әлі де жалғасын
табуда. Соның нәтижесінде Экологиялық
дүниетаным жаратылыстану ғылымдары ғана
емес, көптеген қоғамдық ғылымдарға да
енді, Экологияда көптеген жаңа бағыттар
пайда болды. Бұл бағыттар мен салалардың
бірқатары Э.Геккель негізін қалаған биологияЭкологиядан әлдеқайда
алшақ жатыр. Кейбір “экологиялық” деп
аталып жүрген ғылым салаларының қазіргі
күнге шейін нақты шекаралары белгіленіп,
еншісі ажыратылған жоқ және солардың
барлығын қанағаттандырарлық ортақ анықтама
беру оңай емес. Экологиялық ғылымдардың
соншалық сан алуан болуына қарамастан
осы күнгі Экологияның барлық салалары
мен бағыттарының негізінде организмдердің
қоршаған табиғи ортамен қарым-қатынасына
арналған іргелі биология идеялар жатыр.
Мысалы, бірінен бірі соншалық алшақ көрінуі
мүмкін, өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін
жерсіндіру, егістікке берілетін минералдық
тыңайтқыштардың мөлшерін белгілеу, дәрі-дәрмектердің
емдік мөлшерін анықтау, атмосфераға шығарылатын
немесе су қоймаларына төгілетін ластаушы
заттардың шектік концентрацияларын есептеу
сияқты шаралардың негізінде Экологиядағы
шектеуші факторлар ережесі мен толеранттық
заңы жатыр.
Экология – организмдердің бір-бірімен
және қоршаған табиғи ортамен әсерлесу
заңдылықтарын зерттейтін іргелі табиғаттану
ғылымы деп анықтама беруге болады. Жедел
дамып келе жатқан және шекарасы көмескі
Экология салаларының қатарында адамның
қоршаған ортамен қарым қатынасын зерттейтін
әлеуметтік экологияны атап өткен жөн:
- 1) ең жалпылама түрде – қоғамның география, әлеуметтік және мәдени ортамен, яғни адамды қоршаған ортамен ара салмағын зерттейтін ғылыми пән;
- 2) адамзат қоғамының табиғи ортамен әсерлесуін және өзара байланыстылығын зерттеу арқылы табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылым негіздерін жасайтын, сол арқылы табиғатты сақтап, адамның тіршілік ету ортасын оңтайландыруды көздейтін ғылыми пән. Әлеуметтіу Экологияның негізгі міндеті – адамзат қоғамының және оның жекелеген аймақтық топтарының табиғатпен әсерлесу заңдылықтарын зерттеу негізінде жаңа табиғи-мәдениеттендірілген ортаны жобалау;
- 3) жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын қарастыратын адам экологиясының бір бөлігі;
- 4) адамдардың іс-әрекеттерін және сол іс әрекеттерді өзге адамдардың түсінуін, жеке тұлға немесе ұжым ретінде әлеуметтік-психология тұрғыдан баға беруін зерттеу.
Зерттеу нысаны ортақ болуына байланысты
әлеуметтік Экология адам Экологиясымен
ұштасады. Экологияның негізі биологияда
жатқанымен, қазіргі кезде ол шын мәнінде биология
шеңберінен шығып, көптеген салалары қолданбалы,
экономика, қоғамдық ғылымдарға ұласады.
Көпшілік қауымға Экологияның биология негізінен
гөрі оның табиғатты қорғау, табиғат қорларын
ұтымды пайдалану (табиғатты пайдалану)
сияқты қолданбалы қырлары немесе өнеркәсіптік Экология, агроэкология, урбоэкология, адам
Экологиясы сияқты салалық бөлімдері көбірек
танымал. Экологияның барлық салаларының
теориясы негізін құрайтын биология Экологияны
немесе жалпы Экологияны айрықша қарастырған
жөн. Биологиялық экология – негізінен
биол. жүйелерге әсер етуші қоршаған орта
факторларының үш тобын (абиотикалық фактор,
биотикалық фактор, анторопогендік фактор)
және жердегі тірі материяның ұйымдастырылуының
төрт деңгейін (дара организмдер деңгейі,
популяциялар деңгейі, экожүйелер деңгейі,
биосфера деңгейі) зерттейді. Тиісінше,
дара организмнің немесе белгілі бір түрге
жататын организмдер тобының қоршаған
орта жағдайларымен, әсіресе физикалық
ортамен қарым-қатынасын зерттейтін бөлімі
аутэкология деп аталады; популяциялардың
құрылымы мен сан динамикасы, популяция санының
реттелу механизмдері, жойылып кету қауіпі
төнген түрлерді сақтау, шаруашылық мәні
бар түрлер мен олардың жекелеген популяцияларын
сүйемелдеу немесе керісінше санын шектеу
сияқты мәселелермен демэкология (популяциялық
Экология) шұғылданады; өсімдіктерден,
жануарлардан және микроорганизмдерден
тұратын күрделі жүйелердің құрылымын,
дамуын, орнықтылығы мен өнімділігін,
аталған организмдер топтарының арасындағы
сан алуан әсерлесулерді, олардың бір-бірімен
және физикалық ортамен зат және энергия
алмасуын зерттеу синэкологияның үлесіне
тиеді. Жер биосферасының тіршілік ортасы
ретіндегі ерекшеліктерін, қалыптасу
тарихын, құрылымы мен қызмет атқару заңдылықтарын,
адамның шаруашылық және өзге де әрекеттеріне
байланысты биосферада болып жатқан өзгерістерді,
биосфераның келешегі мәселелерін глобалдық Экология (ғаламдық Экология)
зерттейді. Глобалдық Экологияның теориясы
негізін В.И. Вернадский тұжырымдаған
биосфера туралы ілім құрайды. Қорыта
айтқанда, биология пән ретінде, Экологияға
әр түрлі деңгейдегі биология жүйелердің
қоршаған орта жағдайларымен әсерлесе
отырып қалыптасуы, дамуы және тұрақты
қызмет атқаруы жөніндегі ғылым деп қарастыруға
болады. Оның зерттеу бағыттары ортаға
бейімделудің экологиямеханизмдері, популяциялардың
санын реттеу, өнімділік процестерін басқару,
табиғи және антропогендік ценоздардың
орнықтылығы, экологиялық индикация, Экологиялық
мониторингсияқты проблемалар төңірегінде
шоғырланады.
Экология ғылымының міндеттері
Қазіргі жалпы экологияның негізгі зерттеу
нысандары жоғары биологиялық жүйелер
(популяциялар, биоценоздар, экожүйелер,
биосфера) және олардың уақыт пен кеңістік
аралығындағы өзгерістеріне байланысты
түрлі міндеттерді қамтиды. Олар:
1) организмдердің әр түрлі топтарының
(популяциялардың, түрлердің және
т.б.) сыртқы орта факторларымен
өзара қарым-қатынастарын және
олардың тіршілік ортасына әсер
ету заңдылықтарын зерттеу;
2) биоценоздардағы көптеген түрлер популяцияларының бір-бірімен байланыс заңдылықтарын
зерттеп анықтау;
3) тіршілік ортасы мен популяциядағы дара сандарының бір-біріне тәуелділігін
зерттеу;
4) популяциялардағы тіршілік үшін күрес
заңдылықтары мен табиғи сұрыпталу бағыттарын
зерттеу;
5) орта жағдайларының организмдерге және олардың популяциялық жеке
топтарына әсерін зерттеу;
6) адамның табиғатты тиімді пайдалану
жолдарын және орта жағдайларына антропогендік
факторлардың әсер етуін алдын ала болжауға
байланысты зерттеулер жүргізу;
7) ауыл шаруашылығы зиянкестерімен
күресу үшін биологиялық әдістердің
тиімді тәсілдерін анықтап, қолданысқа
енгізу;
8) өндіріс процестеріне жаңа қалдықсыз
технология тәсілдерін кеңінен енгізуге
арналған зерттеулер жүргізу.
] Экология ғылымының казіргі басты стратегиялық міндеті
Экология ғылымының казіргі
басты стратегиялық міндеті — биосфераның
құрамды бөлігі ретінде адамзат қоғамының
табиғатпен өзара карым-қатынасының үйлесімділігін
сақтауға негізделген ғылыми теорияларды
дамыту.Тіршілік өрісінің маңызды қыры
климат және топография секілді фақторлармен
катар шеқтеулі аумақ немесе басқа ресурстар
үшін бәсеке күресіне түсе алатын басқа
тұрлердің болуы. Сонымен бірге экологияның
кезек күттірмейтін іргелі міндеттері
мыналар:
а) табиғат байлықтарының қорын
азайтпай-ак экологиялық кауіпсіздікті
қамтамасыз ету;
ә) өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы
өндірістерінің экологиялық негіздерін
жетілдіре түсу;
б) экологиялық мәселелерді шешуде әлеуметтік
және экономикалық механизмдердің тиімді
жолдарын жасап шығару;
в) табиғатты пайдалануды басқарудың ұйымдастыру-құкықтық
мәселелерін дұрыс шешу;
г) әлеуметтік-экологиялық болжаулардың
әдістерін дамыта түсу.
Экологиялық дағдарыс – қоғам
мен табиғат арасындағы қатынастарда
қарама-қайшылықтың күрт шиеленісуі.
Қоршаған ортаны қорғау және дамыту жөніндегі
халықаралық конференциялар (Стокгольм,
1972, Рио-де-Женайро, 1992) Экологиялық
дағдарысты қазіргі заманның ғалами
мәселелерінің бірі деп ресми
түрде таныған. Экологиялық дағдарыс
20 ғасырдың 2-жартысынан бастап күшейе
түскен шектен тыс антропогендік
ықпалдың салдарынан жаратылыста табиғи
үдерістердің бұзылуынан (ғылыми-технология
революцияның болжап білуге болмайтын
зардаптары, энергияны тұтынудың
көбейе түсуі, қазба отынды жағу, демографиялық
дүмпу, қарулы қақтығыстар) пайда болды.
Экологиялық дағдарыстан
экология апатты ажырата білу керек:
дағдарыс адамның белсенді әрекетінен
болатын қайтымды күй, апат – қайтымсыз
құбылыс, адам мәжбүрлі түрде енжар,
зардап шегуші тарап (мысалы, ұзаққа созылған
қуаңшылық, малдың жаппай қырылуы). Қоршаған
ортаның ластануы адамның, әсіресе
өндірістің әсері нәтижесінде түрлі
нысандарда көрініс табады. Олар: контоматация
(ортаның инертті материалдарға
қанығуы), уыттану (хим. активті субстанциялармен
қанығу, радиациямен ластану, ұзақ жасайтын
радионуклидтермен ластану), электро-магниттік
детериорация, деструкция (табиғи құрылымдардың
бұзылуы), пейоризация (ландшафт әсемдігінің
бұзылуы), т.б. Бұл нысандар көбінесе
кешенді түрде әрекет етіп, табиғи
үдерістерді қатерлі түрде бұзады,
сөйтіп, сайып келгенде, биосфераның
түгел азып, өркениеттің опат болуына
апарып соқтырады. Қазіргі жағдайда
ғалами қауіпті үш үрдіс байқалып
отыр. Олар: атмосфера құрамының
өзгеруі; осының салдарынан “парникті
әсердің” күшеюі және климаттың жыли
бастауы, мұның өзі мұздың еріп, мұхит
деңгейінің апатты түрде көтерілуіне
апарып соқтыруы мүмкін; жер төңірегінің
ғарыштық аппараттардың қалдықтарымен
ластануы. Бұдан басқа қосалқы
ғалами ауқымдағы төрт үрдіс те қатерлі.
Олар: әлемдік мұхиттың мұнай қабыршағымен
ластануы, мұның өзі гидросфера мен
атмосфера арасындағы энергия алмасу
мен масса алмасуды бұзады; жануарлар
дүниесі мен өсімдіктер дүниесінің
түрлік құрамының және олардың зәузаттық
қорының қысқаруы; Жер бетіндегі
тіршілікті Күннің қатал ультракүлгін
сәулесінен қорғайтын озон қабаттың
қысқаруы; оттектің басты “фабрикасы”
орманды шабу, кесу (дамушы трофикалық
елдерде) салдарынан да, қышқыл қалдықтарынан
зақымдануы салдарынан да оның азып-тозуы.
Кейбір аймақтарда Экологиялық дағдарыс
экология қасірет деңгейіне жетті
(Арал өңірі, Семей полигоны аймағы,
Чернобыль, Гималай аймағы, Амазония,
көптеген индустриялық агломерациялар).
Қазіргі кезде Экологиялық дағдарыстың
жай-күйі ұғынылды, тиісті ғылыми орталықтар,
әлемдік ауқымдағы институттық,
ұлттық деңгейдегі органдар – министрліктер
дәрежесіндегі органдар құрылды. Тиімді
экология саясаттың ғылыми негіздері
тұжырымдалды, Экологиялық дағдарысты
шиеленістіретін бірқатар әрекеттерге
жол бермеу (қазба отынды тұтыну
көлемін қысқарту, энергияның экология
қауіпсіз көздерін пайдалануға көшу,
озон қабатын бұзатын заттардың
шығарылуын қысқарту, кит тәрізді
жануарлар мен басқа да жануарлардың
түрлерін аулау кәсіпшілігіне тыйым
салу, т.б.) жөніндегі халықаралық
уағдаластыққа қол жеткізілді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Ж. Ж. Жатқанбаев « Экология негіздері
»
2. Ә. Бейсенова, А. Самақова, Т. Есполов,
Ж. Шілдебаев
« Экология және табиғатты тиімді пайдалану
»
3. Ұ.Б.Асқарова « Экология және қоршаған
ортаны қорғау »