қаржы және несие

Орталық банктер капиталдары мен  баланстарының масштабы мен операцияларын  модифициялап  ерекшеленеді. Осының өзінде орталық банктің негізгі міндеті өзгеріссіз қалады және ақша-несие ағымын реттеудегі мемлекет пен басқа сфералардың арасындағы делдалдық айналымының және ұлттық валюта курсының бір қалыптылығына жауап береді.

Орталық банктердің толық қызметі  олардың функциялары арқылы көрінеді:

- мемлекеттегі ақша айналымының жағдайы, ақша массасы, ақша массасының құрылымы тәуелді болатын ақша эмиссиясын (айналымға банкноттарды шығару) жүргізу. Ақша эмиссиясы – бұл банктің жай ғана ұйымдық-техникалық операциясы емес, көптеген факторларға: шығарылатын банкноттардың қамтамасыз етілуімен, банкноттардың тауар айналымымен байланысымен, мемлекеттің ақшаға деген қажеттілігімен, ақша айналымының бірлігімен (қолма-қол және қолма-қол емес айналым) байланысты қиын экономикалық шешім.

- Кассалық резервтың басқа несиелік-қаржылық мекемелерде сақталуы және аккумуляциялануы, коммероциялық банктердің несиеленуі. Орталық банкті мемлекеттегі “банктердің банкі” етіп көрсетеді. Ол іскерлік фирмалармен және халықпен операциялар жүргізбейді және осы арқылы банктік жүйедегі өзінің ерекше орнын көрсетеді. Бұл функция мемлекеттің ақша-несиелік саясатымен тығыз байланысты.

- “мемлекет банкі” функциясы өзіне мемлекеттің алтын-валюталық резервінің сақталуын, несиелер берілуін және үкіметтік органдар үшін есеп айырысу операцияларының орындалуын, мемлекеттік құнды қағаздармен операциялардың іске асырылуын, үкіметтік қарыздарды орналастыруын қосады.

- Орталық банктер өздерінің халықаралық функциясында шетел валютасының қоры мен басқа елдердің банктерінің құралдарын сақтаумен, шетел мемлекеттерінің орталық банктерімен аударым және есеп айырысу операцияларын іске асырумен, алтын және шетел валютасымен операциялар жүргізумен айналысады.

- “Экономиканы реттеу”, функциясы ақша-несие саясаты арқылы көптеген елдерде кеңінен дамыды. Көрсетілген функция көптеген елдердің орталық банктерінің қазіргі этаптағы ең тиімдісі, айтылған функциялардың барлығымен байланысты, қоғам дамуындағы банктердің ролінің өсуіне бағытталған.

Қорыта келгенде, орталық банктің  ролі экономиканы төлем құралдарымен, есеп айырысу жүйесімен, іскер банктердің жұмысын қадағалаумен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету.

 

10 Лекция жоспары

1. ҚР Ұлттық банкінің активті  және пассивті операцияларының  сипаттамасы 

2. ҚР Ұлттық банкінің қызметтері 

3. ҚР Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты

 

1. ҚР Ұлттық банкінің  активті және пассивті операцияларының  сипаттамасы 

Ұлттық банк пассивті және активті  операцияларды жүзеге асырады. Пассивті деп банктік ресурстар құралатын  операцияларды атайды.

Қазақстан  Ұлттық банкінің пасивті операциялар құрамына :

-    оның жарғылық капиталын құру;

-    резервтік капитал;

-    ақша эмиссиясы;

-    2-ші денгейдегі банк резервтерін сақтау;

-    Қаржы министірлігінің қаражаттары;

-    жеке тұлғалар салымдарын Қазақстан кепілдік (сақтау) қорының қаражаттары кіреді.

Ұлттық банк ресурстарының басты  көзі болып ақша эмиссиясы (оның үлесіне  барлық пассивтердің 40% -дейін кіреді) табылады. Ақша эмиссиясы Ұлттық банктің  монопольдік құқығы болып табылады. Ол номиналдар құрлымын, банкнотолармен тиындардың дизайнын анықтайды, сонымен және олардың дайындалуын қамтамасыз етеді.

Ұлттық банкінің жарғылық капиталы алынған немесе таза табыстан есептеу  жолмен 20 миллиард қазақстандық  теңгеден  кем емес мөлшерде құрылады.

Резервтік капитал жарғылық капитал мөлшерінде құрылады, таза табыс есебінде толықтырылады. Ол жоғалтулардың орнын басу үшін және жүргізілген операциялар шығындарын жабу үшін негізделген.

Активті операциялар- банктік ресурстарды  орналастыру бойынша операциялар.

Ұлттық банктің активті операциялар тобына:

- есептік-ссудалық операциялар;

- бағалы қағаздарға салымдар;

- алтынмен және шетелдік валюталармен  операциялар.

2. ҚР Ұлттық банкінің  қызметтері 

Қазақстан   Республикасының  Ұлттық банкінің  негізгі  функциялары

«ҚР  Ұлттық Банкі туралы» заңға енгізілген  өзгертулерге  сәйкес Қазақстанның  Ұлттық  банкі келесі  негізгі қызметтерді атқарады.

-    ҚР-да  мемлекеттік ақша-несие саясатын  жүргізу;

-    ҚР-сы  территориясында банкноталармен  тиындардың  эмиссиясын жүргізу;

-   Банктердің  банк  қызметтерін жүргізуі

-   Банктің қаржы бойынша кеңесшісінің, Үкімет агентінің және басқа мемлекеттік оргындардың олардың келісімдері бойынша қызметтерін жүргізу;

-    Төлем жүйесінің қызмет етуін ұйымдастыру;

-    ҚР-да валюталық реттеу және валюталық бақылау жүргізу;

-    Қазақстан Ұлттық банкінің алтын валюталық активтерін басқару.

Ұлттық банк - бұл елде мысалы қарызға  төлеуде міндетті заңды төлем  құралдарын банкноттарды шығаруға эмиссиялық құқығы бар жалғыз ғана мемлекеттік  орган. Олар қолма-қолсыз эквивалент алумен банктерге сату формасында Ұлттық банкпен эмиссияда шығарылады.

 ҚР  Ұлттық банкі банкноталар  мен тиындардың тұтынуға қажетті  санын анықтайды, олардың дайындалуын  қамтамасыз етеді, оларды сақтау  жою және қолма-қол ақша құралдарын  инкассациялау тәртібін анықтайды. Қазақстан Ұлттық банкі барлық орталық банктер сияқты “банктердің банкі” деп аталады. Ол басқа қаржы- несие институттарымен бәсекелеспейді және өз қызметінде пайда табу мақсатын қоймайды. Оның клиенттері-бұл комерциялық банктер және басқа несиелік мекемелер.

Қазіргі қаржылық орта жағдайында Ұлттық банк елдің басқа банктері арасында өзара талап етумен міндеттерге  негізделген қолма-қолсыз есептеулерді атқара отырып делдал қызметін жүргізеді..

Ұлттық банк басқа елдердің орталық банктерінде, халықаралық қаржы-несие институттарында Қазақстанның мүдделерін ұсынады қайда мемлекетаралық қарым-қатынастар орталық банк денгейінде жүргізіледі.

Үкімет банкирі ретінде –  ұлттық банк мемлекеттік экономикалық бағдарламаларды ұсынады , мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастырады, 2-ші денгейдегі банктерге несие ұсынады, есеп беру операцияларын жүргізеді, елдің алтын валюталық резервтерін сақтайды.

Жоғарыда айтылған Ұлттық Банк қызметтері   барлық орталық банктерге сәйкес келеді.

 

3. ҚР Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты

Қазақстанның Ұлттық банкісі ақша-несие  саясатын өткізу  және өңдеу, оның негізгі  бағыттарының дамуын анықтайды, ақша-несие  саясатының негізгі құралдарын таңдайды, несие, депозит және ақша массасының статистикалық мәліметтер базасын құрайды, біздің және басқа мемлекеттердің ақша-несиесіне және экономика мәселелеріне зерттеу жүргізеді, ақшаның бағдарламасын құрайды және оның жүзеге асырылуын бақылайды. Жыл сайын, Ұлттық банк ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын анықтайды. Оның ішінде негізгі көрсеткіштер бойынша сандық бағыттар көрсетіледі.

2003 жылы Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкідегі ақша-несие саясатының  жалпы экономикалық жағдайын  жақсарту дүние жүзінде, сол  сияқты мемлекеттерде де жүзеге  асырылды. Осы кезеңнің негізгі артықшылығы мыналар болып табылады: қаржы жүйесінің барлық сегментін байланыстыру және бір қалпын сақтау, қаржы секторындағы халықтың жинағына жағымды жағдай жасау, нақты экономикалық сектордағы қаржы құралдарын және несиелеу механизмін дамыту, сонымен бірге инфляцияның 6 процентке дейінгі қарқынын ұстау.

Ұлттық банк ақша-несие саясатының мақсатына жету үшін мына құралдары  қолданды: ашық нарықта мемлекеттік  бағалы қағаздармен операциялар  жүргізу, марапаттау ставкаларын құру, қорлардың міндетін минималды  нормасын реттеу.

«Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің ақша-несие саясатының негізгі  бағыты» 2002-2004 жылдарға орай шешуші сәті болып, ақша-несие саясатының үш жылдық кезеңі, яғни алтын-валюта активі және ақшалы база бойынша мақсатты көрсеткіштердің анықталуы ішкі баға өзгерістерінің инфляциялық таргеттеуге баяу өтуі және дайындығы деп аталды.

Инфляциялық таргеттеу өзіне сындарлы элементтердің қатарын қосты. Оның негізгілері болып:

1.  Инфляцияның орташа мерзімді сандық жоспарланған көрсеткіштерін көпшіліктің тағайындауы.

2.  Ақша-несие саясатының негізгі ұзақ мерзімді бағыты ретінде бағаның тұрақтылығы жайлы институционалдық келісім.

3.   Аралық мақсаттарға негізделген төмен көңіл бөлумен сипатталатын ауқымды ақпаратқа сүйенетін орталық банк бағдарламасы.

4.  Ақшалай реттеу органдарының мақсаттары мен жоспарлары туралы қоғамды хабардар етуін ақша-несие саясаты арқылы жүзеге асыру.

5. Жоспарлы көрсеткіштерге жетудегі реттеуші органдарының жауапкершілігінің жоғарлауы.

Инфляцияны таргеттеу жоғарыда көрсетілген элементтердің өзара байланысын болжайды. Қайтсе де орташа мерзімді кезеңдегі қалған төрт элемент соңғы элементтің қатысуын талап етеді.

Ақша – несие саясаты ол конъюнктура  мен ұдайы өндіріс процесін реттеу мақсатында ақша – несие саласында  монетарлы билік басындағылармен қабылданатын өзара байланысты шаралар кешені

Ақша – несие саясаты (ағылшынша  – monetary policy) – бұл айналыстағы  ақшаға ықпал ететін үкімет саясаты

«Тар» және «кең» ақша – несие  саясаты болады. Тар саясат валюталық  нарықтағы басқыншылық, пайыздық ставкаларға ықпал ететін есептік саясат көмегімен тиімді валюталық курсқа жету бойынша құралдарды қамтиды. Кең саясат айналыстағы ақша массасына ықпал ету арқылы инфляциямен күресуге бағытталған

 

 

11 Лекция жоспары

1. Жалған капиталының түсінігі

2. Бағалы кағаздар – жалған  капиталының түрі ретінде 

3. Акционерлік қоғамы: түсінігі, мәні  және түрлері

 

1. Жалған капиталының  түсінігі

Латын  тілінен  аударғанда  «айдан  қурастырылған»  деген  мангиомы  білдіреді.  Жалған  капиталдың  неғізін салушы  болып  неміс  экономисті  Карл  Маркс  табылады. Жалған  капиталдың  қалыптасуына  несие  жуйесі  және  іс - әрекет  сферасындағы  қаржылық  делдал  негіз болған. Карл  Маркс  бул  капиталдың  бірнеше  формасын  боліп  корсеткен. Олар: банктік  вексель  және  банкнота. Несиені  айналымға  «несие  қуралы»  ретінде  сала  отырып  банктер  оларды  пайыздық табыс  әкелетін  капитал  ретінде сала қарастырылады. Несие эмиссиясы  қалыптасатын  банкте  ол  жалған  болып  табылыды. Жалған  капиталдың  басқа  формасы  ретінде мемлекеттін  қарыз  капиталы  табылады. Олар  өз  меншік  иелеріне  табыс  әкелетін  облигациялар  ретінде  қарастырылады.

2. Бағалы кағаздар  – жалған капиталының түрі  ретінде 

Жалған  капитал  қунды  қағаз  ретінде (акция, облигация) өз  меншік  иелеріне тускен  пайданың бір  бөлігін, яғни  дивидент  немесе  пайыз  турінде  табыс  тауға  жол  ашады. Бүл  капитал  «қарыздық  тауға  айналу» нәтижесінде  пайда болады. Құнды  қағаз  бойынша  жалған  капиталдың  бағасы  кезегінде  капиталдандырылған  табыс  ретінде  қарастырылады. Жалған  капиталдың  ссудалық  капиталдан  айырмашылығы, қунды  қағаз – бул  ссудалық капиталды  ауыстыруында.

Жалған  капитал  және  оның  формалары. 

Несиенің  және  капиталдың   өндірістің  дамуы  негізінде  қунды  қағаздар: акция  және  облигациялар  пайда  болған. Қунды  қағаз – бүл кәсіпорынға  немесе  оның  ссудалық  негізін  қүрайтын  сонымен қатар  қосымша  дивидент  және  пайыз  түрінде  табыс  алуға  құқық  берілді.

Акцияның  меншік  иелісі  жыл  сайын  дивидент  турінде  табыс  алады, ал  облигацияның  меншік иелісі  белгілі  бір  мерзім бойынша  белгілі  бір пайыз  алады.

Жалған  капитал – бүл  қүнды  қағаз  түріндегі  және  оның  меншік  иесіне  белгілі  бір  мерзімде  қосымша  пайыз  немесе  дивидент түрінде  табыс алуға  мумкіндіқ келбеті  болып  табылыды.

Жалған  капиталдың  көлемі  акциялардың, облигациялардың  және басқа  қүнды  қағаздардың бағасының  сомасымен  теңес – тіреледі. Жалған  капиталдың  көлемі  оның  өзімен  келетін  табыс  көлемімен  емес  керісінше  қүнды  қағаз  бойынша  табыстың  көлемінің  анықталады.

3. Акционерлік қоғамы: түсінігі, мәні және түрлері

Құнды  қағаз  ретінде Жалған  капитал әр  түрлі  формада  болады. Олардың  ең  негізілері  болып:

1. Акциялар

2. Капиталдандырылған  кәсіпорындардың  облигациялары.

3. Мемлекеттік  қарыздардың  облигациялары.

4. Ипотекалық  банктердің  салым  қағаздары.

Акцияларды  шыгарушы  ретінде  курделі  кәсіпорындар  ылғи  өз  меншігінде болатын  және  қайтарымыз турдегі өзіндік  капиталды  қурастырады.

Акцияға  қарағанда  облигация  – бул  өз меншік  иесіне  жыл  сайын  қатаң  турді, пайыз негізінде  табыс әкелетін  қарыз беруші  болып табылыды. Акциялардың курсы екі факторға  байланысты  өзгереді. Акция бойынша дивидентердің көлемінің өзгеруі негізінді және  пайыздардцң мөлшерінің ауытқуы негізіңде.

Облигацияның  ерекше турі  ретінде  мемлекеттік  қарыз  облигациялары болып табылыды. Проценттер  капиталдың  қарым – қатынастар  арқылы  пайда болатын табыстан  емес, мемлекеттік бюджеттен, сонымен катареңбек  ету шілердің  салықтарынан төленеді.