Қоршаған ортаға өндіріс орындарының әсері

      Гамма – сәулелері  тірі организмнің  клеткалық тобына  оңай енеді, олар организм  арқылы  ешқандай  әсерін  тигізбей өтуі  мүмкін, немесе өткен жолында  иондалуды  қоздыруы мүмкін. Олардың  әсері  мөлшерге және энергия түріне, сонымен қатар организм  мен сәуле шығаратын көздің алшақтығына байланысты.

      Иондайтын және  кейбір иондамайтын электр магниттік (инфрақызыл, ультракүлгін және т.б.) сәулелердің әсерінен адамның  белгілі бір органдары мен  ұлпалары зақымдалады. Мысалы, альфа – сәулелену беретін көздер – радий, уран, плутоний, бета – сәулелену көздері – стронций және иттрий, гамма – сәулелену көзі – цирконий сүйектерде  жинақталады.

       Иондайтын сәуле  мөлшеріне қарай адамды сәулелік  аурудың жедел немесе созылмалы түрлеріне шалдықтырады. Организм арқылы өткен сәуле мөлшері 100 рентгеннен аспаса ауру жеңіл түрде байқалмай өтуі мүмкін, ал 100 рентгеннен жоғары мөлшерлер аурудың белгілерін айқын көрсетеді. Ауруға шалдыққан адамның сүйек кемігінің қызметі бұзылады, қан азаяды, тіршілік әрекеті және иммунитеттік қабілеті төмендейді.

       Тірі организмдердің  әр түрлі органдарының өздеріне  тән сәулелену сезімталдықтары  бар. Бүкіл денені өлтіретін сәулелену  дозпсы келесі шамалар деңгейінде: бас арқылы енсе – 2000 рад, іштін төменгі бөлігі – 5000 рад, көкірек қуысы – 10000 рад, аяқ–қол – 20000 рад.

        Санитарлық  ереже бойынша электр магниттік  сәулелену бар жерде тұрақты  тұруға болмайды. Құрылыс практикасында  олардан қорғайтын материалдарды  кеңінен қолдану қажет.

        Иондайтын  сәулелердің қарқындылығын жартылай  төмендету олардың енетін ортаның  табиғатына және қалыңдығына  байланысты келеді ( 1-ші кесте).

       

Кесте 2.

Гамма сәулелердің мөлшерін жартылай төмендететін қабат шамасы

 

Гамма-сәулеленудің энергиясы, МэВ	Жартылай төмендететін қабаттың шамасы
	Ауа, м	Алюминий, см	Қорғасын, см
0,5	60	3,2	0,4
1,0	85	4,4	0,1
2,0	120	6,0	1,4

     

         Интернационалдық  жүйе (ИЖ) өлшем бірлігінде сәулелену  дозасы зивертпен (Зв) өлшенеді (1Зв=100 бэр). Ішкі және сыртқы сәулелену нәтижесінде адам бір жыл ішінде орта есеппен 0,001 Зв доза алады. Адам өміріне қауіп – қатерсіз 0,35 Зв немесе 35 бэр радиация дозасын қабылдауы мүмкін. Организмдердің 50% -ін жоятын радиацияның сағаттық дозасы адам үшін – 4 Зв, балықтар мен құстар – 10-20 Зв, өсімдіктерге – 10-1500 Зв, жәндіктерге – 1000Зв құрайды [9].

       

Кесте 3.

Адам организмінің сәулелену дәрежесі [15].

 

Жұтылатын энергия мөлшері, бэр	Радиация әсері
450	Сәулелену ауруының ең ауыр деңгейі (сәулеленген адамдардың 50%-тейі қайтыс болады)
100	Сәулелену ауруының жеңіл дәрежелі түрде жүретін ең төменгі деңгейі
75	Қан құрамының қысқа мерзімді өзгерісі
30	Асқазанға рентгеноскопия жасағанда  қабылданған сәуле мөлшері
25	Апатты жағдайда әр адамға қабылдауға рұқсат етілген (бір жолғы) доза
10	Апатты жағдайда тұрғындарға қабылдауға рұқсат берілген (бір жолғы) мөлшер
3	Тісті рентгенографияға түсіргенде қабылданатын сәулелену мөлшері
0,5	Әдеттегідей жылына қалыпты жағдайда қабылдауға болатын рұқсат берілген сәулелену деңгейі
0,1	Жыл бойындағы фондық сәулелену
0,001	Телевизор арқылы хоккейдің бір матчын көргенде қабылданатын мөлшер

 

        

   Шу, діріл, магнит өрістері  және басқа физикалық әсерлер шартты түрде адамды қоршаған ортаның акустикалық ластануына жатады. Бірінші кезекте акустикалық ластанудың әсер тигізетін объектісі болып адам және оның денсаулығы саналады .

          Адамзат  барлық уақытта дыбыс пен шу  дүниесінде өмір сүріп келе  жатыр. Адам құлағы қабылдайтын  сыртқы ортаның механикалық теңселуін  дыбыс деп атайды. Естілетін дыбыс 16 Гц – 20 Гц, инфрадыбыс 16 Гц-тен төмен, ультрадыбыс 21 кГц – 1ГГц. Инфрадыбыс пен ультрадыбыс адамның құлағы қабылдамайтын дыбыстарға жатады.

           Ультрадыбыстың  жиілік диапазоны – төменгі  жиілікті (20-100 кГц) және жоғары жиілікті (100 кГц – 1000МГц) болып бөлінеді. Ультрадыбыстарды газдар сұйықтықтармен  салыстырғанда бірнеше есе жақсы сіңіре алады. Мысалы, ауада ультрадыбыстың сіңу коэффициенті сумен салыстырғанда 1000 есе жоғары. Ультрадыбыс өнеркәсіпте тексеру - өлшеу (дефектоскопия, мұржалар қабырғаларының қалыңдығын анықтау және т.б.) мақсатында қолданылады, сонымен қатар әртүрлі технологиялық процестерді жүргізу және күшейтуге (бөлшектерді тазалауға, пісіруге, дәнекерлеуге, үгітуге және т.б.). Ультрадыбыс диффузия процестерін, ерітуді және химиялық реакцияларды жылдамдатуға да пайдаланылады.

            Ультрадыбыстың басқа дыбыстар  сияқты адам организміне тигізетін  зиянды әсері бар. Ол нерв жүйесінің  бұзылуына, тамырдағы қысым мөлшерінің, қанның құрамы мен қасиетінің  өзгеруіне себебін тигізеді. Ультрадыбыс ауа, немесе сұйық және қатты орта арқылы өтеді. Адам организміне түйіскен байланыс арқылы өткен ультрадыбыс өте қауіпті келеді.

            Қатты үздіксіз дыбыстарды шу  дейді. Шу адамзаттың өмір серігі. Деңгейіне қарай шу адамға қолайлы және қолайсыз әсер тигізеді. Мысалы, табиғи нәзік шулар – жапырақтардың салдыры, өзен ағысының дыбысы, құстар әні, т.б. адамға қолайлы әсерін тигізеді, нерв жүйесінің ауруларын емдеуге қолданылады. Ал қатты шулардың пайда болуы адамдардың есту қабілеттерінің төмендеуіне және әр түрлі нерв жүйе ауруларының көбеюіне себеп болады. Ұзаққа созылған қатты шулар жүректің, бауырдың жұмыс істеу қабілеттерін бұзады және нерв клеткаларын тоздырады. Нервтік жүйе клеткаларының әлсіреуіне байланысты бүкіл организмнің жұмыс істеу қабілеті төмендеп, әртүрлі патологиялық өзгерістер орын алады. Қатты шулар тек адамдарға ғана емес өсімдіктер мен жануарлар әлеміне де қолайсыз әсерін тигізеді. Мысалы, шулы көшелерге жақын жерден ұя салған құстардың қанында холестерин мөлшері, тыныш жерде ұясы бар құстардікінен анағұрлым жоғары болатынын биологтар талай рет тәжірибе жүзінде дәлелдеп жүр.

             Әр түрлі механикалық, аэродинамикалық  жәгне электр магниттік құбылыстар  шудың пайда болуына себеп. Машиналар  мен механизмдер жұмыс істегенде олардың бөлшектері бір-біріне соғылысу мен қажалудың арқасында және өндірістерде қолданылатын соғылу процестерінің (штамптар, темір соғу) нәтижесінде шудың механикалық түті орын алады. Аэродинамикалық және гидродинамикалық шулар газдар мен сұйықтар аққанда пайда болады. Ал электр магниттік шулар әр түрлі электрлік қондырғылардың жұмыс істегенінде жарыса қабаттаса шығады.

             Шу деңгейі дыбыстық қысыммен  өлшенеді, өлшем бірлігі децибел (дБ). Шу әсерінің шекті рауалы  деңгейі децибелмен белгіленеді. Шудың мөлшері 20-30 дБ-ге дейін болса ол адам организміне зиянын тигізбейді. 130 дБ шамасындағы шу адамға қолайсыз әсер етеді. Шу 150 дБ асса, оны организм көтере алмайды. Шудың шектік деңгейі 80 дБ. Кейбір шектік рауалы шу деңгейлері  3-ші кестеде берілген [10].

Кесте 4.

Әр түрлі мақсаттағы жерлерге белгіленген шудың рауалы деңгейлері

 

Жер	Шудың рауалы деңгейлері, дБА
	Түн	Күн
Елді мекендердің қоныс орналасқан жерлері	45	60
Көпшілік дем алатын жерлер	35	50
Ауыл шаруашалығына бағытталған жерлер	45	50
Қорықтар мен заказниктер	30-ға дейін	35-ке дейін

          

             *Шумомердің  А шкаласымен өлшенген  шу деңгейі  дБА өлшем бірлігімен  беріледі.

             Өте қатты шу (100 дБ жоғары) есірткі  сияқты әсер етіп, адам масаяды. Қазіргі кездегі электр музыкаға егілушіліктің бір себебі болып осы шуылдан масаю саналады, оның шуы ауырсындыратын шектен асып, 130 дД-ге дейін жетеді. Түнгі уақыттағы 30-40 дБА деңгейіндегі шу адамды қатты мазалайтын факторға жатады.

             Әр көзден шығаратын шу деңгейі әр түрлі: жапырақ сылдыры мен тыныш жағдайдағы теңіз толқынының шарпыны 20 дБ, ақырын баяу сөйлескенде 40-45 дБ, қатты сөйлескенде  60-70 дБ, шаңсорғыштікі 70-80 дБ, қоңырау сағаттікі  (1м-ге дейін) 80-95 дБ, мотоцикл, автокөлік және басқа көліктердікі 80-100 дБ, күн күркірегенде 130 дБ, реактивті ұшақтікі 150 дБ үстінде, космостық ракеталардікі 175 дБ шамасында. Қаладағы тіршілікте шудың негізгі көзі – автокөлік болып табылады.

               Қазіргі кезде барлық үлкен  қалаларда шу деңгейі жоғарылай түсуде. Дүние жүзінде ең шулы қалаға Рио-де-Жанейро жатады. Оның көптеген аудандарында шу мөлшері 80 дБ үстінде.Шулы қалалар қатарына Египет астанасы Каир да (12 млн. адамы бар, яғни бұл бүкіл Египетте тұратын халықтың ¼ бөлігі) кіреді. Оның негізгі көшелерінде шу күші кейбір кезде 100 дБ-ге дейін жетіп қалады.

               Әр адамның шуды қабылдау қабілеті  әр түрлі, ол олардың  жасына, өткір  мінезділігіне, денсаулығына, қоршаған  жағдайына байланысты. Күннен күнге  техниканың дамуына байланысты күшті шу көздері көбейіп, адамды үйге де, өндіріс мекемелерінде де жиі мазалауда. Сондықтан шу проблемасы шешуді  қажет ететін маңызды мәселердің біріне айналып отыр. У сияқты шу әсері адамға белгілі бір із қалдырады.

                 Өндірістік шудан қорғану үшін шусыз технологиялық процестерді, шусыз көлік пен құралдарды пайдалану, шуды азайтатын арнаулы асфальттан жол қаптамасын жасау, құрылыстарда дыбыс сіңіргіш материалдарды қолдану, жасыл желек жолақтарын өсіру, шуға қарсы арнаулы экрандар құрастыру қажет.

                Шудың механикалық түрін мынадай  жолдармен: машиналар мен механизмдердің  конструкцияларын жақсарту, металдан  жасаған бөлшектерді пластмассаға  ауыстыру, соғылу процесіне бағытталған  технологияларды соғыспайтын түрлерге (мысалы, штамптауды – престеуге, шелеуді – пісіруге және т.б.) ауыстыру, қатты дыбыс шығаратын тісті дөңгелектерді басқа түрлерге, бір – бірімен  үйкесіп қажалатын бөлшектерді майлау арқылы төмендетуге болады.

                Аэродинамикалық және гидродинамикалық шуларды азайту үшін негізінде газдың немесе судың кедергілерді айнала ағатын жылдамдықтарды төмендету, дененің аэродинамикасын жақсару, сұйықтарды айдайтын насостардың оптималдық режимін табу, т.б. көптеген ұсыныстар жасалады. Егер де аэродинамикалық шуды төмендетуді оның пайда болатын көзінде жасауға мүмкіндік болмаса, басқа әдістер қолданылады. Мысалы, шу шығаратын көзді жекелендіру, сөндіргіштерді орнату.

               Электр магниттік шулармен күресу  үшін электрлік машиналардағы  бөліктердің (подшибниктер, ротор)  айналуын теңестіру, электрлік қозғалтқыш щеткасын қысылып жабысып тұратын етіп орнату және т.с.

               Егер де кейбір қоңдырғылардан  шығатын шудың белгілі бағыты  болатын болса, онда шу деңгейін  төмендету үшін  қолданылатын  әдістің бірі оның шығатын бағытын өзгерту болып табылады. Мысалы, осындай қоңдырғыларға тығыз ауаны атмосфераға жіберіп отыруға пайдаланылатын мұржаларды жатқызуға болады. Шу толқыны тұрғын үйден немесе жұмыс орнынан басқа қарама-қарсы бетке қарай бағытталуы қажет.

                Адам денсаулығына қолайсыз әсер  тигізетін факторлардың біріне  инфрадыбысты да жатқызуға болады. Инфрадыбыс жер қозғалғанда, дауыл  көтерілгенде, теңіз дауылдары тұрғанда  пайда болады. . Инфрадыбыс толқындары  шығатын көздерге компрессорлар, турбина, дизель қозғалтқыштары, комдиционерлік жүйелер, желдеткіштер және әр түрлі механизмдер жатады. Адам физиологиясына әсерін тигізетін дыбыс мөлшері 20-70 Гц арасында.

                Белгілі көздерден шыққан төменгі  жиілікпен теңселетін  инфрадыбыстар су және жер қыртысы арқылы алшақтығы айтарлықтай алыс жерге таралады. Осы себепке байланысты жер сілкінер алдыңда жануарлар мен бауырмен жорғалаушылар көптеген түрлері мазасызданады. Оның басталуынан бірнеше сағат бұрын олар өздерінің індерін тастап, қауіпсіз жер іздеуге талпынады.