Биологиялық сипаттамасы

Күнбағыс (лат. Helianthus - күрделі гүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық мәдени өсімдік. Шыққан жері - Солтүстік Америка. Қазақстанда 2 түрі бар: жер алмұрты және бір жылдық К. (Н. annuus).

Биологиялық сипаттамасы

Күнбағыстың биікт. 2 м-дей, сабағы тік, жуан өзегі қуыс, сырты қалың түкті, кіндік тамыры тармақты, 2 - 3 м тереңдікке бойлайды. Үлкен жалпақ жапырағы сабақта  кезектесіп орналасады. Гүл шоғыры көп гүлді себет. Оның сыртын бір  немесе бірнеше қатарға орналасқан гүл жапырақтары қоршаған. Бұлар өсімдік гүлін сыртқы қолайсыз жағдайдан сақтайды. Себеттерінің диам. 10 - 60 см-ге дейін жетеді. Себеті күн көзі бойымен бұрылып отырады. Жемісі — тұқымша, онда 22 — 27% май болады.

Қолданылуы

Күнбағыс  майы

Дәнінен сұйық күнбағыс майы алынады. Өсімдік майының 90%-ы осы өсімдіктің дәнінен алынады, сыққаннан кейінгі дәніне қант қосып, сығымдап, тамаққа қолданылатын тәтті тағам жасалынады. Сары желегін медицинада пайдаланады. Күлінен сахар алады, онда 30 — 36% калий тотығы бар. Күнбағыс күнжарасында — құнарлы мал азығы, онда 38%-дан астам ақуыздық зат, 20 — 22% көмірсу және 6%-дай май бар. Күнбағысты бұршақ өсімдіктерге қосып сүрлемдік дақыл ретінде өсіреді. 100 кг көктей орылған Күнбағыс құрамында 18 азық өлшемі, 1,4 кг сіңімді протеин бар. Көктей шабылған Күнбағыс га-нан 400 — 500 ц балауса азық алынады. Қазақстанның солт., шығыс аудандарында ерте және тез пісетін саратовтық 10; 169, шортандылық — 41, қостанайлық — 91, т.б. сорттары аудандастырылған. Осы сорттардың 1 га-нан 10 — 12 ц күнбағыс майы алынады. К-тың негізгі зиянкестері: сым-құрт, күнбағыс қан көбелегі, т.б.; аурулары: боз шірік, сұңғыла, т.б.

Тарихы

Еуропалықтар тұңғыш рет күнбағысты Американы ашқан кезде Мексиканың кең байтақ жазықтарынан көрген. Олар күнбағысты Еуропаға бұдан төрт жүз жыл бұрын алып келді. Оны «күн гүлі» деп атады.

Қазір күнбағыс – біздегі ең кең тараған  майлы дақыл. Әрине, ол өзінің жабайы арғы тегіне аздап қана ұқсайды. Мәдени күнбағыстың себеті ірі. Онда 7 мыңға  тарта дән болады. Сонымен бірге мәдени күнбағыстың сабағы 4 метрге дейін жетіп, оның жуандығы білектей болып өседі.

Күнбағыс үй тұрмысында

Шекілдеуік(Шемекі)

Үй тұрмысында ол дәнін шағып  жейтін шекілдеуік болып қалып отыр. Бірақ күнбағыстың беретін басты  нәрсесі – оның жақсы майы. Күнбағыс дәнінен май сығып алғаннан кейін  одан күнжара қалады. Күнжараны жылқы, сиыр, қойлар жейді. Сабағын турап, булап шошқаға береді. Себетін кептіреді де ұнтақтайды, ол да – жақсы мал азығы. Күнбағыстың кейбір сорттарын сүрлем үшін егеді. Бұл жағдайда оны дәні піспей тұрып көктей орады. ^[1] 
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалбыздың түрлері

Жалбыз (шалфей…)

22:25

Жалбыз-ерінгүлділер тұқымдас, бұта тәрізді сұрғылт-жасыл түсті өсімдік. Сабағы төрт қырлы жапырақтары мен бұтақтары көп. Сопақша жапырақтарының ұзындығы 10 сантиметрге жуық. Гүлдері негізінен көк, күлгін түсті, аздаған ақ және алқызыл гүлдері де болуы мүмкін. Екі ерінді төмен қарай өсетін гүл қуашақтары бар. Жемісі-шар тәріздес төрт жаңғақ. Биіктігі-20-50 сантиметр.  Маусым-шілде айларында гүлдейді.  Қазақстанның оңтүстігінде кездеседі. Эфир майын алу және дәрі жасау үшін ол Молдавия мен Украинада, Краснодар өлкесінде өсіріледі.  Химиялық құрамы: Жалбыз жапырақтарының құрамында эфир майы, илік заттар, алколоидтар мен кейбір қышқылдар бар.  Қолданылуы: Емдік мақсатқа жалбыздың жапырақтарын пайдаланады. Оның тұнбасын залалсыздандыратын, тер басатын, ауруды асқындырмайтын дәрі ретінде ауыз уылғанда, қызыл иек қабынып, одан қан кеткенде, тіс ауырғанда, баспада, сондай-ақ жоғарғы тыныс жолдарының қабынуында ауызды және тамақты шаюға пайдаланады. Жалбызды булау, шаю және ванна жасау арқылы тері сыртына да қолдануға болады.  Денені шаюға қажетті тұнба әзірлеу үшін 25 грамм жапырағын бір стақан (200гр) ыстық суға салып, 20 минуттай тұндырады.  Кейбір дәрігерлер жалбыз тұнбасын қақырық түсіретін, әл беретін, несеп  жүргізетін, жел шығаратын, қан тоқтатын дәрі қолдануға ұсынады. Ол үшін 10-20 грамм жалбызды 1   стақан ыстық суға салып тұндырады да ас қасықпен күніне бірнеше рет стақанның үштен біріндей мөлшерде ішеді. Сонымен қатар жалбызды пиязбен және балмен қосып пайдаланса, оның емдік қасиеті арта түседі. Әдетте туберкулезбен ауырған адам кейде түнге қарай көп терлейді. Бұған 15 грамм  жалбыз жапырағын бір стақан қайнаған суға салады да, сол күйінде жарты стақаннан ішеді.  Дәрігер С.В. Линькова (Саратов қаласы) басқадай қосалқы аурулардан таза тек өкпе туберкулезімен  ауырғандарға мынадай қосынды жасап ішуді ұсынады: Жалбыз жапырағынан 3-8 грамм, сондай-ақ қалақайдан, гүлшетеннен, ақбасжусаннан 2-4 грамнан алып араластырады. Бұл қоспаға 3 ас қасық қайнаған су құяды да жылы жерге қойып, жарты сағаттай тұндырады. Тұнбаны күн сайын жаңадан әзірлеп отыру керек. Оны күніне үш рет тамақ алдында жылытып ішеді. Емделу мерзімі 3 ай. Бұдан да ұзаққа созылуы мүмкін.  Халық медицинасында жалбызды бауыр мен өтқабы, бүйрек пен бүйрек түбекшесі ауырғанда, іш өткенде, етеккір қалыптан тыс көп келгенде, іш кепкенде, булыққанда, дауыс қарлыққанда, гриппен ауырғанда және суық тигенде қолданады, сонымен бірге, жалбыздан жасалған шайдың ішек құртын түсіретін қасиеті бар, сондай-ақ ол қарын сөлінің бөлінуін жақсартады және жүйкені нығайтады. Туберкулезбен ауыратындар жөтелген кезде іріңді қақырық түссе және қатты терлесе, жалбызды сүтке қосып қайнатып, кейде жапырағын жартылай су қосылған шарапқа салып ішеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BROOKESIA MICRA

 

 

 

 

 

Жақында Мадагаскардағы  зерттеу барысында ғалымдар әлемдегі  ең кішкене құбылғыны тапты. Тапқан жануардың мөлшері 29 мм аспайды. Құбылғыға- Brookesia Micra деп ат қойыпта үлгерді. Тағы бір ескертетіні Германиядан  келген ғалымдар осы уақытқа дейін қазіргі ғылымға белгісіз жануарлардың үш жаңа түрін тапты. Барлық жануарларды Африка жағалауына жақын орналасқан аралдың солтүстік бөлігінен  тапты. Бұл жаңалық аяқ астынан болды. Ғалымдар жануарлар әлемінің түнгі өкілдеріне бақылау жасаған. Бұл зерттеу  МЮНЪХЕНДЕГІ  зоологиялық толықтыру мақсатында жүргізілген болатын.Зерттеушілердің айтуына қарағанда күндіз  құбылғылар ормандағы орнынан қозғалмайтындықтан осы уақытқа дейін оларды байқау мүмкін болмады. Қараңғы болысымен бұл жануарлар белсенді күйге көшеді, себебі жауларынан қорғану үшін жоғарыға көтерілуге мәжбүр болады. Сондықтан зоологтар жаңа түрдің түнейтін орнын табу мақсатында тіршілік мекенін зерттеуге шешім қабылдады.

Brookesia Micra құбылғысын  зерттеп болған соң ғалымдар  бұл ергежейліктің ең ақырғы  шегі болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Мұндай метаморфозалар  эволюция үрдісінде жүзеге асатыны белгілі. Мұндай  бейімделу түр шектеулі тіршілік  аралында мекендегенде ғана мүмкін болатын жағдай. Оған кіші аралдар мысал бола  алады. Ізбестасты аралдан тура осындай ергежейлі құбылғының белгісіз түрі табылған болатын.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мақта

 

Мақта .

Мақта - биіктігі 1,5-2 метрге дейін жететін  кіндік тамырлы, шөптекті өсімдік немесе шала бұта. Біздегі өсірілетін мақта - біржылдық өсімдік. Көпжылдық бұталы түрлері тропиктік елдерде кездеседі. Елімізде Оңтүстік Қазақстанның көптеген аудандарында (Бөген, Келес, т. б.) шитті мақта өсіріледі. «Шыт» деген мақтаның ұрық шашатын тұқымы. Мақтаның екі түрлі: өсетін және жеміс беретін бұталы болады. Жеміс беретін бұтағы - қысқарған өркен. Жеміс беретін бұтақтың ұшында гүл өседі. Бірінші гүлден төменірек орналасқан жанама бүршіктен екінші гүл дамиды. Мақтаның гүлі ақсары немесе сары түсті. Маусым айында мақта бұтақтарында жеке-жеке ірі гүлдер пайда болады, яғни гүлдейді. Мақта гүлінің біріккен 5 тостағанша және тостағаншаның сыртын қаптайтын бірікпеген 3 жапырақшасы бар. Күлтесі бірікпеген 5, біріккен көп аталықтары, көп аналықтары болады. Сондықтан оның гүл формуласы: Т₃₊₍₅₎К₅А_(оо)Ж_(оо).

[өңдеу] Мақтаның жемісі

Мақтаның жемісі - қауашақ. Мақтаның ашылмай қалған немесе шала ашылған қауашағын көсек дейді. Қауашақ 3-5 жақтауға ашылады. Қауашақ ішіндегі ұзын талшықтары (түктері) бар өте көп тұқымдар шашылады. Талшықтардың ұзындығы кейбір мақта іріктемелерінде 50-60 миллиметрге дейін жетеді. Шит талшықтары таза жасунықтан (клетчатка) тұрады. Олар өте ширатылғыш, сондықтан тоқыма материалы (хлопок) ретінде пайдаланылады. Шитті мақтадан таза мақта өндіріледі. Мақта тұқымынан мақта майы, күнжара, мақта мамығы, басқа да құнды өнімдер алынады. Мақта тұқымының 24-26%-ы майдан тұрады. Мақта жайы тағамға, сондай-ақ техникалық мақсатта қолданылады.

[өңдеу] Мақта шаруашылығы

Мақта шаруашылығы өте ертеден дамып келеді. Жыл санауға дейін 3000 жылдан бері мақта шаруашылығымен Үндістан шұғылданып келеді. Шитті мақта біздің республикадан басқа Өзбекстанда, Түрікменстанда өсірілуде. Өйткені мақта - жылу, жарық сүйетін өсімдік. Мақтадан мол түсім алу үшін 15-170С температура қажет. Көлеңке түспейтін, топырағы тыңайтылған жерде өскен қоза қауашақтарының әрқайсысынан 7 грамға дейін таза мақта алуға болады. Мақтаны бір үлескіде жылма-жыл екпей, жоңышқа егістігімен алмастырудың маңызы зор.

Құлқайыргүлділер тұқымдас өсімдіктер құрамында нәруыз мол. Сондықтан  мал азығына пайдаланылады. Медицинада дәрі ретінде де қолданылатын түрлері (жалбызтікен) бар. Айдарша (штокроза) және құлқайырдың басқа түрлері (бөлмедегі қытай раушаны) сәндік үшін өсіріледі. Құлқайыр тұқымдастардың талшықтары арқан есіп, мата, қап тоқуға (бұйдакендір, кенеп, мақта) қолданылады.

[өңдеу] Баобаб

 

Баобаб .

Баобаб - түспежапырақты өсімдік. Жапырағы түскен кезде бұтақтары сидиып, тамыры жоғары қарап тұрғандай болып байқалады. Тұқымнан талшықты бөліп алғанда 100 кг шитті мақтадан 25-42 килоға жуық таза талшық алынады. Дәрілік жалбызтікеннен алынған тұндырма, шәрбат - жөтелге пайдаланылатын тамаша дәрі.

Баобаб - құлқайырға өте ұқсас ағаш текті  өсімдік. Ол 18-25 метрге, діңінің орамы 4-10 метрге дейін жетелі. Баобабтардың кейбіреуінің 5000 жылға дейін тіршілік ететіні белгілі. Саваннаның құрғақ, ылғалды маусымдары мезгіл-мезгіл ауысуы кезінде баобаб жапырақтарын түсіреді. Сөйтіп бұтақтары сидиып қалады. Осы кезде асқабаққа ұқсас ұзын жемісі де пісіп үлгіреді. Сидиған бұтақтарда ірі жемістің ілініп тұруы ерекше көрініс. Баобабтың қышқылтым, шырынды, жұмсақ жемісі мен тұқымдары жеуге жарамды. Баобабтың қалың қабығы қағаз жасауға қолданылады.^[1]