Туризмнің оң және теріс жақтары

Томас Кук – ең алғашқы саяхат менеджері. (1845ж) Томас Кук Лейстер қаласынан  Лафборо қаласына саяхат жасаған.

• 1845 ж. Томас Кук Ливерпульге саяхат ұйымдастырды.
• 1847 ж. Томас Кук Туристік қоғам ұйымдастырды. Осы ұйым Англиядан басқа елдерге жіберіп отырған.
• 1863 ж. Томас Кук 1-рет болып тур фирма ұйымдастырды. Осы ең 1-тур фирмаға Швейцарияға саяхат жасады.
• 1865ж. АҚШ-қа 1867 ж. Квейкерсити теңіздік-туристік саяхат ұйымдастырды.
• 1882 жылы Томас Кук бүкіл дүние жүзіне айналу саяхатын жасады. Томас Кук ең алғаш рет туристік ерекше жетістікке қол жеткізді. Томас Кук турының алғаш менеджері болып саналды.

        Европадағы халықаралық тур ортағасырдағы болып Англия, Швейцария, Германия, Франция, Италия, Чехия елдері болып саналады. 18-ғасырда әр түрлі мақсатта саяхат жасаушыларда туристер деп атала бастады.1857 жылы алғаш рет Лондонда әр елден тауға саяхат жасаушылар бірігіп Англия-Альпілік клуб ашты.  Оның артынша 1862 ж. Австралия – Альпілік клубы ашылды.20 ғасырдың І жартысында халықаралық және ұлттық тур одан әрі басқа елдерде дами бастады.   Бірақ экскурсия және  туристік саяхаттар тек белгілі бір халық үшін ғана мүмкін болып отырды.

І және ІІ дүние жүзі соғыс арасында туристік бағыттар ішкі және сыртқы өзгешеліктерге ие бола бастады.

        ІІ дүние жүзілік соғыста халық аралық туризмді күрт төмендетті. 1848 жылы Японияға шет елдік туристік сапарға шығуға рұқсат етілді.

Россияда  ең алғаш туризмді дамытуға Петр І  үлкен үлес қосты. Ол 1713 жылы емдік  минералды көздерді ашуға бұйрық берді. 1719 жылы Ресейдің алғашқы курортық шаруашылыққ даму жылы болып есептелінеді. Осы кезде Кавказ минералды суы (1803 ж) ашылды. 1805 жылы Липецк, Старая русса, Сергейвск сияқты курорт. 1838 жылы Юрмала курорты ашылды. 1814 жылы Россия мен Қырым арасында темір жол салынып, тур/к қор қатты нығайды.

        19 ғасырда Ресейде емдік мақсаттағы туризммен қатар тау туризмін де дамыды. Кавказ тауындағы Эльбрус және Казбек шыңында тау туризмі дмыды. Әсіресе 19 ғасырдың 80-жылдарында тау туризмі күрт көтерілді. Петербург, Москвада, Владикавказда, Петигорск, Сочиде, Верныйда, Ресейлік туртуристік қоғамдық бөлімдері ашылды. Оны құрушылар белгілі ғалымдар Амучин, Вернадский, Семенов Тянь-Шаньский болды.[3]

        Советтік Ресейде көпшілік тур/ц дамуы В.И.Лениннің 1919 жылы март айында 8 сағаттық жұмыс күні, демалысқа ақша төлеу, денсаулық сақтау және мемлекеттік курорттар сонымен қатар демалыс үйлерін, ұйымдарын ашу тур. декретке қол коюы себепкер болды.

  СССР-дағы туризмнің дамуын 4 үлкен  кезеңге бөлуге болады.

1. Қайта өрлеу және құрылымдық ұйымдарының қалыптасуы (20

жылдың басы – 1936 ж).

2. Туризм мен экскурсияны кәсіподақтың басқаруы және туризм

индустриясының құрылу алғы шарттары. (1936-1969 ж.ж).

3. Туризмнің қарқынды дамуы және оның халыққа қызмет етуде үлкен

салаға айналуы (1961-1991 ж.ж.).

4. Туризмнің ТМД елдері бойынша дамуы (1991 ж қазіргі уақытқа

дейін). 

        VІІ-ІX ғ.ғ. отарлау және арабтар мен европалықтардың (оның ішінде Марко Поло – XІІІ ғ.) географиялық ашулары кезіңінен саяхат туралы көптеген жазбала1р сақталған. Бұл қазірге дейін қажет болып келе жатқан асыл мұра болып табылады. Мысалы, ақын Баско, XV ғасырда Японияға барғаны туралы мемуар жазып қалдырған болатын, ал ол қазірде туристер үшін өте қажетті анықтамалық материал болып отыр. Бұл кезеңде туризмнің танымдық маңызы болған жоқ, негізінен маңызы жоғары адамдар және делегациялармен кездесуге, сонымен қатар қасиетті орындарға баруға бағытталған.

        XV ғасырдан бастап әлемде европалық экспансия күшейді, бұл нақты карталардың және кемелердің жаңа түрінің шығуына, сонымен бірге көпес топтарының өсуіне себеп болды.

XVІ  ғасырдың орта кезінен бастап, Солтүстік Европаның тұрғындары  емделу үшін минералды суларға,  Италияның белгілі оқу орталықтарына  және ұлы өркениеттің ескерткіштерін  көру үшін Оңтүстік Европаға  барып тұрған. Алғашқыда тек атақтылар,  қажылар және дипломатиялық емшілер  ғана саяхаттаған.

       “Тур” ұғымы 1750-жылдары енгізілген, ал “турист’ термині көңіл  көтеру және білім алу саяхатының  ұқсас қатысушыларын белгілеу  үшін енгізілген болатын. Алғашқыда  2-3 жылға бөлініп, артынан туристер  саны көбейген сайын, турлардың  бірте-бірте уақыты кемиді. Туристермен  (жас адамдармен) қамқоршылары бірге  еріп жүрген, олардың көбі саяхаттары  туралы мемуарларда, туристік  анықтамаларда және жолсеріктерде  жазып қалтырған. Бұлар тек  әдеби емес, сонымен қатар бұлар  суреттеу және танымдық еңбектер, оған Италияға 1786 жылы барып қайтқан  И.В.Гетенің жазбалары өте жақсы  үлгі болып табылды[4].

         XІX ғасырда индустриалды революцияның, империализмнің, евангелизмнің және социализмнің таралуы, туризмнің дамуына үлкен ықпалын тигізді. Ұлы ағылшын форматоры және халықаралық туризмнің негізін қалаушылардың бірі, Томас КУК (1808-0892) паравоздарды қала тұрғындарын қла сыртына, көрмелерге және раллилерге апару сапарларында қолданған. Туризмнің комерциялық даму жақтарын атап көрсеткен ал туристік индустрияның қазіргі бастамасын берді; бірінші болып саяхат бюросын құрды, көлік және қонақ үйлердегі орындарды қорландыру, отельдердің жіктеруін, жол чектерін енгізді, кестелер сапалы жол серіктер шығарды. Осылайша халықаралық үлкен маңызға ие болды.

        Бірінші дүние жүзілік оғыс аристократияны жойды да туризм революциясын шығарды; адамдар жалпы индустриялану жағдайында табиғатқа өте нәзік сезіммен қарай бастады. Теңіз жағасында күн баннасын қабылдауда, тауда демалу, шаңғы және жаяу туризм, теңіз кемелерімен жүзу сияқты кеңінен тарай бастады.

        Қазіргі кезде көптеген авторлар  туризмнің тарихи аспектілерін  зерттеуде, тұтастай туризммен  және жекелей алынған курорттармен  танысумен айналысуда. Тарихшылардың  маңызды үлесі римдіктер, Ниагара  сарқырамасы, XVІІ ғасырдағы Англия  туралы еңбектері болып табылады. Басқа әлеуметтік ілімдердің  өкілдері жиі кедергі жасаған  тарихи зерттеулер XX ғасырдың 60-жылдары  туризм және демалыстың жеке  аспектілері (Мысалы, курорттар және  минералды сулар), және кең мәселелері  ретінде (мысалы, рекреация және  туризм тарихы) өзінің толық жалғасын  тапты.

        30-жылдардан бастап туризмге басқа ғылымдардың өкілдері де өз үлестерін қоса бастады. Демалу табиғатының тарихи және идеалогиялық тақырыбы рекреациялық қызметтің ең маңызды ілімдерінің бірі болып қалды. Географтар автокөлік саласының дамуына әсер ететін ішкі туризм және сонымен қосып шығу туризм туралы көптеген еңбектер жазды.

       Екінші дүние жүзілік соғыстан кейінгі он жылдықта туризм көптеген елдердің экономикасын көтеруге көмектесті, әсіресе отардан шыққан елдердің экономикасын біршама көтерді.1960 жылдарда  туризм әлі де ғылым ретінде қалыптаспады және туризм мәселелері бір жүйеге келтірілмеді. Тек 1970 жылдардан бастап ғалымар туризмді ғылым ретінде  мойындады; сол кезден бастап сәйкесінше ғылыми кездесулер, конференциялар және т.б. өткізіле бастады. Ресей  туризмінің дамуына және туристиканың  кешенде туризм жайындағы ғылымның  дамуына Ресейдің Халықаралық туризм академиясының ғалымдары көп үлестерін қосты, мысалы: В.Преображенский, В.Квартальнов, И.Зориндер.Туристика тақырыбының   маңызы өсе бастады, оған ғылыми және практикалық  журналдардағы туризмді теориялық және қолданбалы негізде қарастырып жазған басылымдар дәлел бола алады, “Туристік зерттеулер журналы” (Journal of Travel Research,  1962 жылдан бастап шыққан), “Туристік зерттулер  анналдары” (Annals of Tourіsm Research, 1973, Солтүстік Америка), “Туристік ревю” (Tourіst Revіew, 1976), “Туризм менеджменті” (Tourіsm Management, 1980, Европа); “Рекреалогия саласындағы зерттеулер”  (Tourіsm Recreatіon Research, 1977 ,Азия) және “Туристік талдаулар журналы” (The  Journal of Tourіsm Studіes, 1990, Австралия), Туризм  туралы ғылымның қалыптасқандығын растау үшін тақырыптық әдебиеттердің, журналдардың, туризм туралы алғашқы негіздердің санының өсіп келе  жатқанын айта кеткен жөн, бұл туризмнің ғылыми  жүйеге еніп, ғылыми диссертацияларға тақырып бола бастағанын  көрсетеді.

        Туризм мәселерін зерттеуге келесі бір ынталандырушы дамушы елдердің туризмге деген “негативті іс-әрекеттері болып табылды. Мысалы, Гавай аралдарында бұқаралық туризмге қарсылық білдірді, өйткені онда халықтың көп барғанынан қоғамда жезөкшелік, қылмыскерлік, мәдени және  экологиялық резонанстар өскен және бұл әрекеттер қоғамға жаман әсер етуде. Әсіресе бұндай наразылықтарды, діни құндылықтарды ұстанатын, Азия және Тынық мұхит аралдарындағы елдер білдіруде, мысалы,  оларды мынадан көруге болады, Бангоктағы Туризм  жөнінен дамушы елдердің бүкіл әлемдік кеңесі Азия және Сингапурдың христиан конференциясы, Фиджидің тынық мұхиттық зерттеу институты және Африкадағы социалистік қозғалыс өкілдері. Бұқаралық  туризмге деген  бұл сын халықаралық  деңгейдегі сәйкесінше баламасы – жұмсақ туризм деп  аталатын немесе экотуризмнің: 1982 жылы ЮНЕСКО-ның, 1989 жылы туризмді зерттеу жөніндегі халықаралық  академияның, 1980; 1985 және 1989 жылдары Дүниежүзілік туристік ұйымның (ДТҰ) талқылауына түсті.

Зерттеу салаларының бөлінуімен  белгіленген, өткен он жылдықта әр бғыт бір-бірімен  шектес ғылымдардың әдістерімен  нәтижесін алған болатын.  Саясаттану жеке әлеуметтану,  экономика және маркетингі, экология және география  сияқты пәндердің көп ұқсастықтары пайда болды.

        Туризм саласын зерттеуді дамыту сондай-ақ туристік қызметтің коммерциялық және теориялық аспектілеріне қызығушылық танытқан зерттеу институттары мен ұйымдарының  ашылуынан көрініс тапты. Көптеген туристік ұйымдар туризмді индустрия ретінде қабылдады. 1975 жылы Ресми туристік ұйымдардың халықаралық кеңесінің (РТНХК) негізінде құрылып, үкіметтік агенттік болып табылмайтын – бұл халықаралық деңгейдегі ДТҰ, ал кезегінде мәліметтерді жинайды және  басып шығарады, техникалық көмекпен қамтамасыз етеді және коференциялар ұйымдастырады, оқу бағдарламаларын бекітеді. Туризм жөнінен Европалық комиссия (EuropeanTravelCommіssіon,  ЕТС, 1951 жылы құрылған); Туризм жөніндегі Азия-тынық мұхиттық ассоциациясы (PacіfіcAsіaTravelAssocіatіon, PATA, 1975) және Туризм жөнідегі Кариб ұйымы (СarіbbeanTourіsmOrganіzatіonCTO, 1951 ) сияқты өзінің функциясы жағынан ДТҰ-ға ұқсас болып келетін, бірақ аймақтық деңгейде ғана жұмыс атқаратын ұйымдар. Ұлттық  деңгейде көптеген елдерде үкімет қарауындағы, туризм департапменттері бар, мысалы, U.S. Travel&TourіsmAdmіnіstratіon, Египеттің Туризм жөніндегі министрлігі, осы сияқты, Кореяның туризм жөнідегі ұлттық  корпорациясы. Үкіметтік және коммерциялық өкілдіктері сондай-ақ мемлекеттік, қалалық және жергілікті, деңгейде бар.

        Туристиканың дамуына әлеуметтік ғылыми орталықтар, әсіресе соңғы жиырма жылдықта, хаолықаралық маңыздағы  ассоциациялар өте зор үлестерін қосты. Кейбір, Америалық антропология ассоциациясы, Халықаралық географиялық кеңес және  халықаралық әлеуметтік ассоциация сияқты басты бірлестіктер туризм мәселелері жөнінен конгресс жиналыстарын ұйымдастырады. Соңғы екі бірлестіктің ресми туристік зерттеуші тобын  құрғандығы белгілі, мысалы, 1990 ж. Әлеуметтік ассоциация “Халықаралық туризмнің әлеуметтік мәселесі” деген тақырыпта зерттеу жүргізетін топ құрған болатын.

        Біріккен  күштің арқасында туримзнің әлемдегі орны тұрақтануда. ХХ ғасырдың  басында, әсіресе екінші дүниежүзілік  соығстан кейін, көптеген үкіметтік ұйымдар мен коммерциялық  агенттіктер туризмнің әлемдік. Масштабта тұрақты экономикалық  тірек екендігін дәлелдеді.  Экономикадан басталған туристиканы зерттеулер мүмкіндігінше барлық  ғылымды қамтып өтті. Туристік зерттеулерді жүргізу және туризм мектептерін құру өте баяу құбылыс болды, бірақ қазір ол үлкен жетістікке жетіп отыр.

                        1.3. Әлемдік туризмнің дамуындағы мәселелері

        Қазіргі кезде халықаралық туризм белгілі бір заңдылықтарға және белгілі бір факторлардың әсер етуіне сай дамуда, әсер  етуші факторлардың ішіндегі маңыздылары табиғи –климаттық және әлеуметтік –экономикалық, оған даму деңгейі және  белгілі бір аймақтың  өндірістік және  өндірістік емес саласының құрылымы, өмір сүру деңгейі, саяси тұрақтылық жатады:  демографиялық, инфроқұрылымдық, ал  өндірістік және әлеуметтік инфроқұрылымның даму деңгейімен анықталады; сонымен қатар геосаяси факторлар  болып табылады.

2001 жылы 26 ақпандағы талибтердің басшысы  Мұхамет Омардың жарлығынан кейін  Ауғаныстандағы Исламға дейінгі  ескерткіштерді (будда, зороастризмдік, индуистік) жою бүкіл әлемді  дүр сілкіндірі. Талибтер Министрлігінің  жарлығы бойынша, Бамиан үңгір  монастырі бұзылған , онда  V ғасырдағы 53 және ІІІ-ІV ғасырдағы (38 м) Будданың  әлемдегі ең биік мүсіні сақталған болатын. Ежелгі сауда жолы - Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан бұл монастырь Шыңғыс хан мен Темірдің  шапқыншылықтарынан кейін де,  көптеген соғыс және этникалық тартыстардың кейін де аман қалған еді. Сонымен қатар Бахтияр провинциясындағы ежелгі индуистік кесенелер. Кабулда оншақты Ұлттық мұражайлар жиынтығы да жойылған. Оның ішіне 2000 жыл бұзылмай тұрған будданың отырған мүчсіні де кіреді. Мүсіндерді бұзғаннан кейін-ақ БҰҰ, ЮНЕСКО және әлемнің көптеген елдері, оның ішінде мұсылман елдері де өздерінің мүсіндердің бұзылуына наразылықтарын, білдіріп, талқыға түсірді.

Таяу  Шығыстағы әскери  қақтығыстар  туристік ағымға әсерін тигізбей қоймады  тарихи-мәдени және діни ескерткіштердің  молдығына қарамастан, туристердің  ағымы тоқтап қалды. Бұндай шиеленіскен, жағдайлар Ливанда да болды. 1975 жылы соғыс басталмай тұрып Ливан  бюджетіне бүкіл ұлттық түсімнің 20 % туризмнен келетін,  ал 1996 жылы ол 8 %-ды құрайтын болған. Өзінің туристік индустриясын қайта нығайту үшін 1997 жылы ақпанда Ливан үкіметі  Араб туризмінің жазғы фестивалін ұйымдастырған. Саяхаттаушылардың көңілін аудару мақсатында кең көлемді жарнама  компаниясы ұйымдастырылды, сонымен  қатар Ливан қонақ үйлеріндегі  тұру мен қызметінің бағасы төмендетілді. Алжирге туристердің баруы мүлде  мүмкін болмай қалды. Жергілікті исламистердің  террорлары шетелдіктердің елге баруын өте қауіпті жағдайда әкеп соқты.