Туризм дамуының теориялық аспектілері

Статикалық факторлар уақытқа, мерзімге байланысты мәні өзгермейді. Бұл топқа табиғи-климаттық, географиялық, мәдени-тарихи факторлар кіреді.

Демалыс орындарының тартымдылығын ең бірінші, осы шарттар анықтайды. Сондықтан да климаты ыстық оңтүстік аймақтардың сальдосы оң мәнді. Табиғи-мәдени ресурстар білім деңгейі және адамдардың танымдылық қажеттіліктерінің өсуіне байланысты зор мәнге ие болуда.

Динамикалық факторлар төмендегідей:

- саяси;

- әлеуметті-демографиялық;

- қаржылы-экономикалық;

- материалды-техникалық.

Негізінен, елдегі саяси жағдайға барлық динамикалық факторлар тәуелді болып келеді. Күйзеліс, саяси тепе-теңдіктің болмауы, экономиканың милитаризациясы, жұмыссыздық, рәсімдеулердің қатаңдығы, валюта курсының өзгерісі жәңе тағы басқа жағдайлар – бұл мемлекет жүргізген саясаттың нәтижесі.

Әлеуметті-демографиялық факторларды тұрғылықты халықтың жасы, бос болу деңгейі, жеке басты адамдардың болуы , баласыз отбасылар, неке қиюдағы жастық тенденция, зейнетақы жасы, білім, мәдениет деңгейі, тұрғындардың эстетикалық талғамы, қоғамдағы материалдық және рухани қажеттіліктердіңқатынасы, урбанизация және тағы да басқа көрсеткіштер құрайды.

Қаржылы-экономикалық факторларға мыналарды жатқызады: елдегі, мемлекеттегі экономикалық жағдай, қаржылық тепе-теңдік, тұрғындардың табыс деңгейі, қоғамның туристік шығынға жұмсауға бөлінген қаржы үлесі, тауар бағасы.

Материалды-техникалық факторлар туристік индустрия базасының жағдайы мен мүмкіндіктерін көрсетеді: орналастыру орындары, тамақтану, көлік, рекреациялық сала, сауда және тағы басқалары.

Шет елде туризмның дамуына әсер ететін факторлардың маңыздысы деп, мына төмендегі топтаманы атауға болады:

• Мемлекеттік органдардың қолдауы;
• Қоғамдық байлық және тұрғындар табысының өсуі;
• Жұмыс уақытының қысқаруы;
• Көлік және коммуникация құралының дамуы;
• Урбанизация
• Қоғамның рухани байлық жүйесіндегі үстемдік.                        Мемлекеттік органдардың қолдауы . Әр елдің тәжірибесі көрсеткендей,                                            туризм дамуының жетістігі мемлекетте бұл саланың қалай қабылданатынына және мемлекет тарапынан қандай қолдау табатынына тікелей байланысты.

Туристік индустрияға мемлекеттік қолдау көрсетудің төмендегідей түрлері бар:

• субсидиялар;
• жеңілдетілген қарыздар;
• проценттер бонификациясы;
• салық жеңілдіктері.

Көптеген елдерде келу туризмін ынталандыру үшін қабылданған мемлекеттік бағдарламаларда салық салудағы және шекара-кеден тәртібіндегі жеңілдіктер, инвестиция  үшін жайлы жағдай жасау, шет ел нарығында жарнамалау, кадрлар дайындау көрсетілген. Туризмге мемлекет тарапынан қолдау көрсетілетін елдің бірі – Греция. Бұл елде Үкімет инвесторларға тиімді проценттік қойылым мен салықтар бойынша жеңілдіктер ұсынады. Жыл сайын Греция ұлттық экономика министрлігі туризм саласындағы инвесторларға ортақ көмек соммасын көрсетеді. Мысалы, 1995 жылы ол 587 млн АҚШ долларын құрады. Туризмды инвестициялаудың үстемділігі Үкімет тұрғысынан анықталады. Ең алдымен, бұл құрылыс, отель және туристік кешендердің кеңеюі мен модернизациясы. Егер инвестиция көлемі 21 млн АҚШ долларына жетсе, онда қосымша жеңілдіктер беріледі. Ең  қызығы, келтіріліп жатқан қонақүй не басқа туристік объекттер мемлекеттік көмек түрін таңдауқұқы бар: субсидиялар немесе салық жеңілдіктері.

Турцияда барлық жеңілдіктер арнайы сертификатпен анықталады. Туризм саласындағы жергілікті және шет ел инвесторларына төмендегідей жеңілдіктер беріледі:

• салық бойынша инвестициялық қолдау;
• кедендік баждан және импортқа ҚҚС босату;
• жеңілдетілген несиелер;

Салық және алымдар бойынша жеңілдіктер дегеніміз:

• жеңілдік сертификатқа байланысты әкелінетін, машина және құралдардың кедендік алымдардан босатылуы;
• жеңілдік сертификатының болу-болмауына байланыссыз кейбір машина және құралдардың кедендік алымдардан босатылуы;
• корпоративтік салыққа жеңілдік ( 30-дан 100 % дейін);
• жоғары деңгейлі үстемдігі бар аймақтарда жұмыс атқарушы жұмысшылардың табысына салық салудан босату;

Туризмды ынталандыру бойынша заңға сәйкес туроператорларға да бірнеше жеңілдіктер беріледі. Олардың туристік қызметтен түскен табысына корпоративтік салық тек оның бесінші бөлігіне салынады.                                   

Шет ел валютасымен алынған және түрік лирасына конвертирланған туризмнан түскен табыстың  20 %  10 жыл аралығында салық салудан босатылады. Мемлекеттің және жергілікті биліктің қаржылық қолдауынан Түркия соңғы 5 жылда туризм саласында нағыз гүлдену сатысында.

Қоғамдық байлықтың өсуі. Соғыстан кейінгі жылдары дамыған елдерде жан басына шаққандағы табыс артты: мысалы, ФГМ –де 4500 маркадан 1950 жылы, 19500 маркаға 1987жылы өзгерді. Осы кезде тамақтану мен байлық заттарына шығын азайып, туризмға шығын үлесі артты.

Жұмыс уақытының қысқаруы. Көп елдерде кәсіпорындардағы жұмыс уақыты 2350 сағаттан 1950жылы, 1716 сағатқа дейін 1987 жылы қысқарды. Орташастатистикалық демалыс бұл кезеңде 12 күннен 31 күнге өсті. Сонымен қатар еңбек интенсивтілігі артты, бұл стресстық жағдайларға және адам организмінің демалысқа қажеттілігінің артуына әкелді.

Көліктің дамуы қоғамның мобильдігінің артуына, осыған сәйкес саяхаттың өсуіне әкелді.қарастырылған кезең аралығында Швейцарияда автокөлік санының 0,15 миллионнан 2,7 миллионға артуын көрсетті . Әуе көліктері жақсы дами бастады.

Урбанизация . Қалалардағы халықтың концентрациясы, табиғаттан қашық болуы адамдарды өз тұрғылықты мекенінен тыс жерлерге баруға жетелейді. Урбанизацияның ең жоғары деңгейі Солтүстік Америка (77 %) және Еуропа (71%) елдерінде. Бұл аймақтар негізгі туристермен «жабдықтаушы болып табылады). Бір ел ішінде қала тұрғындарының ауыл тұрғындарынан туристік сапарға деген ықыласы жоғары. Қала қаншалықты үлкен болса,соншалықты саяхатқа сұраныс та зор.

Қоғамдық сана деңгейі. Соғыстан кейінгі жылдары  адамдар еңбек өнімділігін арттыру мақсатында өз демалыстарын дене және ой күштерін қалпына келтіруге жұмсады, 60-70 жылдары материалдық игіліктерді жинақтау және тұтыну орын алды (жылжымайтын мүлік, байлық заттарын алу), 80 –жылдары материалдық игіліктерді тұтыну орнын адамдардың рухани байлыққа, яғни саяхатқа қажеттілігі артты.

Әлем жеке өңірлерінің туристер үшін қызығушылық тудыратын  факторлар сипаты төмендегідей:                                                                                                           

өңір	Тартымдылығының арту факторлары
Оңтүстікамерикандық: Бразилия	1. Амазония бойымен өткізілетін  экологиялық турлар. 2. Экзотикалық табиғат. 3. ел астанасының қазіргі  заман архитектурасы және дизайны.
Еуропалық:   Франция, Англия Германия, Финляндия Швеция	1.Тарихи және мәдени орындардың  жоғары концентрациясы . 2. жеңілдетілген визалық  тәртіп. 3. жоғары деңгейдегі сервис
Жерортатеңіздік: Кипр               Израиль         Тұтас аймақ	салық салудың тиімді жүйесі қазіргі заманғы банктық жүйе жақсы ұйымдастырылған телекоммуникация құрылымы оффшорлық компания құрудың жеңілдетілген түрі мемлекет тарапынан компанияның банктегі есепшоттары жайлы мәліметтін құпияда ұсталуы. зиярат ету туризмінің артуы емдеу орталықтарының көптігі төрт теңіз турлары жастар лагерінің болуы іскерлік қатынастың артуы туризм инфрақұрылысының  жақсы дамығандығы қызмет көрсетудің жоғары деңгейі ыңғайлы климат туристік маусым ұзақтығы теңіз жағалауындағы демалыс және көрікті жерлерді қараудың үйлесімі.
Азиаттық Біріккен                                    Араб                           Эмираттары   Тұтас аймақ	электроника және тұрмыстық заттар бағасының төмендігі жоғары деңгейлі сервис минималды салықтар визалық тәртіптің жеңілдетілуі 1.экзотикалық табиғат және мәдениет саяси тұрақтылық 2. Австралияға ұшқан туристер  үшін ыңғайлы транзиттік жол 4. қыстағы «жағажайлық»  демалыстың басты бағыты.

 

1.3. Туризм дамуына әсер  етуші әлеуметтік –экономикалық  факторлар.

Экономика және туризм өзара тығыз байланыста дамиды. Экономикаға туризмның әсер етуі мүмкін, сонымен қатар керісінше туризм дамуына кең көлемде, зор ықпалды экономика жасайды. Осыдан экономикалық факторлардың туризмға әсері, ең бастысы туризм және экономика дамуының тенденциялары арасында өзара тығыз байланыс болуымен негізделеді. Жоғарыда аталып кеткендей, экономикалық факторлар оң және теріс ықпал көрсетеді.

Туризм дамуына оң әсер тигізетін факторлар:

• нақты табыстың өсуі;
• табыстың тең бөлінуі;
• валютаның тұрақтылығы;
• тиімді конъюктуралық жағдай.

Туризм дамуына теріс әсер тигізетін факторлар:

• экономикадағы дағдарыс құбылыстары;
• өндірістің құлдырауы (жұмыссыздықтың өсуі, жалақының қысқаруы, уақытша жұмыс жасау);
• валютаның тұрақсыз болуы;
• тиімсіз конъюктуралық жағдай.

 Елдің экономикалық  дамуымен , оның азаматтарының ұлттық табыс көлемімен және материалдық әл-ауқатымен (дәулетімен) тура тәуелділік бар. Сондықтан да экономикасы дамыған мемлекет, әлемдік нарықта өз азаматтарының туристік сапарларының саны жағынан ілгері болады

Мемлекеттің экономикалық жағдайынан тек қана халықтың табысы ғана емес, сонымен қатар материалдық-техникалық база және туризм инфрақұрылымы да тәуелді.

Сонымен қатар экономикалық факторлар қатарына инфляция, пайыздық көрсеткіш, нақты валют айырбас курсының тербелісі де қосылады. Айырбас курсының өзгеруі күшті және әлсіз валютасы бар елдер арасындағы туристік ағымның көлеміне әсер етеді.

Туризмның дамуы тек қана ұлттық қана емес, сонымен қатар әлемдік экономика экономикалық циклдың қай  фазасында - өркендеу немесе құлдырауда – болуына да сезімтал. Бұған мысал ретінде , айтып өтетін жайт   XX ғасырдың  80-жылдары экономикалық күйреу кезінде әлемдік туристік саяхаттар едәуір қысқарды.

Әлеуметтік факторлар ішінен бірінші кезекте аталып өтілетін, бұл халықтың бос уақытының артуы (жұмыс уақытының қысқаруы, жыл сайынғы демалыс ұзақтығының артуы), бұл халықтың өмір деңгейінің артуымен қосылып келе жаңа әлеуетті туристердің ағымын арттырады.

Бос уақыттың артуы қазіргі заманғы ғылыми – техникалық төңкеріспен байланысты, бұнда ой еңбегінің  маңыздылығы артады да өндірістік және тұрмыстық кернеулер күшейе түседі. Бұның бәрі адамдардың дене тұлғаларының және психологиялық шаршауына әкеледі. Бұл қабілеттілікті арттыру үшінқосымша шараларды қабылдауды талап етеді. Осы мақсатты жүзеге асыруға көбіне туризм өз септігін тигізеді.

Халықтың бос уақытының ұзақтығы артуына байланысты туризмде екі тенденция байқалды – демалыс кезеңінің бөлшектенуі және қысқа мерзімді саяхаттардың артуы. Туристік сапарларұзақтығы жағынан азайғанмен, жиілігі артты. Шетел әдебиеттерінде бұл құбылыс “аралықты саяхат” (“путешествия с интервалами”)  деген атауға ие болды. Жылдағы бір ұзақ саяхат орнына, көптеген адамдар бірнеше рет қысқа мерзімді (жаз айында – екі апталық теңіз жағалауына саяхат; қыс айында – бір апталық тау шаңғылы саяхат; демалыс және мерекелердегі отбасылық сапарлар) саяхатты таңдайды. Бұндай саяхаттар туристердің белсенділігі мен қозғалысының (мобильділігінің) артуын көрсетеді. “Қысқа мерзімді” келушілер әдетте бір күнде, келген елді-мекенінде бір күн ғана болатындықтан, ұзақ мерзімді сапар шегуші туристерден гөрі көп шығындалады. Сонымен қатар “аралықты сапарлар” бір жыл аралығында болғандықтан, туризмның ең бір негізгі қиындықтарының бірі – сұраныстың маусымдық өзгерісін жеңілдетуге көмектеседі.

“Аралықты сапарлар” үшінші мыңжылдықтағы туризм дамуын анықтайды. Бұндай қортындыны “Ховат УК” ағылшын консалтингтық фирмасы жасады. Олар Бүкіләлемдік Туристік Ұйым (БТҰ) тапсырмасы бойынша туристік шығынның  70% келетін келетін әлемдегі 18 елдің демалыс уақыты динамикасының зерттеуін жүргізді. Нәтижесінде, XXI ғасырдағы туристік сапарлар ұзақтығы 3-4 күнге дейін қысқарады, бірақ демалысқа деген үзіліс және адамның өмірлік күшін қалпына келтіруге құштарлық артады деген болжам жасады.

Әлеуметтік факторлар қатарына, сонымен қатар білім деңгейінің, мәдениет, халықтың эстетикалық қажеттіліктерінің артуы жатады. Зерттеулерге жүгінсек, адамдардың білім деңгейі мен саяхатқа деген икемділігі арасында тәуелділік бар. Бұл мәдениет және білім деңгейі жоғары адам өзінің бос уақытын туризм көмегімен қоршаған ортаны тануға, басқа елдер мен халықтардың тарихы, өмірі, тұрмысы, фольклоры және өнерімен танысуға рациональды жұмсайды .

Соңғы уақытта, яғни XX ғасырдың соңғы онжылдығында экономикалық және әлеуметтік факторлар әсерінен батыс Еуропа елдерінде қоғамдық сана елеулі өзгерістерге ұшырады: рухани құндылықтар  материалдық құндылықтардан маңыздырақ. Қазіргі таңда  адам материалдық игілікті тұтынудан бұрын, жақсы әсер, өмірден ләззаталуға талпынады. Осыдан шығар қортынды, қоғамның тұтынушылық құрылымында туризмның орны және рөлі өзгерді.

Туристердің қажеттіліктері де өзгерді: төменгіден-жоғарыға, жұмысқа қабілеттілікті арттырудан – адамның өзінің жекелей қабілеттерін жүзеге асыру және интеллектуалды сұранысын қанағаттандыру.

“Үш S” (Sea – Sun - Sand; теңіз-күннің көзі-жағажай) қағидасы бойынша пассивті демалыс орнын “Үш L” формулалы (Lore - Landscape – Leisure; ұлттық дәстүрлер - пейзаж – бос уақыт) демалыс түрі басты. Бұл қазіргі заман саяхатшысының жаңа құндылықтарына сай келеді және өз орнын осы мезеттегі туризм дамуынан тапты.Туристік сұраныс  көпшілікті және әлеуметтік категория. Ол көптеген оң не теріс нәтиже беретін факторлар әсеріне тәуелді болып келеді. Ең маңыздыларының қатарына жалпы экономикалық факторлар жатады: