Туристік өлкетану негіздері

                                                     Ақтас мешіті.

Ақтас мешіті-Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Сырдария өзенінің жағалауында 1984ж салынған.Мешіт 18-19ғ сәулет өнеріне тән..Пішіні 4 етіп салынған күмбездің биіктігі 10-12м,қосбеті (алды)шығыс жаққа қараған күйдірілген кірпішпен салынған. Мешіт күмбезіне 4-қырлы 2-қабатты шойындық арқылы көтерілуге болады.Қабырғалары сандық өрнекпен әшекейленген кіреберіс жағында 3 биік сәнді аркасы бар.Ортаңғы аркада мешітке кіретін есік,ал солтүстік және оң қабырғасында әшекейлі терезелер орнатылған.Солтүстік терезенің астыңғы жағында тағы бір есік бар.Мешіт михрабы батыс жақтағы  қабырғаның орта тұсына орналасқан.Солтүстік іргесіне жүргізілген қазба жұмыс барысында 4бұрышта шағын,бөлмелердің іргесі ашылады.Мешіт жанында медресе болғанға ұқсайды.1982ж Республикаға маңызы бар тарихи,мәдени ескерткіштер тізіміне енгізіп мемлекеттің қорғауына алынған.1984ж мешітті қайта өңдеп жаңартты.

   

 

                                                                                                   Лекция 7

 

                                ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨНЕ ҚАЛАЛАР.

                                    Алтынсары көне қаласы.

 

Алтынсары көне қаласы орны Қызылорда облысы Қармақшы ауданы ежелгі аты белгісіз.Қаланы  алғаш 1984ж Хорезм Арлет зерттеген.Қала аумағы 17г.Басында 2 төбелі сұлбасы айқын байқалады.

1-төбе:Үлкен төбе деп аталады,оның  аумағы 150х150м,биіктігі12-15м.

2-төбе:Кіші үй деп аталады.Жүргізілген  қазба жұмыстары.Қаланың төменгі қабаты 1-8ғ аралығында салынғанын айқындайды,ол жоғарғы қабаты 6-8ғ салынған жоғарғы қабатындағы тұрғын үйлер орын қазанды. Бөлмеде еден үстінде орналасқан сырдың төменгі ағысындағы Жетісар мәдениетінің басқа да қоныстары секілді Алтынсар қаласының да ежелгі тұрғындары жау шапқыншылығынан қалаға тасталып кеткен.

                                               Терме сөздер.

Ашамбел-француз сөзі,Идеал көркемниетпен  салынған ғимарат

Абсида- грек сөзі,ғимарат жарты шеңбер тәрізді бөлік,ол бөлік көбіне шат күмбез түрінде алады.

Аркада- француз сөзі,бағана орналасқан оның үстінде арна тәрізді қалау қосылған галерея.

Валюстрада- саты балконның тепкішектерді сәндейтін әсем бағаналар мен ұштастырылған қанат.Барабан күмбезді ұстап тұратын жұмыр,көп қырлы қабырға.

База- бағана тізбегі тіреу үй қабырғасына немесе тіреуге жасалатын шығыңқы бедер.

                                        Бабата.

Қыпшақ-Қарасандар дәуіріндегі (9-12ғғ) ескі кент.Қаратаудың етегіне төмен,Шолақай Қорған селосынан,Оңтүстік шығысына қарай 15км жерде. Бабата-Түркістан ме Сайрамнан кейінгі әулие бабаның көп жиналып қыпшақ даласына Ислам дінін алғаш таратуда үлкен роль атқарған кенттердің бірі,оны ең алғаш өркендетуші Ахмет Яссауи мен Едіге бидің аталары Ысқақ баб деген кісі отырып,қасындағы Арыстанбабтың туысы әрі замандасы.Халық аузында лақап болып кеткен аты-Бабата,Ысқақ бабтың ағасы Ибрахим-Қожа Ахмет Яссауидің туған  әкесі.Оның күмбезі Сайрам қаласында Ибрахим ата деген атпен белгілі.Бұл бабтардың ұлы атасы Баба түкті шашты Әзіз қорықтың замандасы.(9ғ). Ол ислам дінін алғаш рет қабылдап,оны мойындалада  ескі тәңірге табыну салты басым болғандықтан «Шашты Әзіз атанған».

Бабата кенті әдебиетте көптен белгілі.Орта ғасырлардағы жазуларда ауық-ауық кездесіп отырады.Орыс ғалымдарының бір рет келіп көруші Г:И:Стесский.Совет дәуірінде Бабата толық зерттеліп,оның кенттік құрылысы,мәдениеті,архитектурасы жайлы бірталай дерек жарыққа шықты.Сол зерттеулерге қарағанда 1000саты жер астында жатқан қала есік заманындағы бекініс,сарйлар үлгісімен салынған.Қаланың алпауыт ханзадалар қоршайтын оның айналасына тағыда саудагерлер,шеберлер,егіншілертұратын қарапайым үйлер тұрғызылған,ішкі қамалдың сыртқы бүйірлері тегіс,мықты бағаналармен бекітілген.

                                        Ақтөбе.

253мың тұрғыны бар облыс орталығы  Батыс Қазақстанның ірі индустриялық  орталығы.Қала 1969ж іргесі қаланған.Ақтөбе  бекінісінің орнындағы далалы  жер де пайда болған 30 жылдар ішінде Ақтөбенің шаруашылық өмірі қазақтардың көшпелі мал шаруашылығына тығыз байланысты.1893ж.Ақтөбе қыстағы Ақтөбе уезі болып өзгертілді . ХХғ басында Ақтөбе (қыстағы)арқылы Орынбор,Ташкент жолы салынып қала экономикасының дамуына жаңа серпін берді.Еволюциядан кейінгі жылдары алдымен ауылшаруашылық шикізатары кәсіпорындар-диірмен,жарма зауыты,ет комбинаты салынды.Екінші дүниежүзілік соғысы жылдарында бөлігінде ферроқортпа зауыты тұрғызылды. Ол кезде Ресей мен Украинадан көшіріліп әкелінген кәсіпорындардың негізінде рентген аппаратураларын жасайтын зауыт жұмыс істей бастады.Сондай-ақ мұнай жабдықтары,ауылшаруашылық машиналары,тракторлар мен автомобильдерге қосалқы бөлшектер  шығару өндірісі игерілді.Соғыстан кейін хром қосылыстары зауыты қатарға қосылды мұндағы лак және бояу кондитер бұйымын шығарды.Кәсіпорындар кеңінен белгілі Ақтөбе-Қазақстан республикасының ірі орталықтарының бірі. Қазір мұнда медицина және гуманитарлық университеттер азаматтық авиацияның училищиесі сондай-ақ кәсіптік білім беру оқу орындары мамандары даярлайды.   

 

                                          Атырау.

149 мың тұрғыны бар облыс орталығы  Қазақстанның ескі қалаларының  бірі.1615 жылы   Жайық  өзенінің  жағасындағы балықшылар қонысы  ретінде негізі қаланған.Атырау қазақ революциасына дейін шаруашылықтың бір ғана селосы балық аулаумен айналысқан қала еді. Каспий теңізін мұз басқан кезде жылына(сырт) 6 айдаи сырт әлемінен    оқшау қалды.Ревалюциадан кейін бәрі өзгерді бұл уақытта Атырауға темір жол  жүргізіліп қала мен оның айналасы аумағының дамуына  зор әсер етті. Атырау ембі алабындағы мунай өнер кәсібін ұйым орталықтарына айналды.Қалада  Қазақстанда тұнгыш мұнай өңдейтін зауыт және  мұнай жабдықтайтын  зауыт салынды  Республиканың аса ірі комбинаты құрылды,механикалық кеме жөндейтін бөшке жәшік және сүт зауыттары ет комбинаты,нан комбинаты Атырау Каспий теңізінің кеме жай және Жайық өзеніндегі айлақ бар. Атырау өзара тығыз байланысты  3 бөліктен тұрады,ескі қала  Жайықтың европаның оң жағында орналасқан.

                                                             Орал.

Орал батыс қазақстан облысындағы Жайықтын жағасында шаған құя берісінде орналасқан Қазақстан ескі қалалардың бірі. «Орал Жайық»қалашығы деген атпен  1613-1622 жылы пайда болған.1775 жылы  Емилиян көтерілісін басқан соң екінші Екатеринаның жарлығы мен алған жайдың барлығын мүлде ұмыту үшін қала Орал деп аталды. Ресеи  қазақстан және Орта Азия арасындағы сауда жолында орналасуы  Орал қаласын тез арада балық және мал шаруашылығы өнімдерін сауда саттық жасайтын ірі орталыққа айналдырды. Қиуа мен Бұқарадан Ресеидің орталығына бет алған жүк керуендері Орал қаласы арқылы өтетін.Қаланың басты онер кәсіп орындары  дирмен сыра және шарап зауыты болды.Қазан революциясына дейін Оралдың көлік  географиалық жағдайы күрт жақсарды. Жайық  өзенінде  кеме қатнасы  дамыды  шығысқа қарай  елекке дейін темір жол салынды.Көршілес ел арасында Орал зауыты формо-а және  химия  өнер кәсібінде  ұнтақ және сығынды  жасайды.Ол республика батысында өсетін мия тамырын пайдаланады.

                                                       Ақтау.

  Ақтау 165 мың тұрғыны бар  Маңғыстау облыс орталығында  Маңғыстау түбегінде тез өсіп  келе жатқан қала.Ақтау негізінде  құрылыс материалы әктас пен  ұлутас болып табылыпты.Каспий  теңізінің жағалауында орналасқан Ақтау соңғы  кездері 19 ғ  қаласы деп аталып жүр .Нағыз сусыз шөлде салынған осы қала пәтерлеріндегі  су құбырларынан   үш түрлі су ағады. Оның біреуі ауыз су,тех-қ су ,ыстық су. Ал тех-қ ыссы  су құрамында әр түрлі минералды тұз болғандықтан оны қала  тұрғындары көбінесе ем ретінде пайдаланады. Ақтау 3 жылдық торабы,ол  Мақсат -Ақтау, Ақтау- Бейінеу-Қоңырат темір жолдары  арасындағы  Республикалық басқа да облыс орталықтарымен және  Орта  Азиямен де байланыс  жасай береді. Қала жолындағы  Ақтау порты  арасындағы  Каспий жағасындағы Еділ Жайық бойындағы қалалармен қатынасды.

      Ақтау архитекторлары  мен құрлыстың бір тобы 1977жылы  ССР мемлекеттік сыилығына ие  болды табиғи газбен жұмыс  істейтін електр стансиясы пластмасса,тіс  шаятын паста шығаратын және басқа зауыттар құрылыс кәсіп орындары мұнай және газ өндірушілер мекемелері орналасқан қала маңында өнеркәсіптік аймақ құрылған.Ақтау қаласының барлық мұнай кәсіпшілеріне асфальттанған автомобильдер жолдары , Жетібай мен Жаңа өзенге темір жол  жүргізілген.

                                       

                                                                                                  Лекция 8

 

                           Қазақстанғы сәулет ескерткіштері

 

                                 Абад Байдақ кесенесі.

 

Кесене 14 ғасырдың соңында 15 ғ басында салынған сәулет өнер ескерткіші. Ақтөбе облысы Қобда ауданы Талдысай кентінен 12 км Оңтустікте орналасқан.Халық арасындағы аңызға қарағанда кесене атақты ойшыл Асан Қайғы жыраудың 15ғасырда Бесқала аңғарында кенеттен  қайтыс болған Абат батырға арналып бүкіл аймақ халық халқының қатынасын тез арада тұрғызған.байдақ атауы содан қосылған.Құрлыстың архитектуралық құрлымы оның төрелерге тән екенін байқатады.Кесене үстінде 11 қырлы тұғырға орнатылған шошақ күмбез бар оның негізгі  тұғырымы төрт бұрышты . тұғырдың сыртқы ауданы 9.52, 9.8 м кесененің сақталған биіктігі 14.5 бастапқы биіктігі 16, кесене  өңделмеген кірпіштен қаланып ішкі жағы балшықпен сыланып сыртқы жағы күйдірілген кірпішпен қаланып қапталған. Абад Байдақ кесенесі  қалыпты күнбезді шаршылы құрлыстар тобына жатады.Ол парталды күнбезді кесене  оның ішкі құрылысы төрт бұрышты жобада салынған.8-16 қырлы өрімдердің біртіндеп күнбез ішіне қарай көтеріледі,корер көзге жеңіл көрінеді.Бөлменің батыс және шығыс қабырғалар арқалық аумақтары бар. Абад Байдақ кесенесінің  сәулет нақышы жағынан Хорезімдік кесенелер мен 12 ғасырдың соңы мен 16 ғасырдың бас кезіндегі( кесенелері) Арслан ескерткіштеріне ұқсайды, кесене орналасқан  орнында әртүрлі үлгімен ою өрнектермен салынған құлпытастар көп. Құлпытастың көбісі ақ және ақ сұр әктаспен  қашалған бәрінің биіктігі 1.5, 2м олардан 18-19 ғасырдағы  қазақ шеберлерінің қол таңбаларын байқауға болады. Құлпытастың көбіне қазақ ұландарының аттары қысқаша өмір баяны араб әріпімен жазылған ішінара ру таңбалары салынған Абад байдақ кесенесі мемлекеттік қорғауға алынған. 

                                   Қазақстанның ерекше қорғалатын  аумақтары

Соңғы жылдары табиғат мәселесіне үлкен мән беруде.1997ж 15 шілде қоршаған ортаны қорғау туралы,1997ж 6тамызда ерекше қорғау аумақтары туралы заңдар қабылданып,оларды жүзеге асыру туралы(шешім) игі істер атқарылуда.Елімізде ерекше қорғалатын мемлекеттік қорықтар,мемлекеттік ұлттық саябақтар,табиғат ескерткіштері,табиғи қорықшалар,халықаралық маңызы бар сулы,батпақты аумақтар,зоологиялық(аумақтық) ботаникалық бақтар,экологиялық тұрғыдан ғылыми,мәдени тарихи құнды табиғи нысандар жатады.

                                  Қызыл кітап және оның ролі.

Адам баласы жануарлар мен өсімдіктер туралы мәліметтерді ғылыми фактілерді саралай келіп,оларды қорғау қажеттіліктері туралы тоқтамға келді.Кейбір өркениетті елдерде жануарлады,өсімдіктерді,ормандарды қорғау туралы мемлекеттік деңгейде құжаттар қабылдана бастады.Осындай шаралардың бірі халықаралық табиғаты,табиғи қорықтарды қорғау еді.Ол 1948ж құрылды.ХҚТО 1990жылдың желтоқсанынан бастап ол дүниежүзілік табиғатты қорғау одағы болып табылды.Дүние жүзінде сиреп немесе құрып бара жатқан құстарды,аңдар мен өсімдіктердің қызыл кітабын ұйымдастыру болып табылды.Оған дейін халықаралық қара кітап болып тізімі жазылды.Қара кітапқа жер бетінен бііржола құрып кеткен аңдар мен құстар енгізілді.Кейіннен «Қызыл кітап» туралы еңбекті Ағылшын табиғат зерттеушісі Питер Скот ашқан болатын.1963жылы халықаралыық «Қызыл кітаптың»алғашқы басылымы содан соң 1966-75жж аралығында 5том,1978ж КСРОның «Қызыл кітабы»шықты.Қазақ КСРО,алғашқы қызыл кітабының жануарларға арналған кітабы 1971ж,ал 1981ж өсімдіктерге арналған кітабы жарық көрді.Қазақстанның «Қызыл кітабы»1991-96жж өңделіп,қайта басылып,көпшілікке ұсынылды.Қызыл кітапты ұйымдастыру үшін Қ.Р.ұлттық ғылым академиясынбірнеше зерттеу институтының ғалымдары ұзақ жылдар еңбек етіп,ғылыми практикалық конференция ұйымдастырды.Мұндай шараларды ұйымдастыруда бұрынғы зоология,қазіргі қорлар  институтының қызметкерлерінің еңбектері зор.Қызыл кітапқа белгілі түрде енгізу үшін ғалымдар әр жануардың,не өсімдіктің 5 санатын анықтаған.

• Жойылып бара жатқандар(30ж).Бұған жататындар: қызыл қасқыр,қабылан,қара күзен,қызылқұм арқары,құдыр.
• Саны азайып жатқандар.Оған жататындар:сары құстар, құтан.
• Сиреп түрлер:қара барыс,сілеусін,бұлдырық,қара тұрпа жарғанат.
• Белгісіздер:қара шұбар жылан,қара кесіртке.
• Қалпына келгендер:аққу,көк құс.

 

 

 

                                                         Құлан.

Ортағасырлық қала. Жамбыл облысы.Т.Рысқұлов ауданы Құлан ауылының маңында.Қаланы археологиалық тұрғыдан зерттеу ісі 19ғасырдың соңында В.В.Бартольдтың жетекшілік етуімен басталды.Алғашқы археологиалыық қазба жұмыстарын 1936 ж КСРО ҒА-ныың Қазақ бөлімшесі мен Жетісу археологиалық  экспедитциасы (жетекшісі А.Н.Бернштон)жүргізді.Қазба жұмыстарының нәтижесі алғашқы отырықшы қоныстардың (1 ғ-ларда пайда болған)Луговой төңірегінде 1ғ ларда пайда болғаны анықталды.1963-65 ж Жетісу археологиалық Экспедитциясы болды. (жетекшісі К.Ақышев болды)қаланың айналасындағы төбешікке қазба жұмыстарын жүргізді.Қытайдың Сюан-Цзянь жол бағдарламасында жәнә Таң әулетінің тарихында қала Цзум –Лан деп аталған. Ол туралы 8-10 ғасырларда Ұлы-Жібек жолы бойында орналасқан қалаларды сипаттаған  араб авторлары да жазып кеткен.Араб географы Әл-Макдиси: «Құлан бекініс  қала онда  мешіт бар»деп жазған .Геогравиалық сөздіктің авторы  Якут дінінің 13-ғасырдың 20- жылдары құрастырған еңбегінде қаланың түрік елінің Мәуренахр  жанындағы шекарасында орналасқанын айтады.Қазақстанда  көптеген тарихи оқиғалар өтті.Мыс: 740 ж Түргеш бегі ҚұрсулБатыс Түрік Қағанының ең соңғы  басқағы  Амина Сумцзды осы қалада өлтірген. 840 ж Араб әскерлрі Құрсылға дейін жеткен .Қаланың топаграфиасынан шахристан,ішкі қамал және шығыс жағынан бекініссіз рабат іздері  байқалады.Ішкі қамал биіктігі 7-8 метрге жуық,тіктөртбұрышты 40-40 м алаңы бар төбе. Шахристан төрт бұрышты төбе пішінді.Ұзындығы 320м биіктігі 4-5метрге жуық қабырғамен,сыртынан тереңдігі 1м ,ені 15м  ормен қошалған.Құлан орта ғасырларда Ұлы-Жібек жолындағы ірі мәдени сауда орталығы болған .