Шпаргалка по "Истории государства и права Белоруссии"

Некаторыя даследчыкі разглядалі ўтварэнне  ВКЛ як адну з магутных плыней палітычнага  развіцця ўсходніх славян (Масква і  ВКЛ). Адсюль і бярэ паходжанне тэрмін «Літоўская Русь».

На наш погляд, ВКЛ з'яўляецца вынікам беларуска-літоўскага грамадскага сінтэзу. Галоўнай рухаючай сілай аб'яднання беларускіх і літоўскіх княстваў у адну буйную дзяржаву было развіццё прадукцыйных сіл і эканамічных сувязей паміж княствамі. Паскарэнню гэтага працэсу паслужыла неабходнасць аб'яднання ваенных сіл у барацьбе з крыжакамі, а таксама з нашэсцем мангола-татараў. Здаецца, Полацкае княства, якое мела багатыя традыцыі самастойнага існавання, павінна было стаць абядноўваючым цэнтрам навакольных зямель. Але ж справа ў тым, што Полаччына XIII ст. не была ўжо настолькі ба-гатай і магутнай, як у папярэднія стагоддзі, бо страта выхаду да Балтыкі, зацяжная барацьба з крыжацкай агрэсіяй падтачылі яе сілы. Наадварот, цэнтрам палітычнага жыцця на беларускіх землях у сярэдзіне XIII ст. паступова становіцца Новагародак, які падчас двух вялікіх супрацьстаянняў — з крыжакамі і татара-манголамі — быў адносна бяспечнай тэрыторыяй.

Менавіта Новагародская зямля  разам с суседнімі з ёй літоўскімі землямі стала ядром зараджэння княства Літоўскага. Міндоўг зрабіў Новагародак сталіцай сваёй краіны.

Становішча маладой дзяржавы было даволі хісткім у небяспечным  суседстве з магутнай Галіцкай зямлёй, Тэўтонскім і Лівонскім ордэнамі. Стабільнасць дасягалася не толькі выгадным геаграфічным становішчам, тонкай дыпламатыяй, але сілай і крывёю. Цэлае стагоддзе, нават крыху больш, працягвалася пераўтварэнне Літоўскай дзяржавы ў ВКЛ, Рускае і Жамойцкае. Да сярэдзіны  XV ст. гаспадарства афіцыйна называлася Вялікім княствам Літоўскім і Рускім, а пазней—ВКЛ, Рускім, Жамойцкім і іншых зямель. Тэрмін «Літва» тады адносіўся да тэрыторыі Верхняга і Сярэдняга Панямоння, а пад «Руссю» разумелася Верхняе Падзвінне і Падняпроўе.

Канцэпцыи:Беларуска-цэнтрысцкая (Ермалович, Ластоуски, Доунар-запольски//урбан, Шкалёнак), Беларуска-лит.синтез (Крауцэвич, Насевич, Баранаускас – не у 13ст. а у 1180г.), Литоуска-цэнтрысцкая канцэпцыя (Лашнянски), сувязь з развиццём феад. адносин на тэрыт. Аукштайции (знешния силы без удзелу усх.славян, сувязь з уцискам сталинскай палитыки( Литва и П. – буржуазныя, значыць, варожыя (Пашута, Абэцэдарски – Лит. Захопливали бел., а бел. Марыли з`яднацца з масквой))

 

7. Прававое становішча  асноуных сац. Груп насельніцтва  у ВКЛ 14-16ст

У Вялікім княстве Літоўскім, у  склад якога да сярэдзіны XIV ст. увайшлі ўсе беларускія землі, панаваў феадальны грамадскі лад. Як і ва ўсякім класавым грамадстве феадальнага перыяду ў Беларусі ў адзначаны час існавалі два галоўныя класы: феадалаў — землеўладальнікаў і феадальна-залежных сялян. Акрамя таго, у гарадах і вёсках пражывала значная колькасць людзей, якія лічыліся асабіста свабоднымі -мяшчан, сялян-даннікаў і інш.

Клас феадалаў, які займаў пануючае становішча ў эканамічных і прававых адносінах, не ўяўляў сабой адзінага цэлага і падраздзяляўся на шэраг  груп.

У вышэйшую сацыяльную групу ўваходзіла найбольш багатая, прывілеяваная частка феадалаў: князі (нашчадкі знакамітых родаў) і паны. Дакументы адрозніваюць паноў радных (паноў рады) і паноў харугоўных, якія маглі ў час ваенных дзеянняў выставіць вялікую колькасць войска пад сваім сцягам (харугвай). Валодаючы вялікімі зямельнымі плошчамі і значнай колькасцю залежных сялян, гэта група займала важнейшыя дзяржаўныя пасады ў ВКЛ. Князі і паны пад тэрмінам «магнаты». Яны мелі шырокія судовыя паўнамоцтвы і ўласныя ўзброеныя сілы. Некаторыя з іх займалі адначасова некалькі важных дзяржаўна-адміністрацыйных пасад, хаця гэта забаранялася заканадаўствам.

Акрамя буйных былі яшчэ сярэднія і дробныя феадалы, якія валодалі невялікімі маёнткамі, меншай колькасцю зямлі і залежных сялян.

Калі першыя мелі значную ролю ў  дзяржаўным апараце, то другія з цягам  часу маглі разарыцца ў выніку драблення гаспадаркі і перайсці ў больш нізкія сац. групы. Як сярэднія, так і дробныя феадалы знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад князёў і паноў.

У Беларусі прадстаўнікі класа феадалаў увайшлі ў прывілеяванае саслоўе (стан) шляхты.

У саслоўе шляхты ўваходзілі не толькі феадалы, але і прадстаўнікі іншых сацыяльных груп. У саслоўе шляхты на Беларусі былі залічаны многія свабодныя людзі, якія, валодаючы невялікімі зямельнымі надзеламі, вялі сваю гаспадарку ўласнай працай. Некаторыя шляхціцы арандавалі невялікія надзелы зямлі ў буйных феадалаў або знаходзіліся ў іх на службе ў якасці ляснічых, канюшых і г. д. Их трэба разглядаць як асобную катэгорыю юрыдычна свабодных людзей.

Шляхецкія саслоўныя правы пераходзілі нашчадкам — мужчынам ад патомных шляхціцаў, а таксама дочкам. Шляхецтва можна было атрымаць ад вялікага князя літоўскага, а таксама за мужнасць на полі бітвы. Шляхецтва давалася дзіцяці ў сувязі з яго ўсынаўленнем, абвешчаным у судзе шляхціцам (адопцыя).

Страта шляхецкай годнасці магла  наступіць па суду ў сувязі з учыненым злачынствам, а таксама ў тым  выпадку, калі шляхціц пачынаў здабываць  сабе сродкі для жыцця гандлем  або рамяством.

Пачатак юрыдычнаму афармленню правоў шляхецкага стану (саслоўя) паклалі  агульназемскія прывілеі (граматы) 1387, 1413, 1432, 1447 гт. першапачаткова правы  і прывілеі замацоўваліся толькі за шляхтай каталіцкага веравызнання (прывілеі 1387 і 1413 гг.), а затым прывілеем  1432 г. Прывилей1492 г. вялікага князя Аляксандра першай агульнадзяржаўнай хартыяй шляхецкіх вольнасцей.

Усе прадстаўнікі шляхты мелі агульныя саслоўныя прывілеі: валодаць зямлёй у неабмежаваных памерах на праве  ўласнасці; прыцягвацца да адказнасці толькі па суду; займаць пасады ў  дзяржаўным апараце і ўдзельнічаць у фарміраванні дзяржаўных і судовых органаў; права асабістай недатыкальнасці і недатыкальнасці маёмасці; былі вызвалены ад падаткаў і павіннасцей, акрамя выплаты падатку на ваенныя Патрэбы і ўдзелу ў шляхецкім апалчэнні (паспалітым рушэнні), і інш.

Аналізуючы пытанні прававога  становішча сялянства, трэба звярнуць увагу на тое, што да канца XVI ст. яно ў ВКЛ было запрыгонена. Першым заканадаўчым актам Вялікага княства Літоўскага, які не толькі сведчыў аб на-яўнасці прыгонных, але і аформіў прыгоннае права, з'яўляецца прывілей 1447 г. Працэс запрыгоньвання, які распачаўся ў XV ст., больш выразна ўвасобіўся ў Статутах ВКЛ 1529, 1566 гг. і быў завершаны ў апошняй рэдакцыі агульнадзяржаўнага заканадаўства — Статуце 1588 г.

       3 сац. групы  сялян:.Гаспадарскія, якія залежалі непасрэдна ад вялікакняжацкай адміністрацыі і жылі на дзяржаўных землях./////////Панскія, якія жылі на прыватнаўласніцкіх землях і залежалі ад асобных феадалаў.////Царкоўныя, якія жылі на землях царквы, манастыроў і кляштараў,  вышэйшага духавенства і залежалі  ад адміністрацыі духоўнага ведамства.

У сваю чаргу, гэтыя групы таксама падзяляліся на шэраг катэгорый. Нявольная чэлядзь, якая з'яўлялася заканадаўча замацаваным аб'ектам падаравання. Паводле Статутаў ВКЛ існавала некалькі прычын ператварэння сялян у нявольную чэлядзь. Лічыліся нявольнымі дзеці, якія нарадзіліся ў законным шлюбе нявольных і вольных. Першапачаткова сяляне гублялі волю ў выніку самапродажу ў няволю, але ў XVI ст. такія здзелкі закон пачаў прызнаваць несапраўднымі. Да сярэдзіны XVI ст. нявольнікамі станавіліся іншы раз і крымінальныя злачынцы. Палон

  Насельніцтва беларускіх гарадоў  у сваёй асноўнай масе складалася  з простых людзей. Да сярэдзіны XVI ст. яны выдзяліліся ў саслоўе мяшчан.

 Прававы статус гараджан  вызначаўся ўзроўнем сацыяльна-эканамічнага развіцця іх горада. Па маёмаснаму становішчу насельніцтва гарадоў на тры групы: вярхушку (патрыцыят), куды ўваходзілі заможныя купцы і ўладальнікі буйных рамесных майстэрань; сярэднія пласты  — дробныя гандляры і простыя рамеснікі; гарадскія нізы—вучні майстроў, хатняя прыслуга і інш. Зразумела, што ў залежнасці ад эканамічнага стану мяшчан знаходзілася і іх прававое становішча, якое вызначалася: прыналежнасцю горада (прыватнаўласніцкі ці вялікакняжацкі); наяўнасцю ў горадзе магдэбургскага права; займаемай пасадай у органах гарадскога самакіравання і г. д. Напрыклад, найбольш заможныя гараджане прывілеяваных вялікакняжацкіх гарадоў (Вільня, Бярэсце, Полацк, Менск) мелі права валодаць маёнткамі па-за межамі горада і павінны былі выконваць вайсковыя абавязкі асабіста або выстаўляць за сябе пэўную колькасць узброеных людзей нароўні з іншымі феадаламі.

 Мяшчане гарадоў з магдэбургскім  правам вызваляліся ад прыгонных  работ, падводнай павіннасці, выплаты  праязных пошлін (мыта) на ўсёй  хэрыторыі ВКЛ і некаторых  іншых павіннасцей. Крымінальнае  права ўстанаўлівала павышаную адказнасць за іх забойства. Увогуле можна адзна-чыць, што жыхары гарадоў, якія мелі магдэбургскае пра-ва, атрымлівалі шэраг правоў і прывілей. Перш за ўсё гэта тычыцца права ўдзельнічаць у фарміраванні органаў га-радскога самакіравання і суда, на стварэнне рэлігійных брацтваў і на аб'яднанне ў цэхі па прафесіях. Адначасова трэба звярнуць увагу на тое, што кіраванне агульнымі справамі ў гарадах, якія карысталіся магдэбургскім правам, знаходзілася, як правіла, у руках заможных гараджан.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.Асноуная характэрыстыка дзяржаунага ладу ВКЛ. Вышэйшыя органы улады

У XIV—XVI стст. ВКЛ па форме праўлення -феадальная манархія. На чале дзяржавы манарх, які называўся гаспадаром, вялікім князем. Ён ажыццяўляў заканадаўчую, судовую і адміністрацыйна-гаспадарчую ўладу.

Прававое становішча рады ў прывілеях 1492 і 1506 гг. Абмежаванне ўлады вялікага князя ў да-лейшым было заканадаўча замацавана ў Статуце 1529 г.

 Рада -  пастаянна дзеючым  дзяржаўным органам.Рада была выканаўча-распарадчым, заканадаўчым і кантралюючым органам. Яе галоўнае прызначэнне - правы магнатаў ад замахаў з боку вялікага князя, ахова тэрытарыяльную недатыкальнасць дзяржавы.

 Сойм — вышэйшы агульнадзяржаўны заканадаўчы орган. Спачатку ў сойм уваходзілі ўсе буйныя феадалы, якія з'яўляліся раднымі панамі, службовыя асобы цэнтральнай і мясцовай адміністрацыі, а таксама ўся шляхта. Але рашэнні, як правіла, выносіліся вялікім князем і панамі-радай. Таму соймы гэтага перыяду былі больш дарадчымі, чым заканадаўчымі.

 У XVI ст. заканадаўчыя функцыі сойму пашырыліся.

 Вышэйшыя органы. Маршалак земскі, які з'яўляўся ахоўнікам парадку і этыкету пры вялікакняжацкім двары. Яго намеснікам быў маршалак дворны.

 Узброенымі сіламі дзяржавы кіраваў гетман найвышэйшы (з XVIII ст. — вялікі), які меў, асабліва ў час вайны, вялікія паўнамоцтвы. Яго намеснікам быў маршалак дворны.

 Дзяржаўную канцылярыю ўзначальваў  канцлер, пры ім былі пісары, сакратары і іх памочнікі (дзякі). Канцлер зберагаў дзяржаўную пячатку, падпісваў найважнейшыя дзяржаўныя дакументы, разам са сваім намеснікам падканцлерам — удзельнічаў у падрыхтоўцы і канчатковым рэдагаванні за-канадаўчых актаў.

 Падскарбі земскі загадваў дзяржаўнымі фінансамі, скарбам. Яго намеснікам быў падскарбі дворны, а памочнікамі — скарбнікі і скарбавыя пісары.

 Вялікакняжацкія ўраднікі. Неслі службу ў вялікага князя і вышэйшых прадстаўнікоў улады, выконвалі судовыя рашэнні, уводзілі ва ўладанне маёнткамі, рабілі рэвізіі (люстрацыі), спаганялі нядоімкі па падатках, сачылі за будаўніцтвам дарог, мастоў і інш.

Агульная характарыстыка дзяржаўнага  ладу Вялiкага княства Лiтоўскага, Рускага  і Жамойцкага (XIII – сярэдзіна XVI стст.). Сістэма вышэйшых органаў дзяржаўнай улады і кіравання.

2 канцэпцыи палітычага і тэрытарыяльнага  цэнтра:  а)паскоранае развіццё  феадальных адносін з'явілася  палітычная кансалідацыя і ўзнікненне  моцнага дзяржаўнага ўтварэння  на чале з уласнай княжацкай  дынастыяй.  ВКЛ ўтворана без удзелу ўсходніх славян, а таму была чужой для беларусаў і ўкраінцаў.

 б)ўтварэнне ВКЛ не мела  ў сваёй аснове ваеннай сілы, а  важную ролю тут адыгрывалі  працэсы натуральнай сацыяльна-эканамічнай  і палітычна-тэрытарыяльнай кансалідацыі  беларуска-літоўскіх зямель. 

Другая канцэпцыя атрымала права на жыццё з выхадам у свет работ беларускага гісторыка М. Ермаловіча. На яго думку, летапісная «літва» знаходзілася ў Верхнім Панямонні, паміж Навагрудкам і Мінскам з захаду на ўсход і паміж Маладзечнам і Слонімам з поўначы на поўдзень. Ён прыйшоў да высновы, што не літоўскія князі захапілі частку новагародскай і іншых беларускіх зямель, а, наадварот.

На наш погляд, ВКЛ з'яўляецца вынікам беларуска-літоўскага грамадскага сінтэзу. Галоўная сіла - аб'яднання беларускіх і літоўскіх княстваў у адну дзяржаву - развіццё прадукцыйных сіл і эканамічных сувязей паміж княствамі. Паскарэннем паслужыла аб'яднанне ваенных сіл у барацьбе з крыжакамі, а таксама з нашэсцем мангола-татараў.

Цэлае стагоддзе, нават крыху больш, працягвалася пераўтварэнне Літоўскай  дзяржавы ў ВКЛ, Рускае і Жамойцкае.

Монарх – глава гос (господар, великий князь литовский, король польский—Статута 1529 г.). Власть ограничена, т.к. важные вопросы решались обязательно с участием панов радных.

Рада — постоянно действующий коллегиальный орган, который фактически осуществлял реальную власть. В состав:  - крупные светские феодалы — паны радные, католические епископы и лица по должности (канцлер, гетман земский, маршалок земский и т.д.). Численный состав не определен, а на практике колебался от 3 до 40 человек в зависимости от важности рассматриваемых вопросов.

Сейм ВКЛ как сословно-представительный орган окончательно сформировался в XVI в. Состав: представители шляхты, избираемые ежегодно от каждого повета по одному человеку. Сеймы собирались по мере необходимости в разных городах и работали от 2 дней до нескольких месяцев. Особенность аппарата ВКЛ - отсутствие коллегиальных отраслевых органов управления. Вместо них широкая система высших и дворных должностей, на принципах единоначалия, назначения, и др.  Высшие ДЛ госу аппарата: канцлер (заведывал государственной канцелярией и был хранителем большой государственной печати. Он активно участвовал в разработке нормативных актов, следил за учетом всей входящей корреспонденции (жалоб, прошений и т.д.). В его подчинении был большой штат должностных лиц: подканцлер, писари, дьяки и др. Все финансово-хозяйственные вопросы и государственная казна в целом были в ведении земского подскарбия. Он ведал доходами и расходами государственной казны, осуществлял общее управление всем государстенным имуществом и т.д. Вооруженные силы ВКЛ были в ведении гетмана наивысшего (земского, великого). Он не только командовал войском, но и ведал вопросами сбора войска, его комплектования, снабжения. В его подчинении были гетман польный, гетман дворный и т.д. Реформа 1564-66. Бельски прывилей. Виленски прывилей. Па водле рэформы 1565 г. были створаны сетки паветау. Новыя паветы были одзинками судовай администратыунай и вайсковай арганизации.  Саслоуна-прадстауничыми органами мясцовай улады выступали павятовыя и ваяводския соймики. Яны имели шырокия поунамоцтвы. Ваявода начале ваяводства назначауся князем и радай. Кашталян узнач войска. Ключник - камендант замка. Стараста – кирауник админ у павеце. Па водле судовай рэформы 1564 стваралися мясцовыя суды, галоу роля - шляхта.На Бельским сойме магнаты стали падпарадкоувацца тым жа судам, што и шляхта. Прывилей уносиу шэраг новых палажэнняу: адзяленне судоу ад админ, роунасць шляхты перад судом и законом. Виленски прывилей  вызначыу: парадак скликання павятовых соймикау, две систэмы суд. органау. Вышэйшы агульнасаслоуны суд – гаспадарски суд + суд паноу рады и камисарски суд, маршалауски , соймавы. Мясцовыя суды: замкавы, земски павятовы суд, падкаморски суд, копны суд, войтауска-лауничы.