Ұлы Отан соғысының ңарсаңы мен алғашңы кезеңіндегі Қазақстан

12.1. Ұлы Отан соғысының ңарсаңы  мен алғашңы кезеңіндегі Қазақстан.

 

30-жылдардың екінші жартысында  Кеңестер Одағында жеке адамға  табыну идеологиясы мен практикасы  шырқау шегіне жетті. Елде сталиндік  КСРО Конституциясы жариялаған  бюрократиялық орталықтандыру орнықты. Конституцияда қоғамның басшы үйытқысы ретіндегі Компартияның ролі нығайтылды, демократиялық еркіндік жарияланды, бірақ оған кепілдік берілмеді. Одақтас республикалардың мемлекеттік, экономикалық және мәдени қүрылыс міндеттерін шешуде іс жүзінде ешқандай дербес қүқықтары болмады.

 

1939 ж. өткен XVIII съезінде Коммунистік  партия елдің индустриялық қуатын  кеңейтуге, оның қорғаныс қабілетін  нығайтуға бағыт алды. Үшінші  бесжылдықта Қазақ КСР-не көрнекті  орын беріліп, Карсақбай мыс  балқыту заводын қайта қүру мен кеңейту, Жезқазған мыс балқыту заводын салу, Алтайда түсті металлургияны дамыту, Ембіде геологиялық жумыстарды жеделдету шаралары жузеге асырыла бастады. Соғыс алдындағы жылдарда колхоз құрылысы да күшейе түсті. 1940 ж. колхоз, совхоз егістіктерінде 41 мыңнан астам тракгор, 11,8 мың астық комбинаты, 14 мындай жүк автомобилі жүмыс істеді. Ауыл шаруашылық техникасы 330 МТС пен 194 совхозға шоғырланды. Осылайша, казармалық социализм туғызған келеңсіз жайттарға қарамастан, Қазақстан соғыс жылдарында зор ауыртпашылықтың бір бөлігін өз мойнына алуға взірленген болатын.

 

1941 ж. 22 маусымда фашистік Германияның  вскерлері Кеңес Одағына басып  кірді. Ұлы Отан Соғысына Қазақстан  біртүтас елдің бір белігі  ретінде қатысты. Соғыстың алдындағы  жылдардағы фашизмге қарсы жүргізілген үгіт- насихат адамдарға зор ықпал жасап, оларды Отанды қорғауға жумылдыруға мүмкіндік вперді. Соғыс жылдары вскерге 1196164, еңбек армиясы мен арнаулы қүрылыс белімшелеріне 700 мыңнан астам қазақстандықтар алынды.

 

Республика экономикасы соғыс жағдайына кешіріліп, бейбіт мақсаттарға жүмсалатын қаржы мейлінше қысқартылды, көптеген квсіпорындар қорғаныс өнімдерін шығара бастады, шикізат жвне жүмысшы күші қайта бөлінді. Майдан шебінен 220 завод пен фабрика Қазақстанға көшіріліп вкеліп, олар көп үзамай өз өнімдерін бере бастады. 1941-1942 жж. Қазақстанға батыс аудандардан 532,5 мың адам көшіріліп, 970 мындай немістер мен поляктар, 507 мың балқарлар, чешендер мен ингуштар, 110 мың месхеттік түріктер, 130 мың Қырым татарлары жер аударылды. Олардың көпшілігі ауылдар мен селоларға таратылып орналастырылды. Ал қалаларда соғысқа дейін-ақ қиын болған үй мвселесі одан сайын күрделене түсті.

 

Соғыстың алғашқы күнінен бастап қазақстандықтар барлық майданда ерлікпен шайқасты. Әсіресе, Мвскеу түбіндегі  шайқаста қазақстандықтардың даңқы шықты. Мунда республикада жасақталған, құрамында Б.Момышүлы басқарған батальон бар, 316 атқыштар дивизиясының жауынгерлері жаудың бір танк жвне екі жаяу вскер дивизиясын талқандады. Дубосеково разъезі түбінде саяси жетекші В.Г. Клочков басқарған 23-гвардияшы - панфиловшылар жаудың 50 танкісінің шабуылына қарсы түрды. Мвскеу түбіндегі шайқасқа панфиловшылармен бірге Қазақстанда жасақталған 233- ші дивизия жвне 39-шы атқыштар бригадасы қатысты.

 

Қазақстандықтар Ленинградты қорғауға да белсене араласты. 1941 ж. қыркүйектің ауыр күндерінде қазақтың халық ақыны Жамбыл ленинградтықтарға "Ленинградтық еренім!" атты жырын арнады. 1942 ж. көкгемде қазақстандықтар азық-түлік жинаудың айлығын өткізіп, ленинградтықтарға 1423 т азық-түлік жіберді.

 

Ұлы Отан соғысының алғашқы кезеңі Мвскеу түбіндегі жау вскерінің  жеңілуімен аяқталды. Гитлердің қауырт жоспары күйреп, неміс-фашист армиясының жеңілмейтіндігі женіндегі аңыз жоққа шықты.

 

 

12.2. Қазақстан Отан соғысының  түбегейлі бетбұрыс және аяқталу кезеңінде.

 

1942 ж. жазындағы Сталинград шайқасы  Ұлы Отан соғысы барысында  бетбурыс кезең болды. Қазақстан  Сталинград облысымен 500 км бойына  шектесіп жатқан еді, сондықтанда  Батыс Қазақстан Сталинград майданының  ең жақын тылына айналды. Қэрғаныс  заеодтары, көмір және мунай енерквсібі квсіпорындары толық қуатымен жүмыс істеді, майданда қираған техниканы күрделі жөндеуден өткізіп қатарға қосты. Ақтөбе авиация шеберханалары ай сайын 30 үшақ жвне 160 авиамотор шығарып отырды. Батыс Қазақстанның жеңіл өнерквсіп орындары Сталинград майданының тапсырысын орындады. Теңіз флотының қызметкерлері мүнай енімдерін тасуды 6 есе кебейтті.

 

Сталинград шайқасына Қазақстанда  жасақталған 21,12 жвне 73-ші гвардиялық атқыштар, 292 жвне 337-ші атқыштар, 31-ші атты вскер  дивизиялары, 74-ші теңіз атқыштар, 152-ші атқыштар бригадалары, 129-шы миномет полкі мен 156-шы жеке кепір құрылысы батальоны қатысты. 1942 ж. 19 желтоқсанда үшқыш Иүркен Әбдіров Боковская-Пономаревка ауданында болған вуе айқасында ез үшағын жау танкілерінің тобына бағыттап, серікгестерімен бірге ерлікпен қаза тапты. Ақын Жамбылдыңұлы Алғадай 7- ші гвардиялық атты вскер дивизиясында пулемет расчетін басқара жүріп, Синельниково қаласы маңында ерлікпен қаза тапты.

 

Станлинград шайқасы барысында  Кеңес Армиясы екінші дүниежүзілік соғыстағы түбегейлі бетбүрысқа шешуші үлес қосып, Германияның жеңілісін жақындата түсті. Қазақстандық жауынгерлер Курск иінінде, Днепр, Ленинград шайқастарында да жанқиярлықпен соғысты. Қазақстанның мындаған екілдері Украинаны, Белоруссияны, Балтық жағалауы республикаларын, Молдавияны азат ету жолындағы үрыстарға қатысты. Курск иіні мен Днепр шайқастарындағы ерлігі үшін ғана 123 қазақстандық Кеңес Одағының батыры атағына ие болды.

 

Қазақстандықтар партизандық қозғалысқа да белсене араласты. Толық емес мвліметтер бойынша Украина мен Белоруссияда 3000-дай, Ленинград обылысында 220, Смоленск жерінде 270-тен астам, қарсыласу қозғалысына 300-дей қазақстандықтар қатысқан.

 

Ұлы Отан соғысының түбегейлі бетбүрысына  Қазақстан еңбекшілері де үлкен  үлес қосты. Майданға аттанған жүмысшылардың орнын вйелдер мен балалар басты. Солардың қажырлы еңбегінің нвтижесінде жаңадан ондаған квсіпорындар іске қосылып, бүрыннан істеп түрған квсіпорындар өнім өндіруді арттырды. Солардың қатарында 1943 ж. республикадағы қара металлургия өндірісінің түңғышы Ақтвбе ферросплав зауыты іске қосылып, енім шығара бастады. Ақтөбе химия комбинаты, Шымкент дврі-дврмек зауыты іске қосылды. Төміртауда Қарағанды металлургия комбинатын салу қолға алынды. Алматыда, Қарағандыда, Шымкентте машина жасау заводтары вз енімдерін үлғайта түсті. Республикада Одақта шығатын мыстың 30%, полиметалл рудасының 70%, қорғасынның 35% өндірілді.

 

Республиканың ауыл шаруашылығы да соғыстың жеңіспен аяқталуына қомақты  үлес қосты. Тары өсірудің шебері - Ш. Берсиев, атақты күрішшілер Ы.Жақаев пен Ким Ман Сам, астықтан мол өнім алудың үздікгері М.Сатыбалдина, А. Дацкова, Н.Алпысбаева жвне т.б. еңбекте ерліктің үлгісін керсетті.

 

Жауды жеңуге республиканың зиялылары  да ездерінің үлкен үлесін қосты. Олардың қатары Кеңестер Одағының батыс аудандарынан уақытша кешіп келіп паналаған ғылым жвне мвдениет екілдерімен толықтырылды.

 

Қазақстанның халық шаруашылығының түбегейлі мвселелерін, табиғи байлықтарын  зерттеп, соның негізінде жасалған үсыныстарды іске асыруға академик В.Л.Комаров бастаған КСРО Рылым академиясы комиссиясының қосқан үлесі айтарлықтай болды. Оның жүмысына Қ.И.Свтбаев басқарған республиканың 100-ден аса ғалымдары қатысты.

 

Қазақстанның 90-ға жуық жазушылары мен  ақындары соғыс майдандарында шайқасты. Партизан Ж.Саинның топтамасы, Қ.Аманжоловтың "Ақын өлімі туралы аңызьГ, М.Әуезовтың "Абай жольГ эпопеясының бірінші кітабы, С. Мүқановтың "Өмір мектебГ, Р. Мүсіреповтың 1'Қазақ содатьГ, Р. Мүстафиннің ЧУығанақ" повесі қазақ вдебиетінің влемдік арнаға шығуына кемектесті. Өнер шеберлері майдан шебінде мыңнан астам концерт көрсетті.

 

Республика түрғындары ездерінің  жеке жинағынан майдан қорына 4,7 млрд. сом ақша берді. Сонымен қатар, жауынгерлерге 2 млн. астам жылы киім, 1600 вагон сыйлық жөнелтті. Өздерінің жеке қаражаттарына танк колонналары мен авиаэскадриялар жасақтады. Қазақстандықтар жаудан азат етілген 12 қала мен 45 ауданды қамқорлыққа алып, оларға халық шаруашылығын қалпына келтіруге көмек көрсетті.

 

Соғыстың аяқталу кезеңінде  қазақстандықтар Кеңес вскерінің құрамында Шығыс Еуропа халықтарын азат ету соғысына қатысып, лейтенант Рахымжан Қошқарбаев пен қатардағы жауынгер Григорий Булатов Рейхстаг қабырғасына жеңіс жалауын тікті. Фашизмге қарсы соғыс жеңіспен аяқталғаннан кейін Қазақстан өкілдері Квантунь армиясына қарсы шайқасты.

 

Ұлы Отан соғысы майдандарында ерлікгері  үшін мындаған қазақстандықтар Кеңес  Одағының орден, медальдарымен марапатталды. 513 қазақстандыққа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Олардың қатарында  Кеңестік Шығыстың қос жүлдызы - Әлия Молдағүлова мен Мвншүк Мвметова болды.

 

Жапонияның жеңілуімен Ұлы Отан соғысы жвне екінші дүние жүзілік  соғыс аяқталды. Соғыс бүкіл адамзат  баласына үлкен қайғы-қасірет алып келді. Кеңестер Одағында ғана 27 млн. астам  адам мерт болды. Олардың шамамен 410 мыңы қазақстандықтар.

 

 

13-ші тақырып. Қазақстан соғыстан  кейінгі жылдарда (1946-1970 жж.).

 

13.1. Қоғамдық-саяси және мәдени  өмір.

 

40 жж. және 50 жылдардың басында елде  өміршіл-екімшілдік жүйе өзінің  шарықтау шыңына жетті. Адамның  бас бостандығынан айыру, оларды өндіріс құралдарынан және мемлекет билігіне ықпал жасау мүмкіншілігінен алшақтату өміршіл-әкімшілдік жүйеге тен қүбылыс. Осыған сай соғыстан кейінгі жылдарда Сталиннің жеке басына табыну бел алды. Бүл қүбылыстар Қазақстанның да қоғамдық саяси дамуына теріс есер етіп, ауыр зардаптарға үшыратты. Әртүрлі науқандардың көлеңкесінде зандылық өрескел бүзылып, екімет билігі теріс қолданылып жатты. Партия үйымдарының басшылық ролі арттырылып, олар қоғам өмірінің барлық жақтарына тікелей, жоғарыдан араласуы занды қүбылыс ретінде қабылданды.

 

Бірақта соғыстың ауыртпалықтарын  бастарынан өткізген халық соғыстың алдағы жылдарындай емес, езгерген еді. Крғамдық өмірде қүндылықтар қайта  бағаланды. Халықтың санасында әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларға, демократияға бет бүру қажеттігін түсіну барған сайын дамып, соғыстан бейбіт қүрылысқа кешу жағдайында қоғам мен партиялық- мемлекеттік басқару тесілдерінің арасындағы қайшылық күшейе түсті.

 

Крғамдық ғылымдар толығынан партия комитеттерінің қатаң бақылауында  болды. Соғыстан кейінгі жылдарда қоғамдық ғылымдардың дамуына есіресе Коммунистік партияның Орталық Комитетінің 1946 ж. 14 тамызда "Звезда" және "Ленинград" журналдары женіндегі қаулысы теріс есер етті. Ол қаулы езгеше ойлайтын адамдарды қудалаудың жаңа науқанын ашып берді.

 

Қазақстан партия комитеттері өз жүмысын  осы қаулының ағымына сай жүргізіп, Ленинград пен Мескеуде "Ленинградтық", "Дергерлердің ісі" қолдан жасалынып  жатқан түста, республикада 1Векмахановтың  ісін" үйымдастырды. Тарихшы Е. Бекмаханов соғыс жылдары кернекті тарихшылар - А.П.Кучкин, А.М.Панкратова, М.П.Вяткин, Н.М.Дружининмен бірлесіп ғҚазақ ССР тарихын" жазған болатын. Біреулер оны Қазақстан тарихын жасаудағы свтті қадам деп қабылдаса, екінші біреулері Тесейге қарсы үлттық көтерілісті двріптейтін кітап" деп сынға алды. Е.Бекмахановтың 1947 ж. жарық көрген "ХІХғасырдың 20-40 жж. Қазақстан" атты монографиясы да 1950 ж. Тіравда" газетінің ғҚазақстан тарихының мвселелерін маркстік-лениндік түрғыдан жазу үшін" деген мақаласында феодалдық ақсүйектерді двріптегені жвне орыстардың жасампаз роліне жеткіліксіз назар аударғаны үшін айыпталды.

 

ТІравда" газетінің мақаласы Е. Бежахановқа саяси айып тағып, қудалаудың жаңа науқанын ашып берді. 1951 ж. 10 свуірде  жвне маусымда Қазақстан Коммунистік  партиясының Орталық Комитеті Е. Бекмахановтың буржуазияшыл-үлтшылдық көзқарасын айыптап, түзетудің шараларын белгіледі. Осы шараларды іске асыру барысында Қазақ мемлекеттік университетінің профессоры, Тарих институтының директоры Е. Бекмаханов барлық атақтарынан айырылып, 1952 ж. желтоқсанда Қазақ ССР Жоғарғы сотының шешімімен 25 жылға сотталды. Е.Бежаханов тек И.В.Сталин қайтыс болғаннан кейін ғана ақталып, елге қайтып оралды.

 

40-жылдары  жвне 50-ші жылдардың басында Е.  Бекмахановпен қатар республиканың  кернекті қоғам тану ғалымдары мен жазушылары А.Жүбанов, Қ.Жүмалиев, Б.Шалабаев, Б.Сүлейменов, Е.Смайлов, Ю.О.Домбровский нақақтан таңылған саяси айыптармен жазаланды. Ә.Марғүлан, Ә.Әбішев, Қ.Аманжолов, Қ.Бекхожин, С.Бегалин жвне тағы басқа белгілі ғалымдар мен жазушылар саяси жвне буржуазияшыл-үлтшылдық қателіктер жіберді деп айыпталды. Қудалауға үшыраған Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті Қ. Свтпаев пен жазушы М. Әуезов Казақстаннан Мвскеуге кетіп қалуға мвжбүр болды. Космополиттер деп айыпталған бірсыпыра ғалым биологтар да республиканың ғылыми мекемелері мен оқу орындарынан қуылды.

 

Осылайша  соғыстан кейінгі жылдарда пісіп-жетіліп  келе жатқан қоғамда өзгеріс қажет  деген үғымды вміршіл-вкімшіл жүйе түншықтырып тастады.

 

 

И. Сталиннің  жеке оасына таоынушылықты аиыптау. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін социалистік қоғамдағы қарама- қайшылықтар және олардың мазмүны, жеке адам мен халық бүқарасының тарихтағы ролі және т.б. меселелер туралы айтыстар туды. Айтыстың барысында 1956 ж. ақпан айында СОКП-ның XX съезі шақырылып, онда Орталық Комитеттің 1-ші хатшысы Н.С. Хрущее Сталиннің жеке басына табынушылықтың себептері мен салдарын ашуға тырысты. Сталин туралы мәселені XX съездің алдында академик П.Н. Поспелоетың басқаруымен қүрылған арнаулы комиссия дайындады. Комиссия Сталиннің мемлекетті басқарудағы көптеген ерескел қателіктерін ашты, соның салдарынан 1935- 1940 жж. елде жаппай түтқындау жүзеге асырылып, антисоветтік қызметі үшін 1 млн. 920 мың 635 адам түтқындалып, оның 633 мың 503 адамы атылды. Бірақта Сталин туралы мвселе Молотов, Ворошилов, Каганович, Маленковтың қарсылығына байланысты съездегі есепті баяндамаға енбей қалды. "Жеке басқа табынушылық жвне оның салдарьГ туралы мвселе 25 ақпанда съездің жабық мвжілісінде кетеріліп, съезд еткен соң жарты жылдан кейін, 30 маусымда " Жеке басқа табынушылық зардаптарын жою" женінде қаулы қабылданды. Алғаш баяндама 1939 ж. ғана жарияланды. Баяндамада Сталиннің жеке басына табынушылықтың зардаптары толық ашылмай, тек жоғарғы қабаты ғана ашылды. Н.С. Хрущев Сталиннің өрескел бүрмалаушылықтарын айыптай отырып, сталиндік жүйеге, өкіметтің авторитарлық қүрылымына тиіспеді.

 

Осыған  қарамастан XX съездің маңызы зор. Тоталитарлық қоғам XX съезден кейін біртіндеп  авторитарлық қоғамға айнала бастады. 1956 ж. наурызынан жасырын баяндаманың мазмүны біртіндеп халықтың назарына жетіп, қоғамдық ғылымдарда, вдебиетте, өнерде сталиндік жетістік қайтадан бағалана бастады. Теорчестеолық интеллигенция съезд шешімін ғылыми жвне теорчестеолық еркіндік есебінде қабылдады. Лагерлерден мындаған саяси түтқындар жаппай босатыла бастады. Олардың ісін қарау үшін 90 арнаулы комиссия қүрылып, 1956 жылдан 1957 жылға дейінгі аралықта жарты миллионнан астам адам ақталды. Олардың ішінде С.А. Асфендияров, О.Жандосов, О.Исаев, Л.И.Мирзоян, С.Мендешов, М.Масанчи, Н.Нүрмақов, А.Розыбакиев, С.Сейфуллин жвне т.б. партия мен мемлекет қайраткерлері болды.