Экологиялық менеджмент элеметтерін метрологиялық қамтамасыз ету

Кіріспе

 

 

Өлшеу жабдықтары мен оның түрлері барған сайын көбейе түсуде және олардың сандық немесе сапалық  дамуы өлшеудің біртектілігін қамтамасыз ету аясында болуы керек, яғни өлшеу нәтижесі заңдастырылған өлшем  бірліктері мен сипатталуы тиіс.

Осыған байланысты – метрологиялық  қамтамасыздандыру түсінігі пайда  болды, яғни өлшеудің біртектілігі мен  қажетті нақтылығына жету үшін техникалық жабдықтарды, ережелер мен үлгілерді  қолданудың ғылыми және ұйымдастырушылық негіздерін қалыптастыру.

Метрологиялық қамтамасыздандырудың ғылыми негізі метрология - өлшеу, өлшеу  әдістері мен жабдықтары, олардың  бірлігі және өлшеу кезінде қажетті  нақтылыққа жету жолдары туралы ғылымы болып табылады.

Метрологиялық қамтамасыздандырудың техникалық негізін: физикалық шамалардың мемлекеттік эталондар жүйесі; физикалық  шамалардың өлшем бірліктерін эталондардан барлық өлшеу жабдықтарына үлгі ретіндегі  немесе тексеру жабдықтары жүйесі арқылы тасымалдау жүйесі; өлшеу жабдықтарын  жасау мен оларды қолданысқа енгізу кезінде олардың біртектілігін  қамтамасыз ететін өлшеу жабдықтарын  сынақтан өткізудің мемлекттік жүйесі; өлшеу жабдықтарын метрологиялық  аттестациялаудың немесе міндетті түрде  тексерудің жүйесі; материалдар мен  заттардың қасиеттері мен құрылымының  стандарттық үлгі жүйесі сондай-ақ физикалық константалар, материалдар  мен заттардың қасиеттері мен  құрылымы туралы стандартты анықтамалар  жүйесі құрайды.

Метрологиялық қамтамасыздандырудың заңдық негізін өлшеудің біртектілігін  қамтамасыздандырудың мемлекеттік  жүйесі - өлшеудің нақтылыған қамтамасыздандыру, ұйымдастыру және бағалаудың методикасына қатынасы бар ережелердің, шарттардың және нормалардың өзара байланыстылығын  бекітетін нормативті- техникалық құжаттардың  жиынтығы болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Метрологиялық қамтамасыздандыру

 

 

1.1. Метрологиялық  қамтамасыздандырудың ғылыми, техникалық  және заңдық негіздері

 

Метрология (гректің «метро» - өлшем, «логос» - оқу, білім) – өлшемдер туралы, олардың бірлігі мен талап  етілетін дәлдігін қамтамасыз ететін әдістер мен құралдар туралы ғылым.

Метрология ғылым және тәжірибелік қызмет саласы ретінде  ерте замандарда пайда болды. Ежелгі орыстық өлшеу жүйесінің негізін  ежелгі гректік өлшем бірліктері салған, ал олар өз кезегінде Ежелгі Греция және Римнен aлынған. Әрбір өлшем  жүйесінің өзіндік ерекшеліктері  болған, олар сол дәуірмен және ұлттық дәстүрмен байланысты болды.

Іргелі және тәжірибелік  метрологияның негізгі түсініктерінің мазмұнын қарастыра кетейік.

Метрологияның негізгі мақсаты - физикалық шамалар бірліктерін (МемСТ 1626380), мемлекеттік эталондарды  және үлгілі өлшеу құралдарын, әдістер  мен өлшеу құралдарын және бақылауды  зерттеп дайындау, өлшеудің бірлігін және бір тектес өлшеу құралдарын қамтамасыз ету, қате жіберушілікті  бағалау әдістерін зерттеп дайындау, онымен қатар мөлшерлер бірліктерін  эталоннан немесе үлгілі өлшеу құралдарынан жұмысшы өлшеу құралдарына беру. Физикалық шамаларды өлшеу іс жүзінде техникалық құралдармен  тәжірибе жолымен орындалады. Өлшеу  деп кез келген мәндерді шартты түрде  бірлік ретінде бекітілген мәнмен салыстырып қарауды айтады.

Метрологияның басты міндеттерінің  бірі-өлшемдердің бірлігін қамтамасыз ету-мынадай негіз салушы екі  шарт ескерілгенде шешілуі мүмкін:

- өлшем нәтижесін бірдей заңды бірліктерде көрсету;

- өлшемдер нәтижелерінің жіберілетін қателіктерін және олардың берілген ықтималдылықпен шығуға тыйым салынатын шектерін көрсету.

Метрологиялық ережелер бойынша  өлшем құралдары екі түрге  бөлінеді: жұмысшы өлшем құралдары  және эталондар. Жұмысшы өлшем құралдары  техникалық құрылғылардың, технологиялық  үдерістердің, сыртқы ортаның параметрлерін  анықтау үшін қолданылады. Жұмысшы  құралдар лабораториялық (ғылыми-зерттеулер үшін), өндірістік (технологиялық үдерістердің сипаттамаларын қамтамасыз ету және бақылау үшін), алаңдық (ұшақтар, автомобильдер, кемелер үшін) болуы мүмкін. Жұмысшы  құралдарының әрбір түрі айрықша  көрсеткіштермен ерекшеленеді. Осылайша, өлшемнің лабораториялық құралдары  – ең дәл және сезгіш, ал олардың  нәтижелері жоғары тұрақтылықпен сипатталады. Өндірістік құралдар өндірістік процестің  түрлі факторлары: температура, ылғалдылық, т.б. сияқты факторлардың әсеріне қарсы  тұру қасиетіне ие. Алаңдық құралдар сыртқы әсер етулердің кең шектерінде үнемі өзгертіп отыратын жағдайларда жұмыс істейді.

Кез-келген өнімді өндіру бірнеше  өлшеулер жүргізу арқылы жасалынады. Өлшеу арқылы өнімнің сапасына, өлшем  бірліктеріне басқада қасиеттеріне қойылатын талаптар анықталады.

Метрология және өлшеудің негізі ғылыми-өндірістік мәслелелерді шешу барысында қажетті өлшеу  әдістерін, жабдықтарын дұрыс, нақты  таңдауға мүмкіндік беретін білім  мен дағдылар негізін үйрету.

Метрология үш бөлімнен тұрады: теориялық, заң шығарушы және қолданбалы метрология.

Теориялық метрология –  метрология дамудың іргелі негізін, физикалық тұрақты шама бірлігінің жүесін жасаумен және жаңа өлшеу әдістерін  дамытумен айналысады.

Заң шығарушы метрология –  мемлекетте қолданылатын өлшеу лабараториялары, өлшеу құралдары, өлшеу әдістері мен өлшем бірлігі мен рұқсат етілген мемлекеттік талаптарды орнатады

Қолданбалы метрология –  әртүрлі саладағы теориялық және заң шығарушы метрологияның практикалық  қолдануын жүзеге асырады. Практикалық  жұмыста өлешмді қолданбайтын ешқандай облыс жоқ, егер де ол кезде өлшем  бірлігі мен өлшенетін ауқымның арасындағы қатынас табылатын болса.

Қандай да болсын реттеу, бақылау, жоспарлау, болжау анализдері кезінде, өнімнің сапасы мен өлшемі туралы, дайын өнім мен техникалық опперациялардың жүруі туралы және барлық өндіру цикілі туралы нақты  мәліметтер болуы керек. Бұндай мәліметтерді олар параметралері мен көрсеткіштердің, әр түрлі физикалық шамалардың едәуір санын өлшеу жолымен алады. Қажетті  нақты алынған өлшеу мәліметтері, дұрыс шешімді қабылдауды қамтамасыз етеді. Дұрыс емес мәлімет өнім сапасының  төмендеуіне, аварияларға, ғылыми –  зерттеу кезінде дұрыс емес шешімдерге, пайдалы кеңдер қорын дұрыс емес бағалауына, сауда-коммерциялық опперациялар кезінде есептен жеп қоюына әкеп соғады. Өлшемге бірдей көзқарас келісуші мәліметпен алмасуды, өлшеу құралдары  мен әдістерін стандартизациялау  мүмкіндігін, халықаралық сауда  алмасу жүесіндегі сыналған өнім мен  өлшеу нәтижелерін келісіліп  қолдау кепілін береді. Барлық мамандарылған  метрологтардың өлшемдері кезінде (техникалық құралдармен өлшенген кездегі  табылатын мән) алынған мәндері  дұрыс деп үміттенеді. Алынған  өлшеу нәтижелеріндегі үміттін  жоқтығы ғана, оларды қайта өлшеп, басқа мамандар мен өлшеу лабараторияларын қатыстырады.

Метрологияны қамтамасыз етудегі үлкен мәнді, энергетикалық, материалдық және т.б. ресурстардың үнемдеу мәселесін иеленеді, себебі өлшемнің нақты есебін, үнемдеу мен  су ресурстарын, мұнай және мұнай  өнімдерін, газ, электрлік және жылу энергетикасының материалдар құндылықтарын  жоғалтпау негізі болып табылады. Қазіргі таразы құралдарының қателігі мынандай: өлшеу процесінде өндірістің барлық өлшенген өнімнен 1 % аңғарылмай қалады. Мұнай, газ, жанар майдың көп мөлшері ескерілмейді. Егер электрлік энергия счетчигінің қателігі – 2 % болса, онда 2 % энергия ескерілмей қалады. Егер де осы пайызды дән, мұнай, газ, болат, шойын үшін тоннада; электр энергиясы үшін килловатта берілсе онда жыл сайынғы шығын миллиондаған теңгені құрайды. Егер дәлдік есебі екі есе ғана болса, онда өнім мен материалдың үлкен саны есептеледі. Метрологиялық қызметтін жоқ болуы, өлшем бірлігін қамтамасыз ету шартының бұзылуы өнім сапасын бақылау кезіндегі техналогиялық процесстерді реттеу, ауруларды емдеу мен диагностика кезіндегі және т.б. өлшеулер үлкен шығынға әкеледі.

Өнімді өндіру кезінде  тек қана дайын өнімнің сапасын  бағалау кезінде өлшеу күйін  ескеріп қана қоймай, сонымен қатар  белсенді бақылау құралының көмегімен, техналогиялық процесстердің өзінде сапа көрсеткіштерін бағалау мүмкіндігі мен өлшеу күйін де ескеру керек. Жаңа бұйымды жасамас бұрын, техналогиялық  процесстегі өндірістің метрологиялық  жағынан дайындық мәселелерін шешіп, сынау мен өлшеу құралдарын жасау  және аттестациялау әдістерін қолдану  қажет. Оператор алынған өлшеу нәтижелерінде  күмәні болмауы керек. Ол үшін эксплуатация кезінде үнемі слыстырып тексеруден өтетін, метрологиялық аттестациясы бар, сынаудан өткен өлшеу құралдарын ғана қолдану керек. Өлшеу кезіндегі  әдіс, метрологиялық аттестация мен  регистрациядан өтуі керек. Аттестациялық  әдістің талаптарын ескеріп, қолданған  опператор өзінің өлшеу нәтижелерінің  дұрыстығында сенімді болуға болады және егер де оның қателігі берілген шектен шықпаса. Барлық бағыттағы объектілерде заң шығарушы метрологияның негізін  біліп, теориялық метрологияны жетілдіре  біліп, осының бәрін практикада қолдана  алатын мамандар болуы керк (басты  метролог,өлшеу күйі үшін жауап беруші, өлшемдерді қамтамасыз ететін операторлар). Өлшемді өткізу шығындары, өндірілетін  өнімді жасау үшін жалпы шығынның бөлігін құрайды. Өлшеу кез-келген өндіріс бұйымы үшін қадағалау, сынау, дайындау және жобалаудың барлық деңгейлерінен  өтетді. Өлшеу техникасының даму деңгейіне  байланысты (өлшеу құралдары мен  техникасы) өндірісі дамыған мемлекеттердің техникалық және ғылыми потенциалының  көрсеткіші бағаланады.

 

1.2 Метрологиялық қамтамасыз ету міндеттері мен талаптары

 

Метрологиялық тұрғыдан қамтамасыз етудің міндеттері:

1) өлшеу нәтижелерін өңдеу,  өлшеуді орындау, метрологиялық  жағдайдағы техникалық құралдарды  қолдау, техникалық құралдарға сәйкес  процесстерді қамтамасыз ету:  әдістерді құрастыру, бақылау  мен сынау, өлшеудің процестерін  жоспарлау: жобалық конструкторлық  және технологиялық құжаттармен  метрологиялық сараптау, өлшеудің  дәл нәтижелерінің сандық көрсеткіштері  мәні мен номенклатураны таңдау.

2) жөндеу жағдайындағы  өлшеу құралдарын қолдау, бақылау  мен өлшеу, сынауды өткізу мен  жоспарлау, метрологиялық сараптау, дәлдік нормалары, өлшеуіш параметрлердің  рационалды параметрлерін таңдау.

Өндірісті дайындауды метрологиялық  тұрғыдан қамтамасыз ету  - бұйымдар өндірісінде қажетті, бұйымдар, технологиялық процестер және құрал-жабдықтар сипаттамаларының берілген дәлдігін анықтауды қамтамасыз ететін ұйымдастыру-техникалық шараларының комплексі.

Өндірісті дайындауды метрологиялық  тұрғыдан қамтамасыз ету өлшем бірліктерін  қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің  баптарын кеңінен енгізу негізінде  жүргізіледі.

Өндірісті дайындауды метрологиялық  тұрғыдан қамтамасыз ету төмендегідей ережелер мен баптарға сәйкес жүргізіледі:

- өлшем бірліктерін қамтамасыз  етудің мемлекеттік жүйесінің  мемлекеттік стандарттары;

- өндірісті технологиялық  тұрғыдан дайындаудың бірыңғай  жүйесінің мемлекеттік стандарттары;

- сала және кәсіпорындар  үшін өндірісті дайындауды метрологиялық  тұрғыдан қамтамасыз ету ережесін  белгілейтін салалық стандарттар,  кәсіпорын стандарттары, ұйымдастыру-әдістемелік  және өндірістік құжаттар.

Өндірісті дайындауды метрологиялық  тұрғыдан қамтамасыз ету бойынша  жұмыстар бұйымды құрастыруға арналған бастапқы құжаттарды алу кезеңінен  бастау алады және кәсіпорынның конструкторлық, технологиялық , метрологиялық немесе басқа да қызметтері арқөылы орындалады.

Өндірісті дайындауды метрологиялық  тұрғыдан қамтамасыз ету үшін қажетті  бастапқы құжаттар құрамы салалық стандарттармен анықталады.

Өндірісті дайындауды метрологиялық  тұрғыдан қамтамасыз ету ережесін немесе баптарын анықтайтын, нормативтік, ұйымдастыру-әдістемелік  және инструктивтік-өндірістік құжаттарға кіреді:

а) бұйымдардың кіру және қабылдау кездеріндегі бақылаулар нақтылығын қамтамасыз ететін, өлшенетін параметрлердің оптимальды номенклатурасы мен өлшеу дәлдігінің нормаларын анықтау;

б) өлшеудің қажетті дәлдігін қамтамасыз ететін, неғұрлым қазіргі  заманғы өлшеуді орындау әдістемелерімен  технологиялық процестерді қамтамасыз ету;

в) жұмыстардың қауіпсіздігін  қамтамасыз ету үшін қажетті, өлшеуді  орындау әдістемелерін құрастыру  және енгізу;

г) өлшеу құралдарын және әдістерін таңдау бойынша ұсыныстар  құрастыру;

д) өндірісті стандартталынған өлшеу құралдарымен, қажет жағдайларда  нақты технологиялық процестер  үшін арналған стандартталынбаған өлшеу  құралдарымен, сонымен қатар өлшеу  нәтижелерін өңдеу құралдарымен қамтамасыз ету;

е) нормаланған дәлдікпен  өлшеуді орындауға өлшеу құралдарының дайындығын қамтамасыз ету;

ж) бақылау-өлшеу техникалырын стандарттау, унификациялау және агрегаттау;

з) өндірісте өлшеуді орындау  жағдайларының орындалуын қамтамасыз ету және бақылау;

и) бақылау-өлшеу операцияларын  орындау үшін кәсіпорынның өндірістік бөлімдері мен сәйкес қызметтерінің  қызметкерлерінің дайындығын қамтамасыз ету.